Гъыщ Айдэмыр Къэсэй ыкъор щыIагъэмэ, ыныбжь илъэси 100 хъущтыгъэ

Алахьэр зэтагъэу, гъогу зафэм дэмыхэу, Къэсэй ыкъоу Айдэмыр мафэм Жъуагъоу къэнэфы игогъу зафэ.

1920-рэ илъэсым чъэпыогъу мазэм Гъыщ Къэсэй иунагъо шъэожъые къихъухьагъ. Уахътэу къызыхэхъухьагъэр псынкIагъэп. Революциер зашIыгъэр илъэсищ нахь хъугъагъэп. Джащ дакIоу а уахътэр гушIогъуагъэ. ЛэжьэкIо къызэрыкIохэм шъхьафитныгъэ къафихьыгъ — лэжьэнхэ, еджэнхэ фиты хъугъэх. Илъэсищ ублэпIэ еджапIэ зыщыщ къу­а­джэу ПчыхьалIыкъуае къыщызэIуахы ыкIи илъэсибл ыныбжьэу ащ Айдэмыр чIэхьэ.

ЫшIагъэп ащыгъум ащ зауи, гъабли, гъаий ыпэ къикIыщтхэми, хы IэрышIыр къылъэгъу­жьыщтми, ятэ пIашъэмэ ячылэ къыбгынэнышъ, къэлэдэсы хъу­жьыщтми. ПчыхьалIыкъуае классибл еджапIэ нэужым къыщызэIуахы. Айдэмыр ар дэгъу дэдэу къеухы.

КIэлакIэр Краснодар къыщызэIуахыгъэ кIэлэегъэджэ тех­никумым щеджэ. Едэпсыкъое классибл еджапIэм тIэкIурэ щэ­лажьэ. Бэрэ пэмытэу Хэ­гъэгу зэошхор къежьэ ыкIи адрэхэм афэдэу кIэлэегъэджэ ныбжьыкIэр заом макIо, ихэгъэгу къегъэгъунэ. Айдэмыр зэо гъогу хьылъэ къыкIугъ. Тыгъэнэрыгъо щегъэжьагъэу Германием нэсыгъ. Украинэми щызэуагъ, Вислэ псыхъори зэпичыгъ, Польшэми тидзэ гъэрхэр шъхьа­фит щызышIыжьыгъэхэм ахэ­тыгъ. Псыхъоу Одери зэпызычи Германием ихьэхи, пхъашэу щызэуагъэхэм ащыщыгъ. Ежь Гъыщыри ащ къыщауIагъ.

Айдэмыр тыныбэ къыфагъэшъошагъ. Ахэм ащыщых «Хэ­гъэгу зэошхом и Орденэу» апэ­рэ ыкIи ятIонэрэ шъуашэ зиIэхэр, «Жуковым имедаль», тамыгъэу «Фронтовик I94I — I945 гг.» зыфиIорэр, «Заом иветеран» ыкIи нэмыкIхэр.

1946-рэ илъэсым Айдэмыр ичылэ гупсэ къыгъэзэжьыгъ. Ащ лъыпытэу иIофшIэн ригъэжьэ­жьыгъ. Ылъэ ехьыфэ щытхъу хэлъэу лэжьагъэ.

Нэужым кIэлэегъэджэ ин­ститутыр къыухыжьыгъ. АдыгабзэмкIэ илъэсипшI пчъагъэрэ ригъэджагъэх. Ар кIэлэегъэджэ къодыягъэп, кIэлэегъэджэ методистыгъ.

Бзэм пылъ шIэныгъэлэжьхэр игъусэу зэреджэщтхэ тхылъхэр, учебнэ пособиехэр ытхыгъэх. Программэхэр зэхигъэуцуагъ. ГрамматикэмкIэ къыха­хырэ терминхэм якомиссие хэтыгъ.

Гъыщ Айдэмыр «IофшIэным иветеран», «Лъэпкъ егъэджэным иотличник» зыфиIорэ цIэ лъапIэхэр тефэ шъыпкъэу къыфагъэшъошагъэх. Джащ фэдэу Адыгэ Республикэм и Президент ипремие, «Лига мира» зыфиIорэм ялауреатыгъ. Гъыщыр общественнэ Iофхэр зыгъэ­цэкIэрэ цIыфыгъ. Адыгэ Рес­публикэм и Президент дэжь щыIэ комиссиеу «Нахьыжъхэм я Совет» хэтыгъ. Общественнэ Iофышхоу ышIэхэрэм апаи гъо­гогъу пчъагъэрэ Щытхъу тхылъхэр къыфагъэшъошагъэх.

Айдэмыр насыпышIуагъ — цIыфхэм алъытэщтыгъ, ригъа­джэхэрэм шIу алъэгъущтыгъ. ШIэныгъэ зэригъэгъотыгъэхэм еджэгъэшхохэр къахэкIыгъэх. Ахэт ахэм академики, зоотехники, театроведи, журналисти, нэмыкI сэнэхьат къызIэкIэзыгъэхьагъэхэри. КъахэкIыгъ ахэм «Орден Трудового Красного Знамени» къэзылэжьыгъи, Лениным и Орден къызыфагъэшъо­шагъи, кIэлэегъэджэ дэгъу хъугъи. Ахэм ащыщых Дыхъу Хьисэ, Шъхьаплъэкъо Къэсэй, Дыхъу Юрэ, Хьапыщт Налбый, Мамый Руслъан, Шъхьаплъэкъо (Уайкъокъо) Марет, Къэбэртэе Къутасэ, ХъокIо Муслъимэт, нэ­мыкIхэри.

Айдэмыр ригъэджагъэхэм ащыгъупшэщтыгъэп. Письмэхэр къыфатхыщтыгъ, усэхэр фатхыщтыгъэх, имэфэкI зыхъукIэ къыфакIощтыгъэх. Непи ащы­гъупшэрэп.

КIэлэегъэджэным, общест­вен­нэ Iофым акIыгъоу Айдэмыр тхэным пылъыгъ. Гъэзетым тхэ­щтыгъ. ЗыгъэгумэкIырэ Iофыгъохэр къыIэтыщтыгъэх, гъэ­зетеджэхэм игупшысэ-гуры­шэхэр адигощыщтыгъэх. Анахьэу зыгъэгумэкIэу щытыгъэр ныбжьыкIэ Iофхэр ары (ащ язекIуакI, яIогъэ-шIагъэхэр, шэн-хэбзэ зехьаныр). Унагъом, сабыим, зэшъхьэгъусэхэм гъэсэпэ щысэ яптын, нахьыжъхэр щысэтехыпIэ афэхъун зэрэфаер итхыгъэхэм къахэщыщтыгъэ. ЦIыфыр зыгъэцIыфырэр лъытэныгъэу зыфишIыжьырэмрэ нэмыкIхэм афишIырэмрэ арэу зэрэщытыр, лэжьэным цIыфыр зэригъэдахэрэр итхыгъэхэм зэкIэми къахэщы.

Гъэзетхэр, журналхэр (адыга­бзэкIэ тхыгъэхэр) къыратхыкIынэу, адыгабзэр агъэлъэпIэнэу цIыфхэм къяджэщтыгъ.

ГъэшIэгъонэу щытыр — мы лIым уахътэ къыхигъэкIыти шIэ­ныгъэлэжьхэм къыдагъэкIы­рэ тхылъхэми яджэщтыгъ. Рецензиехэр къытхыщтыгъэх, ишIошI къариIуалIэщтыгъ. ШIэныгъэлэжьхэми ащ уасэ фашIэу, агъэныбджэгъоу щытыгъ.

Митингхэм, зэIукIэхэм, пчы­хьэзэхахьэхэм къащыгущыIэщтыгъ Айдэмыр. Хъурэ-шIэхэрэм ишIошI къариIуалIэщтыгъ. ЗэгурыIоныгъэрэ зэзэгъыныгъэрэ республикэм илъынхэм фэба­нэщтыгъ.

Адыгэм ышъхьэ къырыкIуагъэм, итарихъ, ижабзэ, ищыIэ­кIэ-псэукIэ хэшIыкI афыриIэу Гъыщыр къатегущыIэщтыгъэ. Ижабзэ къэбзагъэ, игущыIэ ушъэгъэгъэ-теубытагъэ хэлъыгъ, адыгэ IорIуатэм хэшIыкI фыриIагъ. Ащ ишыхьат «Пчыхьа­лIыкъуай» зыфиIорэ тхылъэу Пэрэныкъо Даутэ игъусэу къыдигъэкIыгъэр Iотэжьэу гъэзет нэкIубгъомэ къаригъахьэщты­гъэхэр.

Къыхэзгъэщы сшIоигъу Гъыщ Айдэмыр итхыгъэхэми ипса­лъэхэми адыгабзэм, ащ ыкIуа­чIэ, имэхьанэ чIыпIэшхо зэращаубытыщтыгъэр. ЫпшъэкIи къэсIуагъ, ау джыри зэ къыкIэз­гъэтхъы сшIоигъу а Iофыгъом. Бзэр ицIыкIугъом сабыим зэхихын, ыгъэфедэн фаеу ылъы­тэщтыгъэ. Унагъомрэ нымрэ а Iофыгъор агъэцэкIэнэу щытэу ылъытэщтыгъэ. Мырэу ыIо­щтыгъ: «Ным кIуачIэу, амалэу лъэп­къымкIэ IэкIэлъыр бзэм зы гу­щыIэкIэ къыIуагъ: «Ныдэлъфыбз». Джащ тетэу Гъыщ Айдэ­мыр илъэпкъ, ихэгъэгу, иадыга­бзэ хьалэлэу афэлэжьагъ.

Адыгэхэм лIыр лIы хъуным пай къыщэн, унагъо ышIэн, исабыйхэр ыпIун фаеу алъытэ. А IофыгъохэмкIи Айдэмыр уехъо­псэнэу щыт. Къыщагъ, уна­гъуи ышIагъ, сабыйхэри ыпIугъэх. Ишъхьэгъусэу Аминэтрэ Айдэмыррэ кIэлий апIугъ. Тфыр ежьхэм къахэкIыгъ. Щыр ышэу Фин заом хэкIодагъэм иех.

ЗэкIэ сабыйхэр апIугъэх, алэжьыгъэх, рагъэджагъэх. Гъыщ зэшъхьэгъусэхэр насыпышIуагъэх. Илъэс 56-рэ зэдагъэшIагъ. Хьалэлэу лэжьагъэх. Шъыпкъэ, ящыIэныгъэ гушIогъо закIэу зэхэлъыгъэп. Ящыпэ кIалэу Аслъан игъонэмысы хъу­гъэ. Аслъан кIэлэ Iушэу, сэмэр­къэушIылэу, гушIубзыоу щытыгъ. Студентыгъ. Спортсме­ныгъ. БэкIэ узыщыгугъын кIэлагъ идунай зехъожьым. Ны-тыхэм ящыпэ кIалэ ихъяр къа­лъэгъугъэп, иджэгу агъэджэгугъэп, исабыйхэр акуашъо тесыгъэхэп. А къин-хьазабри зэ­шъхьэгъусэхэм зэпачыгъ.

Аминэтрэ Айдэмыррэ яятIо­нэрэ кIалэу Руслъан Пшызэ мэкъумэщ институр къыухыгъ. Студентзэ институтым ипрофком итхьаматэу хадзыгъ, дзэ къулыкъури ыхьыгъ, еджэныри лъигъэкIотагъ. ШIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ. Непэ зэрэ Урысыеу щашIэрэ, научнэ IофшIэгъабэ зиIэ шIэныгъэлэжь. Руслъан профессор, академик (естественнэ шIэныгъэхэмкIэ Урысые академиер), Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ иза­служеннэ IофышI, Москва Всесоюзнэ къэгъэлъэгъон гупчэу иIэм идышъэ медалитIу къыфагъэшъошагъ, «Гордость Кубани» зыфиIорэ щытхъуцIэр иI.

Джыри Руслъан шIуагъэу пылъыр, илэжьыгъэ лъэгапIэу зынэсыгъэхэр лъыбгъэкIотэн плъэ­кIыщт. Унэгъо дахэ иI. Янэ-ятэхэм ащ инасып къалъэгъу­жьыгъ.

Руслъан ышыпхъоу Щамсэт зэлъашIэрэ врачыгъ. Врач-эндокринологыгъ. ШIэныгъэ ку­ухэр иIагъ. Мединститутыр къыухи, Москва дэт ординатурэри эндокринологиемкIэ къыухыгъ. Врач IэпэIасэм хэку сымэджэщым эндокринологием иотдел ипащэу, хэкум, нэужым АР-м эндокринологиемкIэ иврач шъхьа­Iэу лэжьагъэ. Исэнэхьат фэшъыпкъагъ, шIэныгъэ куухэр пкъырылъыгъэх, лъэгэпIэ гъэнэфагъэхэм анэсыгъагъ. Сыма­джэхэр иIахьылхэм фэдэу, ыгурэ ылырэ афэузэу яIазэщтыгъ. Щамсэт Адыгеим имызакъоу Москва, Краснодар ащашIэщтыгъэ специалист. Ар апшъэрэ категорие зиIэ врач-эндокринологыгъ. «Отличник здравоохранения» зыфиIорэ цIэ лъапIэр ыкIи нэмыкIыбэхэр ыхьыщты­гъэх. Сымаджэхэм лъэшэу шIу къалъэгъущтыгъ. Щамсэт студентхэри ригъаджэщтыгъэх. Ме­дицинэмкIэ институтым щы­ригъаджэщтыгъэх. Непэ Щамсэт къытхэтыжьэп. Джэнэт Алахьым къырет.

Гъыщ зэшъхьэгъусэхэм якIа­лэу Рэмэзани апшъэрэ шIэныгъэ рагъэгъотыгъ. Ар гупкIэу, Iушэу, шIэныгъэ куухэр иIэу зэрэщытыр хабзэм къыхигъэщыгъ. IофшIэн зэфэшъхьафхэр къыритыгъэх. Илъэсыбэрэ кIа­лэр Адыгэ республикэ кIэлэ­цIыкIу зэтегъэуцожьын гупчэу Псыфабэ (Горячий Ключым) дэтым ипэщагъ. Республикэ Парламентым идепутатыгъ. ШIушIэ Iофхэри зэрихьагъ. ГущыIэм пай, «ХьаджакIохэм я саугъэтэу» Псыфабэ дэтым изэтегъэуцожьын имылъку хилъхьагъ. Рэмэзанэ иIофшIагъэхэм хэгъэгум осэшхо къафишIыгъ. ЫшIагъ унагъуи ащ.

Гъыщхэм яунагъо къихъухьагъэхэм Марзет анахьыкI. Ащи сэнэхьат зэригъэгъотыгъ, унагъуи ихьагъ. Сабыйхэри къы­фэхъугъэх.

Айдэмыр лъэшэу арыгушхощтыгъэ ышэу Аслъанчэрые (заом хэкIодагъ) илъфыгъищи. Щыри (зэшыпхъуитIурэ зы шырэ хъущтыгъэх) еджагъэх, гъэсагъэх. ЦIыфхэм алъытэрэ спе­циалистхэу, щытхъу хэлъэу ла­жьэхэу хъугъэх.

Айдэмыр иунагъо щалъытэщтыгъэ, шIолIыкIыщтыгъэх, щы­гушхукIыщтыгъэх. Ригъаджэ­хэ­рэм, обществэм алъытэщтыгъэ. ИшIэныгъи, иакъыли, ижабзи илъэпкъы, къэралыгъошхоу зыщыпсэурэм афигъэIорышIагъ. Хьалэлэу илъэсипшI пчъагъэхэм лэжьагъэ, щыIэныгъэм лъэуж нэф къыхигъэнагъ.

Цуекъо Нэфсэт. шIэныгъэлэжь, журналист.