Адыгэ автоном хэкоу 1937-рэ илъэсым иIоныгъо къыщегъэжьагъэу Краснодар краим хахьэщтыгъэми, Урысыем инэмыкI автоном образованиехэми яобщественнэ-политикэ щыIэныгъэкIэ я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 90-рэ илъэсхэр зэрэкъиныгъэм игугъу къэтшIэу къыхэкIыгъ. КъэIогъэн фае адыгэхэм къэралыгъо гъэпсыкIэ яIэ хъунымкIэ Пшызэ шъолъыррэ хы ШIуцIэ Iушъомрэ я Горскэ исполком итхьамэтагъэу, Адыгэ хэку исполкомым иапэрэ тхьамэтагъэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые Умар ыкъомрэ а исполкомым хэтыгъэхэмрэ бэ зэрашIагъэр. Унашъоу «Щэрджэс (Адыгэ) автоном хэку зэрэзэхащэрэм ехьылIагъ» зыфиIорэр РСФСР-м и ВЦИК 1922-рэ илъэсым бэдзэогъум и 27-м ыштэнымкIэ ахэм пэрыохъубэ зэпачын фаеу хъугъэ.

Автоном хэкум ипащэхэм ямызакъоу, зэкIэ цIыфхэри автоном образованиехэм ястатус къэIэтыгъэным, крайхэм ахэр къахэщыжьыгъэнхэм япхыгъэ Iофыгъохэм бэшIагъэу агъэгумэкIыщтыгъэх. Краим зэрэхахьэщтыгъэм хэкухэм ясоциальнэ- экономикэ хэхъоныгъэ къызэтыриIажэщтыгъ, мылъкоу, ахъщэу къэнэжьырэр ары ахэм къалъы­Iэсыщтыгъэр. Краим ибюджет ахэр сатыр шъхьафэу хэтынхэ зэрэфэягъэр къыдалъытэщты­гъэп, ащкIэ РСФСР-м и Конституции, союзнэ республикхэм ахэхьэрэ автоном хэкум ехьылIэгъэ Положениери аукъощтыгъэх. Хэгъэгум демократическэ зэ­хъокIыныгъэхэр зыфэхъухэ, анахьэу 1989-рэ илъэсым иIоныгъо КПСС-м и ЦК и Пленум лъэпкъ зэфыщытыкIэхэм япхыгъэ Iофыгъохэм зыщатегущыIэхэ, зэбгырызыжьыпэным ищынагъо СССР-м къызышъхьарэхьэ, союзнэ республикэ заулэмэ Союзым зэрэхэкIыжьхэрэмкIэ лъэныкъорыгъазэу документхэр заштэхэ нэуж ары ныIэп хэгъэ­гум ихэбзэ Iэшъхьэтетхэу М. С. Горбачевыр зипэщагъэхэм зыкъызашIэжьыгъэр. Ау ахэр гужъо­гъагъэх, уахътэр зыIэкIагъэкIыгъагъ. Адыгэмэ зэраIоу, «Шышъхьэр зыблэптIупщырэм шыкIэм улъымытхъожь».

1989-рэ илъэсым зэхащэжьыгъэ общественнэ движениеу «Адыгэ Хасэми», нэмыкI общественнэ-политикэ партиехэми, движениехэми, интеллигенциеми ялIыкIохэм Адыгэ автоном хэкур краим къыхэщыжьыгъэным, Урысые Федерацием хэхьэрэ республикэм нэсэу ащ истатус къэIэтыгъэным къыдырагъэштэгъагъ. Адыгеим ыцIэкIэ СССР-м инароднэ депутатэу щытыгъэ МэщбэшIэ Исхьакъ СССР-м и Апшъэрэ Совет исессие зичэзыу зэхэсыгъоу 1989-рэ илъэсым мэкъуогъум иIагъэми, етIанэ тхылъ тедзапIэу «Советскэ Россиеми» а Iофыгъор къащиIэтыгъагъ. СССР-м и Апшъэрэ Совет идепутатхэм джащыгъум адыгэ тхэкIошхоу И. Ш. МэщбашIэм къыдырагъэштэгъагъ. Ау крайхэм къахэкIыжьынымкIэ автоном хэкухэм гъогу къин къакIун фаеу зэрэхъугъэр къэIогъэн фае.

1990-рэ илъэсым чъэпыогъум и 5-м народнэ депутатхэм я Адыгэ хэку Совет изимычэзыу сессиеу Мыекъуапэ щыкIуагъэм Адыгэ автоном хэкум икъэралыгъо-правовой статус къэIэтыгъэным епхыгъэ Iофыгъом щыхэплъагъэх. КПСС-м ихэку комитет иапэрэ секретарэу А. А. Джарымэм мы IофыгъомкIэ доклад шъхьаIэр къышIыгъ. Нэбгырэ 39-рэ ащ къыщыгущы­Iагъ. Сессием кIэух шъхьаIэу фэхъугъэр РСФСР-м хэхьэрэ Адыгэ Советскэ Социалистическэ Республикэ щыIэ зэрэхъугъэмкIэ макъэ къызэрэщагъэIугъэр ары.

АщкIэ зишIуагъэ къэкIуагъэр краим игубернаторщтыгъэу Кондратенко Николай Игнат ыкъом­рэ Адыгэ автоном хэкум ипэщагъэу, Адыгэ Республикэм иапэрэ Президентэу Джарымэ Аслъан Алый ыкъомрэ мы Iофым екIолIакIэу фыряIагъэр ары. Народнэ депутатхэм якрай, яхэку Советхэм я Президиумхэм зэхэсыгъоу 1991-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 2-м зэдыряIагъэм народнэ депутатхэм я Краснодар край Совет итхьаматэ къыщиIогъагъ «АдыгеимкIэ статусыкIэр гушIуагъоу зэрэщытыр, ушэтыпIэ къинхэр зэпызычыгъэ лъэпкъыр къызэтенэжьын зэрилъэкIыгъэм адыгэхэм ямызакъоу, лъэпкъ пстэури зэрэрыгушхорэр». Урысые Федерацием исубъектыкIэ иапэрэ пащэу Джарымэ Аслъанрэ Краснодар краим игубернаторэу Николай Кондратенкэмрэ а зэхэсыгъом зэдырагъаштэу мыщ фэдэ гущыIэхэр къыщаIогъагъ: «ТызэхэкIыжьзэ тыкъызэхэнэ».

Адыгэ ССР-м икъэралыгъо суверенитет ехьылIэгъэ Декларациер 1991-рэ илъэсым мэкъу­огъум и 28-м аштагъ. А илъэсым бэдзэогъум и 3-м Указэу «Адыгэ автоном хэкур РСФСР-м хэхьэрэ Советскэ Социалистическэ Адыгэ Республикэ зэрэ­хъужьырэм ехьылIагъ» зыфи­Iорэм Президентэу Борис Ельциныр кIэтхэжьыгъ. Ащ къыкIэлъыкIорэ лъэбэкъоу хъун фэя­гъэр Адыгэ ССР-м и Апшъэрэ Советэу депутати 100 зыхэхьащтым изэхэщэн ары. РСФСР-м и Апшъэрэ Совет хэдзынхэмкIэ Гупчэ комиссием адыгэхэр зэхэубытагъэу зыщыпсэурэ чIыпIэхэм хэдзэкIо нахь макIэ зыхэхьэрэ койхэр ащызэхащэнхэу Iизын ритыгъагъэми, РСФСР-м изаконэу хэдзынхэм яхьылIагъэм диштэу хэдзынхэр зэхэщэгъэнхэ фаеу зылъытэщтыгъэ зэщыгъэкъокIо кIуачIэхэр къыкъокIыгъэх. Ащ фэдэу зызекIохэкIэ, япчъагъэ зэрэмакIэм къыхэкIэу адыгэхэм депутат чIыпIэ 22 — 23-рэ ныIэп къатефэщтыгъэр.

Адыгэхэм янаучнэ-техническэ, ятворческэ интеллигенцие 1991-рэ илъэсым чъэпыогъум и 2-м зэхищэгъэ общественнэ движениеу ыужкIэ «Комитет-40-кIэ» зэджагъэхэм а лъэхъаным пшъэ­рылъэу зыфигъэуцужьыгъагъэр парламентым ичIыпIэхэм азыныкъо адыгэхэм къатефэным кIэдэуныр ары. КъэIогъэн фае ащ мафэ къэс зэхэсыгъохэр зэрэзэхищэщтыгъэр. 1991-рэ илъэсым чъэпыогъум и 9-м «Комитет-40-м» итхьамэтэгъу­хэу А. Н. Абрэджыр, А. Т. КIэращэр, Дж. Хь. Мэкъулэр, Р. А. Хъуа­жъыр хадзыгъэх. Адыгэ лъэп­къым изэфэс изэхэщэн кIэщакIо фэхъугъагъэри а комитетыр ары. Ащ хэлэжьэнэу лIыкIо 600-м ехъу хадзыгъагъ.

1991-рэ илъэсым чъэпыогъум и 19-м щыIэгъэ зэфэсым А. Н. Абрэджым доклад шъхьаIэр къыщишIыгъ. Нэбгырэ 22-рэ, урысхэри ахэм зэрахэтхэу, ащ къыщыгущыIагъэх.

Народнэ депутатхэм яхэку Совет изимычэзыу я VII-рэ сессиеу 1991-рэ илъэсым чъэпыогъум и 25-м щыIагъэм Адыгэ Республикэм ипарламент ичIыпIэхэм азыныкъор адыгэхэм афэгъэзэгъэным ехьылIэгъэ унашъоу зэфэсым щашIыгъэм къыщыдырагъэштагъ. Адыгэ ССР-м и Апшъэрэ Совет ихэ­дзынхэу 1991-рэ илъэсым итыгъэгъази, ыужкIи щыIагъэхэм Джарымэ Аслъан Адыгеим иапэ­рэ Президентэу ащыхадзыгъ, адыгэхэм ятарихъкIэ апэрэ парламентыр ащызэхащагъ. Депутат чIыпIи 100-м щыщэу мандат 44-р адыгэхэм къатефэгъагъ.

Адыгеим истатус къызэраIэтыгъэм ишIуагъэкIэ ыпэкIэ къы­дэмыхъущтыгъэ Iофыгъуабэ зэшIуихын ылъэкIыгъ. ГущыIэм пае, Адыгэ кIэлэегъэджэ институтыр Адыгэ къэралыгъо университет хъугъэ, Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ институтыр (джыдэдэм университетыр) къызэIуахыгъ. Законхэу «Гъэсэныгъэм ехьылIагъ», «Адыгэ Республикэм щыпсэурэ лъэпкъ­хэм абзэхэм яхьылIагъ» зыфиIохэрэр аштагъэх, респуб­ликэм игерб, игимн, ибыракъ къыхахыгъэх, 1995-рэ илъэсым игъэтхапэ Адыгэ Республикэм и Конституцие аштагъ.

КъэIогъэн фае 1989-рэ илъэсым зэхащэжьыгъэ общественнэ движениеу «Адыгэ Хасэр» лъэпкъ Iофхэми, общественнэ щыIакIэми чанэу зэрахэлэжьагъэр. Мы общественнэ движением шIушIагъэу фэплъэгъу хъущт:

1) «Комитет-40-мрэ» адыгэ лъэпкъым изэфэсэу парламентым ичIыпIэ 50-р адыгэхэм афэгъэзэгъэным ехьылIэгъэ уна­шъор зыщаштагъэмрэ зэрэзэхащагъэхэр;

2) Адыгэ Республикэм и Къэ­ралыгъо быракъ зэраштагъэр;

3) Адыгеир Краснодар краим хэгъэхьажьыгъэным ехьылIэгъэ референдумыр федеральнэ къулы­къухэм зызэхащэкIэ, адыгэхэр ащ зэрэхэмылэжьэщтхэмкIэ унашъо зэраштагъэр.

КъэIогъэн фае Урысыем исубъектыкIэ ылъэ теуцонымкIэ Адыгэ Республикэм иапэрэ Президентэу Джарымэ Аслъани, Адыгеим ипарламент иапэрэ зэIугъэкIэгъу хэтыгъэхэми бэ зэрашIагъэр.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.