Тарихъым дэгъоу къеушыхьаты адыгэ лъэпкъым ишъхьафитыныгъэ къыухъумэнэу амали, кIуачIи зэриIагъэр. Инэу тырегъэгупшысэ — сыда адыгэхэм псэм фагъадэзэ джыри къаухъумэщтыгъэр ыкIи пыим пэуцужьынхэу кIуачIэ къязытыщтыгъэр? Ар гушъхьэбаиныгъэр ары: лъэпкъым ынапэ зыгъэдахэрэр, дунэе тарихъым пытэу хэзыщагъэр — адыгагъэр ыкIи ащ епхыгъэ шэн-хабзэхэр, IорыIуатэр, дунэееплъыкIэр.

Аужырэ илъэсхэм ашIыгъэ ушэтынхэм къагъэлъагъо адыгэхэм ягушъхьэбаиныгъэ зыфэдагъэмкIэ еплъыкIэ зэфэшъхьафхэр зэрэщыIэхэр. АпэрэмкIэ, лъэпкъым игушъхьэбаиныгъэ динымкIэ нахь гъэзагъэу ыкIи ащ ишапхъэхэмкIэ адыгэхэр псэущтыгъэхэу зыIохэрэр щыIэх. Шъыпкъэ, адыгэхэм ядунэееплъы­кIи, язэхашIи чIыпIэ гъэнэфагъэ щиубытыгъ быслъымэн диным. Тарихъым къегъэлъагъо: я XIV-рэ лIэшIэгъур ары пщыхэм, оркъхэм диныкIэр аштэу зырагъэжьагъэр. Ау Щэрджэс хэкум лъэ­хъэнэ зэфэшъхьафхэм къихьэщтыгъэ зекIохэм, шIэныгъэлэжьхэм зэдырагъа­штэу къыхагъэщы адыгэ щыIакIэм диныр куоу зэрэхэмыхьэгъагъэр. Динлэжьхэри макIэщтыгъэх.

ЯтIонэрэмкIэ, сэ зыдезгъэштэрэ еплъыкIэр — адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIэ илъэныкъо пстэуи шэн-хабзэхэм къаубытыщтыгъэ ыкIи ахэр диным ишапхъэ­хэмкIэ зэблэпхъунэу щытыгъэхэп. Непи дэгъоу тинэрылъэгъу, быслъымэн диныр зыштагъэм ипчъагъэ хэхъуагъэми, тищыIакIэ инэу зэрихъокIыгъэу зэрэзэхэтымышIэрэр. Къыхэгъэщыгъэн фаер диныр зыштэрэм ыгуи къабзэу, ипсэукIи цIыфыгъэ шапхъэхэм адыригъэштэнэу зэрэщытыр ары.

Шэн-хабзэхэмрэ быслъымэн динымрэ зэрэзэкIущтыгъэхэр тарихъым инэкIубгъохэм дэгъоу къагъэлъагъо. КъэтэшIэжьы я 70 — 80-рэ илъэсхэм цIыфхэм зэрагъэлъапIэщтыгъэхэр Бирамыр, Къа­дыр чэщхэр, Къурмэныр. Диным имызакъоу, ежь лъэпкъым идунэееплъыкIэрэ изэхашIэрэ инэу епхыгъагъэх а мэфэкIхэр. ТыгукIэ лъэшэу зэхатшIэу, гъэшIэгъон горэм тежэрэм фэдэу тапаплъэщтыгъэ Къадыр пчыхьэхэм. ЕтIани, тигугъэ лъагэу къэзыIэтыщтыгъэр чылэм нурэ дахэ зэрэдэлъыгъэр, цIыфэу щыпсэухэрэм адыгэгъэшхорэ гукIэгъурэ зэрахэлъыгъэхэр ары. Сэ сишIошIыкIэ, чылэм ынапэ зыгъэдахэщтыгъэу, гушъхьэ­баиныгъэ гупчэу иIагъэхэр тятэжъ-тянэжъхэр арых. Тхьэм елъэIущтыгъэх, диным ишапхъэхэр аукъощтыгъэхэп, ау лъэпкъ шэн-хабзэхэм ягъэцэкIэн нахь лъыплъэщтыгъэх. Къыхэгъэ­щыгъэн фаер ныдэлъфыбзэм ибаигъэрэ икуугъэрэ тинахьыжъхэм инэу зэрэзэхашIэщтыгъэр ары. Сыд фэдэ упчIэ яптыгъэми, бзэ дахэкIэ джэуап къыратыжьыщтыгъэ. ПцIыри, шъыпкъэри псынкIэу зэхафыщтыгъэ, цIыфым зеплъы­хэкIэ зыфэдэр къашIэщтыгъэ. Шъыпкъэу пIощтмэ, тянэжъхэм якушъэ орэдхэр, къэбархэр ыкIи таурыхъхэр арых тидунэееплъыкIи, зэхашIи лъапсэ афэхъу­гъэхэр.

Гукъао нахь мышIэми, непэ тичылэхэм язытет уигъэгушIонэу щытэп. Сыда пIомэ, ежь лъэпкъми зэхъокIыныгъэхэр фэхъугъэх, типчъагъи хэкIыгъ ыкIи ащ къыхэкIыкIэ тинахьыжъхэри нахь макIэ хъугъэх. Охътэ бэдэдэ темышIэу ахэм къакIэлъыкIуагъэх нэмыкI гумэкIыгъохэр. Ныдэлъфыбзэм игъэфедэни, шэн-хабзэхэм ягъэцэкIэни зэщыкъуагъэх.

Лъэпкъым инеущырэ мафэ бзэм зэрепхыгъэр дэгъоу къегъэлъагъо къэбарэу джы нэIуасэ шъузфэсшIыщтым. Пчэдыжьым жьэу къэтэджи, кIалэм былымхэр къушъхьэ лъапэм ыфыгъэх. Чэфым зэрихьэщтыгъэ, чэмхэр ыгъэхъу­нэу цыхьэ къызэрэфашIыгъэм рыгушхощтыгъэ. Ау щэджагъо зыщыхъущтым ышъхьэ къэунази, гъолъыгъэ. «Тыдэ къисхына IэпыIэгъу, сяни сиIэжьэп, синыбджэгъухэми зэхахынэп», — егуп­шысагъ кIалэр. Гузэжъогъум хэтэу ынапIэ къызеIэтым, мычыжьэ дэдэу нэбгыритIу инэплъэгъу къыубытыгъ. Ныдэлъфыбзэ гущыIэхэр ытхьакIумэ къы­­ридзагъэх. Ыгу къыдэлъэтыщтым фэдэу кIалэм зыкъипхъотагъ ыкIи гушIом зэлъиштагъэу къыIуагъ: «Сыдэу даха тиадыгабзэ! Ныдэлъфыбзэм нэмыкIырэ Iэзэгъу зэрэсимыIэр непэ къызгуры­Iуагъ. Мыщ фэдиз кIуачIэ зиIэ бзэр кIодын ылъэкIыщта? Сэ сигушIуагъуи, сигухэкIи нэмыкI бзэкIэ къэсIон слъэкIыщтэп. Сянэжъы иорэд ары адыгабзэм иIэшIугъэ сэзгъэшIагъэр. Уахътэри макIо, дунаим сытемытыжьми, рэхьатныгъэ згъотынба сичылэгъухэм ныдэлъфыбзэкIэ сигугъу ашIыжьымэ».

Тыдэ тыщыIэми гукIэ тыфэщагъ тыкъызщыхъугъэ чылэм. Сыда пIомэ, чылэр ары зэпхыгъэр тищыIэныгъэ иапэрэ лъэбэкъухэр. Пщыгъупшэн плъэкIыщтха щыIэныгъэр къытэзытыгъэ тянэ-тятэхэр, шIэныгъэм илъагъо тытезыщэгъэ кIэлэегъаджэхэр, тиныбджэгъухэр?

Уахътэ тешIагъэу чылэм сызыкIокIэ, гушIуагъуи, гупшысэ гумэкIхэри гум къыдехьыех. Чылэр нэмыкI зэрэхъугъэр зэхэсэшIэ. Тыдэ щыIэха тыгъуасэ сэлам зэсхыщтыгъэ ныбджэгъухэр? Урамэу сикIэлэгъу зыщыкIуагъэр зэгъокIэу къыс­щэхъу. Тихьэблэ лIыжъхэу упчIэжьэгъу сызфэхъущтыгъэхэри слъэгъужьхэрэп. Ахэр зыдэщыIэхэр сэшIэ, ядунае захъо­жьым къэхалъэр ары аужырэ унэу агъотыжьыгъэр. Уахътэр кIуагъэми ти­шIэ­жьы пытэу ахэр къыхэнэщтых.

ШIэжьыр лъэпкъым игушъхьэбаиныгъэ къэзыухъумэрэмэ ащыщ. ЕгъашIэм тыгу илъыщтых цIыф гъэсагъэхэу лъэпкъым итарихъи, икультури язэгъэшIэн лъапсэ фэзышIыгъэхэр. Ахэм яапэрэ сатырхэм ахэтых Адыгэ шIэныгъэ-ушэтыпIэ институтым изэхэщэн Iофышхо дэзышIагъэхэу Сихъу Сэфэрбый, Цэй Ибрахьим, Наурзэ Ибрахьим, Iэшъхьэмэфэ Даутэ. 1929-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу лъэп­къым игушъхьэбаиныгъэ икъэухъу­мэнкIэ Iофы­шхо зэшIуахы гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ишIэныгъэлэжьхэм.

Лъэпкъым игушъхьэбаиныгъэ зыфэдэр ыкIи ащ икъэухъумэн мэхьанэу иIэр дэгъоу къагъэлъагъо лъэпкъ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иIофышIэхэм. Ащ нэмыкIэу, ныдэлъфыбзэм ибаигъэрэ идэхагъэрэ нэрылъэгъу къытфашIы гъэзетым инэкIубгъохэм.

Пэнэшъу Аскэр. Гуманитар ушэтынхэмкlэ Адыгэ республикэ институтым иlофышl.