Илъэпкъ ыкIи Хэгъэгум афэшъыпкъагъ

Ау цIыф миным зырыз дэдэ­хэр къахэкIых ыгукIи, ышъхьэкIи, зышъхьамысыжьхэу, илъэпкъ е Хэгъэгум паемэ псэемыблэжьхэр. Ахэм ащыщыгъ ХьэдэгъэлIэ Аскэр. ЗэлъашIэрэ усэкIо-гупшысакIор цIыфышIугъэ, шэн гу-псэф, гъэсэныгъэ-шIэныгъэ дэгъу иIагъ, усэн-гупшысэнымкIэ емызэщыжьыгъ, ыгукIэ шIои­гъогъэ творческэ гъогум зыми хэкIокIэнэу щымыт ежь илъэгъо зафэ щыпхырищыгъ, илъэхъан имызакъоу, блэкIыгъэ чыжьэми иакъыл-гупшысэкIэ алъыIэсыгъ, ижъырэ лIыхъужъ-эпосэу «Нартхэр» угъоижьыгъэнымкIэ, зэхэфыгъэнымкIэ ыкIи къыдэгъэ­кIыгъэнымкIэ Iофышхо ышIагъ.

ДаIорэр цIыфы мэхъу

«Уиунэ зыщыгъаси, хасэ кIо» — еIо адыгэ гущыIэжъым. Ар зэрэшъыпкъэм ищыс, хэтми, даIорэр цIыфы зэрэхъурэр. Гу­щыIэр зэхэпхыныр, птхьакIумэ ихьаныр ыкIи ар бгъэунэшкIоу уесэныр ары зэкIэ зыфэкIожьырэр. Мы шэнышIур пасэу къыз­диштэгъагъ Аскэр.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр Махьмудэ ыкъор Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Хьатикъуае Iоныгъом и 20-м 1922-рэ илъэ­сым къыщыхъугъ. Исабыигъо-­кIэлэцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу адыгэ гущыIэм кIэдэIукIыныр икIасэу къэтэджыгъ. АщкIэ анахьэу зишIуагъэ къэкIуагъэр тэтэжъ Iуш зэриIагъэр ары. Аскэр ятэжъэу ЛIымафэ адыгэ жэбзэ дахэ Iулъыгъ, пэсэрэ хьакIэщхэм къарытэджагъэхэу, адыгабзэм иIэшIупс зыIузы­щагъэхэм ащыщыгъ. ЫшIэрэм гъуни-нэзи иIагъэп. Пчыхьэ­шъхьапэрэ ЛIымафэ ихьакIэщ цIыфхэр щызэрэугъоищтыгъэх. Ащ тхыдэхэр, таурыхъхэр, орэдыжъхэр, къэбархэр, пшысэхэр, хъишъэхэр къыщаIощтыгъэх, къыщаIуатэщтыгъэх. Аскэр сабый дэдагъ а зэкIэм акIэдэIукIы зэхъум, гъэсэпэ-плъапIи ахэр фэхъугъэх. КIэлэцIыкIу гупкIэм зэхихырэр псынкIэу ышъхьэ риубытэщтыгъ, аузэ, орэдыжъхэр, гущыIэжъхэр, зекIокIэ-гъэ­псыкIэхэр ыгу щегъэгупсэфых. ИкIэлэцIыкIугъом къыздиштагъэу сурэт ышIыщтыгъ, усэныри къыIэкIэхьэгъагъ, ащ дэжьым къоджэ еджапIэм чIэсыгъ. Игъо­рыгъоу ныбжьырэ сэнэхьат фэ­хъущт усэн-гупшысэныр джащыгъум къыхэщыгъагъ. Бэ икIа­сэу, къаIуатэу, нэмыкIэу Аскэр ышъхьэ риубытэрэр. Адыгэ фольклорыр зэрэлъэшым, зэрэгъэшIэгъоным гу лъитэ мэхъу. Къоджэ илъэсибл еджапIэр къызеухым, Адыгэ педучилищым чIахьи, 1940-рэ илъэсым къыухыгъ.

Училищым щызэхэщэгъэ литкружокым чанэу хэлажьэщтыгъ, Iэпэрытх журналэу «Апэрэ лъэ­бэкъу» зыфиIорэм усэхэр бэрэ къыщыхиутыщтыгъэх. Ар къызе­ухым, Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифа­культет чIэхьагъ, къыухыгъ. 1940 — 1942-рэ илъэсхэм Хьэдэгъэ­лIэ Аскэр етIупщыгъэу итворче­скэ IофшIэн хегъахъо, егъэлъэ­шы, иусэхэр етхых, гъэзетым ыкIи журналхэм къащыхеутых.

Илъэс 17-м къыщегъэжьагъэу

ИкIэлэгъу дэдэм къыщыкIэ­дзагъэу гупшысэн-тхэным, усэным къыфэкIуагъ ХьэдэгъэлIэ Аскэр. Иадыгэ лъэпкъ цIыкIоу, ау лIыгъэ зыхэлъым къырыкIуа­гъэр къыIомэ, аригъашIэмэ шIоигъуагъ ыкIи игухэлъ инкIэ зышъхьасыжьыгъэпти, къыдэ­хъугъ. Илъэхъан ымакъэ пасэу пкъырыхьагъ ыкIи усэ зэрыблы­хэмкIэ, поэмэхэмкIэ ар игъорыгъоу къыриIотыкIыгъ. Адыгэ лъэпкъыр щыIэкIэ дахэм гу­шIуагъо хигъуатэу ыпэкIэ зэрэ­лъыкIуатэрэр, Хэгъэгушхом щы­псэурэ цIыф лъэпкъыбэм язэгурыIоныгъэ кIигъэтхъэу ыкIи адыгэм къыкIугъэ гъогу хьы-лъэм фызэплъэкIыжьызэ, къиным пэшIуекIохэзэ, ящэIагъэ гъунэнчъэу, щыIэкIэшIум зэрэфакIохэрэр сыдигъуи къыриIотыкIыгъ. Ежь ышъхьэкIи теу­бытагъэ хэлъэу хихыгъэ усэн сэнэхьатым фэкIуагъ, ипоэтическэ макъи къэнэфагъ.

Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, Аскэр кIэлэегъэджэ институтым щеджэщтыгъ. Ар нахь пасэу къэзыухи, дзэм кIуагъэмэ ащыщыгъ. Джащ щегъэжьагъэу, 1946-рэ илъэсым нэс, дзэ къулыкъур чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащихьыгъ Аскэр, офицерэу хэкум къыгъэзэжьыгъ.

Адыгэ научнэ-ушэтын институтым щэIэфэ Iоф щишIагъ. Усэн-тхэныр ыкIи шIэныгъэ хьасэшхом щылэжьэныр зэготэу фэукIочIыгъ. Ащи изакъоп, ежь ишIэныгъи хигъэхъуагъ: 1957-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр, 1960-рэ илъэсым аспирантурэр къеухых. 1965-рэ илъэсым филологиемкIэ кандидат, 1991-рэ илъэсым — доктор хъугъэ.

Аскэр научнэ IофшIэгъэшхо иI. Ахэр анахьэу адыгэ нарт эпосым изэхэфын-зэгъэшIэн фэгъэхьыгъэх. Монографиехэр къыдигъэкIыгъэх: «Героический эпос «Нарты» и его генезис» — Краснодар, 1967, «Героический эпос «Нарты» адыгских (черкесских) народов» — Майкоп, 1987, нэмыкIхэри. 1968 – 1971-рэ илъэсхэм нарт эпосым иусэхэр зэхэугъоягъэхэу, адыгэ лъэпкъ пстэумэ абзэкIэ тхыгъэхэу, томибл хъоу къыдигъэкIыгъэх. ЩэIэфэ ахэм ренэу Iоф адишIагъ, нартхэр зэхифын­зэригъэшIэнымкIэ бэ ышIагъэр, хэгъэгубэмэ ащыIагъ. Адыгэ хэкум зэфэдэкIэ илъыгъэ тхыдэ, IорIотэ, нарт къэбархэр къыугъоижьыгъагъ ыкIи IэкIыб къэралхэм ащыпсэухэрэ адыгэхэмкIэ зигъази, нарт Iофыгъошхор зэрифэшъуашэу ригъэкъугъ.

Томибл хъурэ эпосэу «Нартхэр» ХьэдэгъэлIэ Аскэр акъыллэжьыгъэ мыкIодыжьынэу илъэпкъ къыфигъэнагъ, ащкIэ адыгэм ылъапсэ ыгъэпытагъ, лъэпкъыр ыIэтыгъ, аригъэшIагъ.

ИлъапIэу зыфэусагъэр ихэку

ХьэдэгъэлIэ Аскэр ипоэзие анахьэу зызиштагъэр зэошхом ыуж. ЗэкIэ хэгъэгум, илъэпкъ афыриIэ шIулъэгъу-гукIэгъур иусэхэмкIэ къыриIотыкIыгъ. Лъэ­хъаным ижьыкъащэ ахэм ащызэхэошIэ: цIыфыр — лэ­жьэкIо Iапшъэр, нэжъ-Iужъ гу­бзыгъэхэр, еджэгъэ-гъэсэгъэ акъылышIохэр, ныбжьыкIэ чанхэр, хэгъэгур, хэкур ыпэкIэ лъызгъэкIуатэхэрэр арых ахэр зыфэгъэхьыгъэхэр. Аскэр иусэ мэкъэ гъэтIылъыгъэ гупсэфыр, теубытэгъэ-шъыпкъагъэр хэгощагъ. Усэхэу «Народым ыпхъу кIас», «Типелыуанхэр», «Адыге­им орэд фэсэIо» зыфиIохэрэм зэкъошныгъэ-зыкIыныгъэр алъапсэу щыт.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр ытхыхэрэр 1940-рэ илъэсым къыщыублагъэу хиутыгъэх. АдыгабзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ поэтическэ тхылъ 20-м нахьыбэ къыди­гъэкIыгъ. Ахэр: «Гум иорэд», «Мэфэ нэфхэр», «Сичыл», «Адыгэм ыпхъу», «Сихэку ­игъатх», «Гъогухэр», «Гугъэ нэф­­хэр», «ХэшыпыкIыгъэ тхы­гъэ­хэр» томитIу хъоу.

УсакIом кIэлэцIыкIухэри инэплъэгъу сыдигъуи итыгъэх: «Сол­датымрэ пшъэшъэжъыем­рэ», пшысэ-поэмэхэр афитхы­гъэх, ахэр тхылъ пэпчъ адэтых. Аскэр иусэхэр зэкI пIоми хъунэу урысыбзэкIэ зэрадзэкIы-гъэх. Ахэр Москва, Краснодар, Мыекъуапэ къащыдэкIыгъэх. ХьэдэгъэлIэ Аскэр илъэс 60-м ехъурэ хьалэлэу, зафэу, адыгэ лъэпкъ литературэм ыкIи лъэпкъ шIэныгъэ хьасэм щылэжьагъ. Адыгэ щыIакIэр лъэныкъуабэкIэ ахэм къащыриIотыкIыгъ, къа­щигъэлъэгъуагъ. Адыгэ лъэпкъы­шхощтыгъэу, джы уахътэм ыужъ­гъэигъэр, непи иIо емыпцIыжьэу, ицIыфыгъэкIи, иакъылкIи, иIофшIагъэкIи щысэтехыпIэу, зыкъиштэжьыгъэу, зауи, пыджи къялыжьи, зызэриушху­жьыгъэр, усакIоу, шIэныгъэлэ­жьышхоу ХьэдэгъэлIэ Аскэр дунаим щызэлъаригъэшIагъ.

УсакIом ытхыгъэмэ ащыщхэр грузиныбзэкIэ, болгарыбзэкIэ, осетиныбзэкIэ, арапыбзэкIэ ыкIи нэмыкIыбзэхэмкIэ зэрадзэкIыгъэх, иусэмэ ащыщхэр композиторхэм орэдышъом ралъхьагъэх.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр щэIэфэ, илъэс 20 Iэпэ-цыпэм, дунэе шапхъэ зиIэ фестивалэу «Нартхэм ямашIо орэмыкIуас!» зыфиIорэр Мыекъуапэ ыкIи зэ­фэдэкIэ Адыгеим, Краснодар краимкIэ — ПсышIопэ районым ащызэхищагъ. А Iофтхьабзэр IэкIыб къэралхэм ащыщхэу адыгэхэр жъугъэу зыщы­псэухэрэм анэсыгъ. ЧIыгужъым иджэмакъэ джыри нахь зэха­шIагъ, хэкужъым къэзгъэзэжьырэр нахьыбэ хъугъэ, тарихъыр зышIэмэ зышIоигъохэм япчъагъэ хэхъуагъ.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр игупшысэ дунай зэрэщытэу илъэпкъ фигъэшъошагъ, гушъхьэкIэн лъапIэ къытфигъэнагъ. Илъэпкъ ыкIи хэгъэгум афэшъыпкъагъ.

Аскэр Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIу, УФ-м культу­рэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ иIофышIэшху, Адыгэ Рес­публикэм и Къэралыгъо премие илауреат. Къуаджэхэу Хьати­къуае, Нэшъукъуае, Щынджые, Краснодар краимкIэ ПсышIопэ районым я ЦIыф гъэшIуагъ. Европэм икавказоведхэм яобществэ хэтыгъ, шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ(Черкес) дунэе академием иакадемик, УФ-м итхакIо­хэм я Союз 1959-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэт — игъашIэ зэрэщытэу лъэпкъым фигъэ­шъошагъ.

Мамырыкъо Нуриет.