Ренэу сыгу къэкIыжьы илъэсыбэкIэ узэкIэIэбэжьмэ сурэтышIхэу Рерих зэшхэм яIэ­шIа­гъэ­хэм якъэгъэлъэгъонэу Мыекъуапэ щызэхащагъэм Шъхьэлэхъо Абу мэкIэ-макIэу къыщысиIогъагъэр. «Лъэпкъышхом къыхэкIыгъэ цIыфэу шIагъэ горэ зиIэр ыгъэкIодыщтэп, сыд фэдиз уахътэ тешIагъэми, къыIэтыжьыщт, иIофшIагъэхэр къыгъоты­жьынхэшъ, ыгъэ­лъэпIэщтых».

Дэгужъые Виталий фэгъэхьыгъэу стхы­нэу зесэгъажьэм джыри зэ а гущы­Iэхэр сыгу къэкIыжьыгъэх. Шъыпкъэ, Дэгужъые Виталий бэрэ игугъу ашIынэу хъугъэп, иныбжьыкIэгъум къыщегъэ­жьагъэу IофшIэпIэ зэфэшIыгъэхэу зи­гугъу амышIыхэрэм ащылэжьагъ, исэнэхьат ехьылIэгъэ къэбарыр зэфэшIы­гъэу щытыгъ.

Дэгужъые Виталий ятэу Хъусен Пщыкъуй ыкъор 1910-рэ илъэсым Адэмые къыщыхъугъ, щыпсэугъ. Ау ыш игъусэу ахэр дащыгъагъэх, лажьэ зимыIэу агъэ­пщынагъэхэм ащыщыгъэх. ЗэшитIуми къагъэзэжьыгъэп. Хъусен шахтер уна­гъом щыщ бзылъфыгъэ къыщагъ, унагъо ди­шIагъ. Ыш Рау раIощтыгъ, ащ Адэмые дэс Тамбыйхэм япхъу къыщагъ, унагъо зэдашIагъ. Хъусени ыши дунаир захъо­жьым, зыщыпсэугъэхэ Украинэм щагъэ­тIылъыжьыгъэх. КъызэраIотэжьырэмкIэ, Рау зэлIэм, ихьадэ къащэжьынэу Адэмые икIыхи, Донецкэ иIахьылхэр кIогъагъэх, ау иунагъо щыщхэр зыдэщыIэм щагъэтIылъымэ зэрашIоигъор къараIуагъ…

Ащ тетэу, илъэсыбэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, зыдащыгъэхэ Адэмые зэшхэм къагъэзэжьынэу хъугъэп.

Ситхыгъэ зыфэгъэхьыгъэу Хъусен икIа­лэу Виталий тыгъэгъазэм и 26-м 1935-рэ илъэсым Донецкэ хэкум ит къа­лэу Енакиевэ къыщыхъугъ. Хэгъэгу зэо­шхор къызежьэм Виталий илъэситф ыныбжьыгъ, ау янэрэ янэжърэ игъусэхэу Украинэм ращыхи Казахстан зэращэгъа­гъэхэр къышIэжьыщтыгъ. Караган­да кIа­лэр еджапIэм апэрэу щыкIуагъ. 1944-рэ илъэсым къызагъэзэжьым, къалэу Димитров еджэным щыпидзэжьыгъ. Заор аухи Хъусен къызэкIожьым, шахтэм иIофшIэн щылъигъэкIотагъ. Инженерыгъ, пэщэ IэнатIэхэр ыгъэцэкIагъэх. Виталий ятэ ренэу ищысэтехыпIагъ. ЕджапIэр кIалэм къыух зэхъум мэфэкI пчыхьэзэхахьэу яIагъэм ятэ Iоф дэзышIагъэ лIы горэ Виталий къекIуалIи, «Уятэ фэдэу цIыфхэм уафэдэгъумэ, зэкIэми шъхьэ­кIафэ къыпфашIыщт ыкIи щыIэныгъэм дэгъубэ къыщыбдэхъущт» ыIуи къыриIогъагъ. А гущыIэхэр Виталий ренэу ыгу илъыгъэх, ахэм шъыпкъагъэ зэрахэлъыри щыIэныгъэм къыгъэлъэгъуагъ.

Дэгужъыер, адрэ советскэ студентхэм афэдэу, целинам щыIагъ. Ащ къикIыжьызэ, мэшIокоу студентхэр зэрысхэр Челябинскэ хэкум ит къалэу Златоуст къызыщэуцум, ныбжьыкIэхэм къалэр къаплъыхьанэу амал яIагъ. Виталий къалэр лъэшэу ыгу рихьыгъ, еджэныр къыухымэ, мыщ дэт машинэшI заводым агъэкIонэу кIэлъэIугъ. Инженер ныбжьыкIэр хэушъхьафыкIыгъэ конструктор бюроу N 385-у баллистическэ ракетэхэр псычIэгъ къухьэхэм апае къэзышIыхэрэм лъэшэу фэягъ. А лъэхъанэм ащ ипэ­щагъ С. П. Королевым ыгъэсагъэу Виктор Макеевыр. Ау чIыпIэ нэкI зэрэщымыIэм къыхэкIэу апэрэ илъэсрэ ныкъорэм механикэ-угъоин цехэу ракетэхэм апае двигательхэр къэзышIыхэрэм технологэу Iоф щишIагъ. ЕтIанэ бюром рагъэблагъэ, ушэтын-конструктор IофшIэным лъэшэу зыпещэ. А лъэхъанэм иIофшIэн епхы­гъэу ракетнэ полигонхэу Капустин Яр, Байконур ыкIи дзэ хы Флотым иполигонэу хычIэгъ къухьэхэу баллистическэ ракетэхэр зыхэтхэм яуцупIэхэм ащыIагъ. А уахътэм пэблагъэу Iоф дишIагъ двигательнэ Конструкторскэ бюром ипащэу А. М. Исаевым. ИгукъэкIыжьхэм къазэра­щиIорэмкIэ, конструктор цIэрыIор, шIэныгъэлэжьышхор, пэщэшхор цIыф къызэрыкIоу зэрэщытыр ыгъэшIагъощтыгъ.

Илъэс 31-рэ ныIэп Дэгужъыем ыныбжьыгъэр Усть-Катавскэ вагонышI за­водым пащэ зыфашIым. Заводышхор СССР-м машинэшIынымкIэ и Министерствэ епхыгъагъ ыкIи зыухъумэн комплек­сым изаказхэр ыгъэцакIэщтыгъэх. А лъэхъанэм нафэ къэхъугъ пэщэ ныбжьыкIэм конструкторскэ IофшIэным дакIоу заводым зиушъомбгъунымкIи, цIыфхэм ящыIакIэ нахьышIу зышIыгъэ инфраструктурэм игъэпсынкIи Iофышхо ышIэн зэрилъэкIыщтыр. Заводыр зэтырагъэпсы­хьагъ, социальнэ мэхьанэ зиIэ унэхэр, псэуалъэхэр ашIыгъэх. ГущыIэм пае, трамвайнэ линиеу километрэ пчъагъэ хъурэр агъэпсыгъ, трамваикIэ заводым къыдигъэкIыгъ, ыпкIэ хэмылъэу рабо­чэхэр ащ IофшIапIэм къырыкIощтыгъэх. Конструктор бюроу А. М. Исаевыр зипащэм Iоф зыдишIэгъэ кислородно-водороднэ двигателыр серийнэу заводым къыдигъэкIэу ыублагъ. Ахэм анэмыкIэу зикъэбар пIуатэ мыхъущт техникэр, пкъы­гъохэр заводэу Дэгужъыер зипащэм къыдегъэкIых. Ахэм ащыщых космическэ станциехэу «Союзымрэ» «Аполлонрэ» зэIукIэнхэ зэхъум агъэфедэгъэ техникэр.

Дэгужъыер апшъэрэ еджапIэм къызычIэкIым, IофшIэныр зыщыригъэжьэгъэ­гъэ Златоуст машинэшI заводым 1976-рэ илъэсым пащэ фашIы. А лъэхъанэм заводым щыIэ конструктор бюроу В. П. Макеевыр зипащэр апэрэ советскэ стратегическэ ракетнэ комплексэу гъэстыныпхъэ пытэкIэ Iоф зышIэрэм дэлажьэщтыгъ. Ракетэр межконтинентальнэу щытыгъ, хычIэгъ къухьэхэм атетынэу щытыгъ. Заводым ипащэу Дэгужъыер конструкторскэ бюром ипащэ иапэрэ гуадзэу агъэнафэ. ГухэкI нахь мышIэми, агъэпсыгъэ ракетэ комплексым иушэтын дэеу кIуагъэ. ЕтIанэ Макеевымрэ Дэгу­жъыемрэ партием и ЦК зыфагъази комплексым ишIын зэпагъэунышъ, гъэ­хьа­­зырыгъэу щыIэмрэ технологиемкIэ документхэмрэ джыри зэ ауплъэкIунхэу кIэ­лъэ­Iугъэх. А лъэбэкъоу ашIыгъэм ишIуагъэ къэкIуагъ ыкIи илъэс нахь те­мы­шIэу ракетэу ашIыгъэр атIупщын алъэ­кIыгъ.

1987-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу программэу «Энергия» — «Буран» зыфиIорэм фэгъэзэгъагъ. Министрэ зэхъу­ми а зыфэдэ къэмыхъугъэ комплексымкIэ Къэралыгъо комиссием ипэщагъ. Ау агъэпсыгъэ системэр атIупщынкIэ зы такъикъ имыкъу къэнагъэу комплексым щыкIагъэ иIэу къычIэкIыгъ. Комиссием хэтхэм «илъэскIэ зэкIэхьэжьын фай» зы­Iуагъэхэри, «шэкIогъум икIэухым пIалъэр хьыгъэн фае» зыIуагъэхэри къахэкIыгъ. Ау Дэгужъыем комиссием хэтхэм агуригъэIуагъ комплексым итIупщын къи­хьащт илъэсыр хэгъэкIри, илъэсэу зыхэтхэм ишэкIогъу мазэ икIэухми пхьы зэрэмыхъущтыр. Ащ тетэу шэкIогъум и 15-м атIупщыгъ.

Пилот зэрымыс космическэ станциеу «Бураным» щыкIагъэ имыIэу ипрограммэ агъэцэкIагъ. Бэрэ агъэфедэрэ космическэ къухьэмкIэ ар зыфэдэ къэмы­хъугъэ апэрэ хъугъэ-шIагъэу тарихъым къыхэнагъ. «Бэрэ агъэфедэрэ къухьэу «Бураныр» зыIэтырэ ракетэм игъэпсын научнэ-инженернэ текIоныгъэшхоу щыт», ыIогъагъ Дэгужъыем. Ракетэу «Энергия» зыфиIоу «Бураныр» зыIэтырэр щыIэ зэрэхъугъэм ежь Дэгужъые Виталий иIахьышхо хэлъ.

КъыкIэлъыкIогъэ илъэсхэми Дэгу­жъыер IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм аIутыгъ. Пшъэ­рылъышхохэр зэшIуихынхэ зэрилъэкIыщтыр заводышхохэм япащэу зыщэтыми, анахьэу «Бураным» итIупщын, нэ­рылъэгъу къашIыгъ Дэгужъыер къэралыгъо Iофышхохэм акъылыгъэ хэлъэу къякIолIэн зэрилъэкIырэр. Ар къыдалъытэзэ, Дэгу­жъые Виталий 1989-рэ илъэсым СССР-м иминистрэхэм я Совет и Тхьаматэ игуа­дзэу рагъэблагъэ. Анахьэу зыфагъазэрэр ошIэ-дэмышIэ тхьамыкIагъохэм ядэгъэзыжьын. Мыщ епхыгъэ Къэралыгъо комиссиеу зэхащэрэм ар пащэ фашIы. А лъэхъанэм Чернобыль атомнэ станциер къызыуагъэм бэ тешIэгъагъэп. А уахътэми Дэгужъыем къэралыгъо Iофыгъуабэ зэшIуихыгъ.

Дэгужъые Виталий 2016-рэ илъэсым чъэпыогъум и 3-м идунай ыхъожьыгъ, ар Москва дэт Троекуровскэ къэхалъэм щагъэтIылъыжьыгъ.

Дэгужъыем къэралыгъо Iофышхоу ышIагъэр орденхэмкIэ хагъэунэфыкIыгъ, СССР-м и Къэралыгъо премие къыфагъэшъошагъ.

Сихъу Гощнагъу.