Урысейм и бэдаущ утыкум нэгъэсауэ щилIыфIыхьа адыгэлI гъуэзэджэ, юрист щэджащэ Къалмыкъ Юрэ и гъащIэр цIыху нэсым хэлъ цIыхугъэр, лIыгъэ уасэр къриппщытэну ирикъунщ, Шэшэным зауэр къызэрырагъажьэм иримыарэзыуэ, уеблэмэ ар зыщIэ властым адэкIэ и мэ къыщыуну хуэмейуэ, къэралыгъуэшхуэм и министр IэнатIэр зэригъэтIылъар! Сыт хуэдэ къулыкъущIэ нобэ ар зыхузэфIэкIынур?! Урысейм и министр IэнатIэ щыгъэтыжауэ, муниципальнэ щIыпIэм щыуэркъ нэхъ къулыкъущIэ цIыкIум и шэнтым папщIэ уи нэр къричынущ...

Шэч хэмылъу, Юрэ и гъащIэмкIэ на­Iуэу къигъэлъэгъуащ лIыгъэ, цIыхугъэ, напэм я уасэр. Хьэуэ, мыр фэрыщIыгъэ псалъэкъым. Мы лIы хъарзынэм и гъащIэ лъэбакъуэ къэси хэчыхьауэ зэхуэ­фэ­щэжщ, нэгъэсауэ зэтеубыдащ, мыхьэнэкIи гъэнщIащ. Аращ и фэеплъри нэхугъэу лъэпкъым къыщIыдэгъуэгурыкIуэр.

Илъэс 23-рэ хъуауэ къытхэмытыж Юрэ нэгъэсауэ лъэпкъ щIыхьым и джэрпэджэжт. АтIэ, хуэфащэтэкъэ апхуэдэ псалъэ лъэпкъыр зэщIэубыдэжынум лъабжьэ хуэхъуа Дунейпсо Адыгэ Хасэм и къызэгъэпэщакIуэхэм яхэта, Урысей Федерацэм юстицэмкIэ и министру щыта, Урысей къэрал псом джэлэс хуэхъуа Граждан Кодексым и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм я пашэу яхэта адыгэ щIалэм!

Уи натIэм къратхам зэрыпхухихщи, иужьым лъэгапIэхэм нэсынухэр я сабиигъуэм, щIалэгъуэм псыхьа мэхъу. И нэхъыбэм, ар гугъуехьщ, гугъусыгъущ, зэзэмызи гуауэщ псыхьа зэрыхъур. Юри щIэх зыхищIэн къыхудэхуащ апхуэдэ гуауэрэ хьэзабрэ. Илъэс 13 фIэкI иримыкъуауэ и анэр щхьэщыукIуриикIащ. Юрэ и адэ-анэр еджапIэрат зыщылажьэр. Ар и фIыгъэу, щIэх тхылъым дихьэхащ, езым и щхьэ хьэрычэткIэ щIэныгъэ лъабжьэфI зыхуигъэтIылъыжащ. Зи цIэр жыжьэ зыгъэIуа, утыкушхуэм ихьэфахэм я гъащIэм ущыхэплъэжкIэ, хомылъа­гъуэу къанэкъым абыхэм гъащIэм пабгъэныгъэ хуаIар, хьэрычэт къызыкъуахар. Языныкъуэми ущызэупщIыж щыIэщ — и гъащIэ лъэбакъуэхэм языхэзым апхуэдэу темыгушхуамэ, дэнэкIэ иунэтIынут и гъащIэм жыпIэу. Апхуэдэщ Юрэ хуэгъэ­за гупсысэри. Хуабжьу мурад быдэт ар зыхуэкIуар — и щIэныгъэм адэкIи зэрыхигъэхъуэн хуейрат. И анэ тхьэмыщкIэм къыщIэнэжа джэдыгур ящэри, Юрэ Ленинград еджакIуэ ягъакIуэ, юрист щIэныгъэм хуеджэну и ужь йохьэ. Юридическэ факультетыр ехъулIэныгъэ иIэу къиухащ абы. Иужьым, Хьэбэз районым къигъэ­зэжри, хеящIэу лэжьащ.

А псомкIи къыщымыувыIэу, Саратов дэт юридическэ институтым и аспиранту Къалмыкъыр щIохьэ. Къыхихари граждан къудамэрат. 1963 гъэм юридическэ щIэныгъэхэм я кандидат мэхъу. Абдеж дыдэми — здыщеджа институтым щылажьэу щIедзэ, кафедрэм и унафэщI мэхъу.

И щIэныгъэм, зэчийм, зэфIэкIхэм хуэфэщэну пэджэжащ а илъэсхэм. СССР-м и Ищхьэ Советым и комитетым и тхьэмадэщ, Урысейм и шынагъуэншагъэмкIэ и Советым хэтщ, Урысей Феде­рацэм юстицэ IуэхухэмкIэ и министрщ. Ауэ, а псом къыщымынэу, Къалмыкъыр нэгъэсауэ хуолажьэ къызыхэкIа адыгэ лъэпкъым. ГъащIэ зэхъуэкIыныгъэхэм, зэман зэхэтхъуам лъэпкъ Iуэху гъуэгуа­нэр щегъэунэхуф. Адыгэ лъэпкъым и Конгрессым, Дунейпсо Адыгэ Хасэм я тхьэмадэ пщэрылъ иныр, жэуаплыгъэ зыпылъыр, Къалмыкъым къыхуагъэфащэ. И щIэныгъэри, зэфIэкIри и лъэпкъым нэгъэсауэ хуегъэтIылъ, лъэпкъ Iуэхум и къежьапIэ купсэр здыщаухуэм и курыкупсэм хэтщ. А зэманращ къыщыунэхур Къалмыкъым и нэгъуэщI хьэл-щэнри — гъащIэми, къулыкъуми, IэнатIэми «яхуэмышха» и цIыхугъэр, икърарыр, щыпкъагъэр.

Шэшэн республикэм къыщрахьэжьэну зи ужь ихьа япэ зауэм ткIийуэ пэщIоувэ. Юрэ къыгурыIуэт апхуэдэ зауэм къихьыну гуауэр, ажалыр зыхуэдизыр, къыгурыIуэ закъуэкIи къэмынэу, апхуэдэ гупсысэ мыхъумыщIэхэр къэгъэувыIа зэрыхъунум и ужь итт. Дауи, къэралым и юстицэ IуэхухэмкIэ министр IэнатIэр цIыкIутэкъым, Юрэ и псалъэми чэнджэщми пщIэшхуэ яIэт. АрщхьэкIэ къэрал лIыщхьэхэм я гупсысэр зыхуэкIуам текIыжыгъуейт, зэпэщIэувэныгъэ къэхъуа­хэми зы цIыху къарукIэ къэрал утыкум ущыпэщIэтыныр нэгъэсауэ ирикъутэкъым.

Апхуэдэу щыхъукIэ, Къалмыкъым егъэлъагъуэ и щыпкъагъэ ткIиягъэр, икIи иджы къыздэсым ягъэщIагъуэ лъэба­къуэ быдэ еч — Шэшэным къыщрахьэжьэ зауэм нэгъуэщIкIэ щыпэмылъэщкIэ, апхуэдэ Iуэху зехьэкIэ и дуней тетыкIэм къызэремызэгъыр, зауэ кърахьэжьэм и гуауэм хэIэбэну зэрыхуэмейр иригъэлъагъуэу, министр IэнатIэр егъэтIылъ. ФэрыщIыгъэ зыхэмылъщи, апхуэдэ лъэ­бакъуэ пчын папщIэ, икъукIэ нэгъэсауэ цIыхушхуэм хуэфэщэн хьэл-щэн къыпкъуэкIын хуейт. Зэманми гъащIэми къагъэува, къэрал утыкум щагъэнэIуа «щхьэусыгъуэхэм» уащхьэпрыплъыфу, цIыхугъэ гупсысэкIэ а псом ухэплъэныр Къалмыкъым и цIыху зэхэлъыкIэм хуэ­фэщэнт. Дауэми, а псор IэщIыб ещIри, куэдым къакъуэмыкIын лIыгъэ къызыкъуехыф адыгэлI щыпкъэм.

БлэкIащ а зэман жыжьэхэр. Шэшэным къыщрахьэжьа япэ зауэм етIуани къыкIэлъыкIуащ, ажалрэ гуауэрэ здыщытепщэу щыта щIыналъэм, къэрал псом иужькIэ къыщыхъея Iуэхугъуэ мыщхьэпэхэм уахэплъэжмэ, уемыгупсысу къа­нэкъым: «Ярэби, а зэманым Къалмыкъым жиIа псалъэхэм арэзы ирихъуу, а зауэ гуауэр Кавказ щIыналъэм къыщрамыхьэжьатэмэ, хэгъуэгуми, Урысейми я тхыдэм куэдкIэ зимыхъуэжыну пIэрэт?»

Къалмыкъым укъытепсэлъыхькIэрэ, нэгъэсауэ пхуэгъэбелджылынукъым абы и зы гъуэгуанэ щхьэхуэ. Юрэ щIэны­гъэлIт, къэрал къулыкъущIэт, юристт, бэдаущ лIыкIуэт, лъэпкъым и къуэ пэжт. Нэхъыщхьэжыр аращи, ар — щIылъэм къытехъуа цIыху лъэпкъым и зы бын щыпкъэт.

ХХ лIыщIыгъуэм къриубыдэу, Урысейм щылэжьа юрист нэхъыщхьэхэм я цIэр къыщраIуэм, Собчак Анатолий япэу зи цIэ жиIахэм яхэтащ Къалмыкъ Юрэ. Дауи, апхуэдэ еплъыкIэм щапхъэ хуэ­хъуар адыгэ щIалэм и дуней тетыкIа, Iуэху зехьэкIэ иIам и купщIэрат. Къэрал Iуэхузехьэ куэдми Юрэ и цIэ ираIуэкIэрэ, утыкум щагъэбелджылащ абы и пщIэр, и щIыхь лъагэр. Ауэ, гъэщIэгъуэныр нэгъуэщIщ. Сыт къыхужамыIами, дапхуэ­дэ псалъэ дахэ и IэщIагъэм, щIэныгъэм, дуней тетыкIам хуэунэтIауэ хуамыусами, а псом хэмыту хъутэкъым Юрэ и зы хьэл-щэн гъэбелджылар — ар цIыхугъэм и лIыкIуэу дунейм зэрытетар.

Къалмыкъым и гъащIэр иухами, «и Iуэху къуэпсхэр гъужакъым» зыхужа­Iэхэм ящыщщ. 2008 гъэм Черкесск къалэм и утыку нэхъыщхьэм къыщызэIуахащ Юрэ и фэеплъ сын. Зыщалъхуа Абазакт къуажэм дэт еджапIэм Къалмыкъым теухуа музей щолажьэ.

БЕМЫРЗЭ Зураб.