ХьэтӀохъущокъуэпщымрэ Къанокъуэпщымрэ хэт нэхъ пщыми яхузэхэмыгъэкӀыу щэхуу зэныкъуэкъу хъуат, абы къыщежьэри зэщыӀеижат, жеӀэ, хъыбарым. Пщыхэр лӀыгъэншэтэкъым, фӀэлӀыкӀи яӀэт, арщхьэкӀэ езы тӀур цӀыхум яхузэмыгъэувалӀэу екӀуэкӀырт.

Еуэри, ХьэтӀохъущокъуэр зекӀуэ щыӀауэ къыздэкӀуэжым, беслъэнейхэм я щӀыгур къызэпиупщӀри, Гум псыхъуэ къекӀуэ­лӀэжащ. Гъуэгу кӀыхь тетам жэщ къыщытехъуэм, шыр хэзгъэпщынщ, жиӀэри къэувыӀащ, и шу гъусэхэри абдеж псори щызэ­кӀэлъепсыхащ. ХьэтӀохъущо­къуэр и щӀыгум зэритам, езым деж къызэремыкӀуэлӀам и хъыбарыр зылъэӀэса Къанокъуэпщым ар щхьэкӀуэ щыхъуащ. ЛӀыкӀуэ хуищӀ­ри, лӀыгъэ уиӀэмэ, нэхъы­лӀыр зэхэдгъэгъэкӀ, жиӀэри хуиӀэ­хуащ. ХьэтӀохъущокъуэпщми мыхъун къыхигъэкӀакъым, уи щӀыгу зэпызупщӀар сэращи, ущыхуей щӀыпӀэр ди зэхуэдэ пӀалъэщ, жриӀащ.

АфӀэкӀа хэмылъу пщитӀыр щӀакӀуэ кӀапэ зэдытеувэн хуей хъуащ. Гумкъалэ и щӀыбкӀэ, Бэвыкъуэ деж, нобэ КъалэӀускӀэ зэджэ губгъуэм, щызэхуэзащ ахэр. ЩӀакӀуэ кӀапэ теувахэм япэ уэгъуэр Къанокъуэм лъысри, щыуэм ХьэтӀохъущокъуэр уӀэгъэ къищӀащ. ХьэтӀохъущо­къуэм чэзур щынэсым, Къанокъуэм и лӀапӀэ техуэри, хигъэщӀащ. ХьэтӀохъущокъуэм унафэ ищӀщ, хьэдэр щӀакӀуэм кӀуэцӀригъэлъхьэри, езым и щхьэкӀэ Къанокъуэхэ я унэм ишэжащ. ХьэтӀохъущокъуэм телъ уӀэгъэр ажал уӀэгъэу къыщӀэкӀри, пщӀантӀэм къыдэмыкӀыж щӀыкӀэ и псэр хэкӀащ. ХьэщӀэщым щӀэлъ пщы хьэдитӀыр щызэрагъэзахуэм, Къанокъуэм и хьэдэр жьантӀэм дахьэри, ХьэтӀохъущо­къуэм и хьэдэр жыхафэгумкӀэ ягъэтӀылъащ. Абы иужькӀэщ гуауэ зэрыщыӀэм и хъыбарыр Гуащэжьым щыжраӀар.

Къанокъуэхэ я гуащэм гъащӀэ къигъэщӀат, куэд и нэгу щӀэкӀати, гуауэм игу зызэпхидзами, зыми зыкъригъэщӀакъым. МыпӀащӀэурэ хьэщӀэщымкӀэ кӀуащ. Еплъри, хьэдэхэр зэрыщылъ щӀыкӀэм гуащэр къигъэдысащ. «Фэжагъуэхь дыфщӀыну хьэкъ хэт къыфщызыщӀар? – идакъым Гуащэжьым. – ЦӀыхум емыкӀу къытхуащӀыным дынэвмыгъэсу, Къанокъуэр и хьэщӀэщщ здилъри, къефхьэхи, ХьэтӀохъущо­къуэм и хьэдэр жьантӀэмкӀэ фхьы. Дапхуэдэу щымытми, ар ди хьэщӀэщ».

Мы хъыбарыр сигу къыщыдридзейкӀэ, гукӀэ солъыхъуэ а Гуащэжьым хэт хуэдэн жызоӀэри, икӀи, лӀэужьыр бжьиблкӀэ мауэ, жыхуаӀэр пэжщ, Къано­къуэхэ я щылъху Бэчыжь Лейла фӀэкӀаи зыми ар схуегъэщхьыркъым». Нарт тхыдэжьхэм теухуауэ Налшык къалэ зы гъэ щекӀуэ­кӀауэ щыта дунейпсо зэӀущӀэм псалъэр Бэчыжь Лейлэ щратырщ ар япэ дыдэу щыслъэгъуар. ЦӀыкӀуи ини зэфӀэту ӀэгуауэкӀэ утыкум ирашэ бзылъхугъэр апхуэдизкӀэ щӀыкӀафӀэрэ фӀэрафӀэу псоми яблэкӀуэщыкӀырти, пхузэфӀэмыкӀыу узыкӀэлъигъэплъырт, гуащэ зекӀуэкӀэу кӀуэцӀрыкӀырти, плъэмыкӀыу Ӏулыдж зыхуигъэщӀырт.

Филологие щӀэныгъэхэм я доктор, профессор, Дунейпсо Адыгэ Академием и академик, и вице-президент Бэчыжь Лейлэ нобэ къыхуащӀ пщӀэр къыхуэ­зыхьар и ныбжь дахэм и за­къуэкъым. Ар абы къилэжьыжащ и гуащӀэ къабзэкӀэ, еши щхьэхи имыщӀэу щӀэныгъэм хуищӀа хэлъхьэныгъэмкӀэ, къызыхэкӀа лъэпкъым хуиӀа лъагъуныгъэмкӀэ.

ГъащӀэ гъуэгуанэшхуэ, зы­къом­кӀи хьэлъэу, зыкъомкӀи насыпкъыдэхыпӀэу, къызэпызыча Бэчыжь Лейлэ 1929 гъэм накъыгъэм и 29-м Къылышкъуа­жэ, нобэ ПсэукӀэ-ДахэкӀэ зэ­джэм, къыщыхъуащ. Абы и цӀыкӀущхьэр хиубыдащ «лъэп­къым и бийхэр» цӀэр фӀащрэ цӀыхур щагъэкӀуэду щыта лъэ­хъэ­нэ бзаджэм, «уней мылъку щыӀэкъым, щыӀэр зэдай мылъкущ» жиӀэу къэралым къыхилъхьа коллективизацэм, абы иужькӀэ жылэр игъэгызу къэ­хъея Хэку зауэшхуэм. ЦӀыхуфэр Ӏувщ, жаӀэ. Бэчыжьхэ я унагъуэр пхыкӀащ апхуэдиз гузэвэгъуэм, и лъэпкъыщхьи, и цӀыхущхьи, и напи имыгъэкӀуэду. ЩыщӀэныгъэр зищӀысыр, гъаблэр зыхуэ­дэр фӀыуэ зыщӀэ Лейлэ гъащӀэм зыпсыхьын мащӀэкъым зрихьэлӀар. Ауэ зрищӀыкӀакъым. Лъагъуэу пхишар гъуэгуанэшхуэ тришэн лъэкӀащ абы.

Къылышкъуажэ имызакъуэу, щӀыпӀэ куэдым къыщацӀыхуу щытащ Лейлэ и адэшхуэр – Бэчыжь Индрис. АпхуэдизкӀэ фӀэлӀыкӀ иӀэти, и цӀэ дыдэр яӀэщӀэхужыным нэсауэ Бэчыжь-хьэжыжьыр жаӀэу арат цӀыхур абы къызэреджэр. Еджагъэ­шхуэт, КъурӀэныр ӀэщӀэлът, уэрсэру ирипсалъэу бзэ зыбжанэ ищӀэрт, тхэкӀэми хуэӀэкӀуэ­лъакӀуэт. Лейлэ и анэшхуэри къызэрыкӀуэтэкъым, беслъэнеипщ Къанокъуэ Мухьэмэт ипхъу Аслъэнгуащэщ. Нобэми зи хъы­ба­рыр мыужьыхыж а цӀыхубзым и дахагъыр къыхагъэщын щхьэ­кӀэ, «уфӀэмыкӀыжыну набдзэ­гуащэт» жаӀэ. Псалъэм уасэ хуищӀу щытауэ къаӀуэтэж. Ищ­хьэкӀэ зи гугъу тщӀа Гуащэжьыр Аслъэнгуащэ и анэшхуэщ. Абы ещхьу къипсэлъыр мащӀэу, ауэ изу псалъэу апхуэдэт, жаӀэ. Зи лъэр быдэу къэралым щызэфӀэува бжьыпэӀыгъхэм яфӀэфӀтэ­къым Лейлэ и адэкӀи и анэкӀи къызыхэкӀа лъэпкъхэр. Апхуэдэхэр здэкӀуар ямыщӀэу ирагъэсы­кӀырт, «Сыбыр кӀэтӀэржынэм» щыкӀуэдыжауэ мащӀэкъым Ӏыхьлыуи яӀар. А псор ибзыщӀын хуейуэ, и цӀыхущхьэм щыщ зы ныбз адэ жыжьэу гущӀэм щигъэпщкӀун хуейуэ ӀэнатӀэ гугъущ Лейлэ и гъащӀэ щӀэдзапӀэм зыӀутар. Ауэ илъэгъуар зыхищӀащ абы, зыщӀапӀыкӀари зыщӀэдэӀукӀари гъащӀэ гъуэмылэ хьэлэл хуэхъуащ. И къежьапӀэм унагъуэм щызэхиха лъэпкъ губзыгъагъэм и лъэужь абы и гущӀэм къыщимынэнкӀэ Ӏэмал иӀакъым.

СССР-м Шынагъуэ къыщымыгъэхъунымкӀэ и министерствэм (МГБ-м) Бэчыжьыр къызыхэкӀар къащӀауэ щытатэмэ, аркъудей гъуэгу иримыту къыщежьам деж щигъэужьыхыну къыщӀэкӀынут, ублапӀэ хуэ­хъуауэ щӀэныгъэлэжьым илъытэ Черкесск къалэ къыщызэӀуаха лъэпкъ интернатми щӀэмы­тӀысхьэфынкӀи хъунут. АрщхьэкӀэ, и унэхъупӀэми пӀы­рыпӀ къытокӀэ, жыхуиӀэм ещхьу, нэмыцэ кхъухьлъатэхэм къра­дзыха бомбэм Бэчыжьхэ я унэм къытехуэри хэкӀуэда нэужь, унагъуэр щхьэегъэзыпӀэ имыӀэу къэнащ. Мис а гуауэщхьэуэ бзаджэрщ Лейлэ интернатым езыгъэщтар, арыххэуи псыпэхэш хуэхъуар.

Лейлэ гумызагъэт, апхуэдэ дыдэуи гурыхуэт. ЖаӀэр ипхъуа­тэу, зэхихам хигъэхъуэу еджащ. Курыт еджапӀэр фӀы дыдэу къиухри, и щӀэныгъэм щыхигъэ­хъуэну Лейлэ Ленинград дэт къэрал университетым филологиемкӀэ и къудамэм щӀэтӀыс­хьэну кӀуащ. КъехъулӀащ абы а гуращэр. Бэчыжьым и унагъуэ насыпым щыхуэзари мыбдежщ. Техникэ щӀэныгъэ щызэрагъэгъуэт еджапӀэхэм языхэзым щӀэс лыхь щӀалэ Нарожник Антони нэӀуасэ хуэхъури, куэд дэмыкӀыуи унагъуэ зэдащӀащ. УнагъуэщӀэм щӀэхи хэхъуэ ягъуэ­тащ – я къуэ закъуэ Владислав. Зи ныбжьыр хэкӀуэта адэ-анэмрэ и шыпхъу закъуэ сымаджэмрэ мыхъуатэмэ, Лейлэ щыпсэуну къыщӀэкӀынт и щхьэгъусэм и хэкум – Лыхь щӀыналъэм (Польшэм). Дыщ гуныкъуэгъуэ зиӀэ цӀыхубзым и гумэщӀыгъуэр щхьэгъусэм зыхищӀыкӀащ, бащэ дамыхыуи зэрыунагъуэу Черкесск къэӀэпхъуэжащ. «Зи щхьэр щхьэузыхь схуэзыщӀа си щхьэгъусэм хуэдэ Тхьэм зрита щыӀэкъым, жызмыӀэн щхьэкӀэ, зыхуигъэфэщар мащӀэ дыдэщ, жысӀэнщ. Абы гупсэхугъуэ къызитар пхуэмы­Ӏуэтэну инщ», – жиӀэурэ куэдрэ дахэкӀэ игу къегъэкӀыж Лейлэ и щхьэгъусэр.

ЩӀэныгъэфӀ зиӀэ зэщхьэгъу­сэхэм щӀэх лэжьапӀэ къагъуэтащ. Антони Черкесск дэт химзаводым инженеру илъэс ӀэджэкӀэ щылэжьащ, Лейлэ бзэмкӀэ, литературэмкӀэ, тхыдэмкӀэ, экономикэмкӀэ Къэрэшей-Шэрджэс щӀэныгъэ-къэхутакӀуэ институтым ягъэуващ.

1957 гъэм лъандэрэ лъэпкъ литературэм къикӀуа тхыдэ гъуэ­гуанэм хэлъ щхьэхуэныгъэхэм я къэхутэным Лейлэ емышыжу толажьэ, адыгэ псалъэм и зэпэщыкӀэм хэлъ щэхухэр къехутэ, лъэпкъыбэ литературэм адыгэхэм я литературэм щиубыд щӀыпӀэр егъэнахуэ. Адыгэ (шэрджэс) литературэм и ублапӀэм деж щыта Абыкъу Хъалид, Гъуэщокъуэ Хъусин, Уэхъутэ Абдулыхь сымэ лъэпкъ псалъэ щэнхабзэм хуащӀа хэлъхьэныгъэр зыхуэдэр япэ дыдэу щӀэныгъэм щызэпкърызыхар Лейлэщ. Абыхэм я деж къыщежьэри, ар хущӀэкъуащ икӀи лъэкӀащ лъэпкъ литературэм и тхыдэр унэтӀыныгъэ щхьэхуэу щӀэны­гъэм щыпхишын. «Адыгэ (шэр­джэс) совет литературэр: къе­жьапӀэмрэ зыужьыныгъэ игъуэ­тамрэ» монографиер лъэпкъ литературэр япэ дыдэу Бэ­чыжьым щызэпкъриха къэхутэныгъэ инщ.

Бэчыжьыр илъэс хыщӀым щӀигъуащ щӀэныгъэм зэрыхэтрэ. ПщӀы бжыгъэкӀэ и Ӏэдакъэ къы­щӀэкӀащ щӀэныгъэ тхыгъэхэр, монографие зыбжанэ. И лэжьыгъэхэм гъэщӀэгъуэнымрэ купщӀэмрэ сыт щыгъуи йобэкӀ, гу зылъитэм, щӀэщыгъуэ зыхилъагъуэм щӀичэркъым. ЩӀэныгъэлэжьым и фӀыщӀэ хэлъщ ха­мэщӀ щыпсэу адыгэхэм я литературэмрэ щэнхабзэмрэ щӀэны­гъэм къыхэшэжа зэрыхъуам. Абы къыщымынэу, Лейлэ и гуащӀэ хэлъщ лъэпкъ критикэм игъуэта зыужьыныгъэм. И псалъэ жаныр абы зыхуигъэлъа­щэр адыгэ литературэм и за­къуэкъым, ар нос лъэпкъыбэ зэхэт Къэрэшей-Шэрджэс литературэми.

ЩӀэныгъэ-къэхутакӀуэ институтым литературэмрэ ӀуэрыӀуа­тэмкӀэ къудамэм япэщӀыкӀэ и щӀэныгъэ лэжьакӀуэу, итӀанэ и унафэщӀу лажьэурэ, Бэчыжьым хузэфӀэкӀащ егъэджакӀуэ ӀэнатӀэри Карачаевск дэт къэрал университетым щрихьэкӀын. Абы и гъукӀэгъэсэнхэм ящыщ куэдыр нобэ еджапӀэ зэмылӀэужьыгъуэ­хэм щолажьэ, щӀэныгъэм хи­шауэ къэхутэныгъэм хэтхэри ма­щӀэкъым. «ЛӀэужьхэм зэпыщӀапӀэу яӀэм уахуэмысакъмэ, гуращэм я нэхъ инри лъэтэжынущ», – жеӀэ щӀэныгъэм пщӀэ хуэзыщӀ бзылъхугъэм.

Бэчыжь Лейлэ мызэ-мытӀэу СССР-м, РСФСР-м я ТхакӀуэ­хэм я Зэгухьэныгъэхэм ирагъэ­кӀуэкӀа зэӀущӀэхэм Къэрэшей-Черкес щӀыналъэм и лӀыкӀуэу хэтащ, дунейпсо, союзпсо, урысейпсо, хэгъэгупсо щӀэныгъэ зэхуэс пщӀы бжыгъэхэм хэлэжьащ. Апхуэдэ зэӀущӀэгъуэхэращ адыгэ бзылъхугъэм и зэфӀэкӀыр зэрыиныр хэӀущӀыӀу щыхъуар, цӀыху цӀэрыӀуэ куэдми нэӀуасэ щахуэхъуар. Ахматовэ Аннэ, Гамзатов Расул, КIыщо­къуэ Алим, Кулиев Къайсын, Тихонов Николай, Кугультинов Давид, Искандер Фазил, Еутых Аскэр, Айтматов Чингиз, МэшбащӀэ Исхьэкъ, нэгъуэщӀ куэдри ицӀыху къудейтэкъым Лейлэ. Ахэр абы ныбжьэгъу пэж къыхуэхъуат, псалъэрэ гупсысэрэ зэӀэпахыу къызэдэгъуэгурыкӀуэ­хэрт.

Бэчыжьыр гуащӀафӀэщ. Ар Къэрэшей-Шэрджэс Респуб­ликэм и ТхакӀуэхэм я Зэгухьэныгъэм и Гуащэщ, ЩӀэныгъэхэмкӀэ Дунейпсо Адыгэ Академием и вице-президентщ, жылагъуэ лэжьакӀуэ емышыжщ. Бэчыжьым и фӀыщӀэр псыхэкӀуадэ хъуа­къым. Къэбэрдей-Балъкъэрми, Къэрэшей-Шэрджэсми, Адыгейми абы къыщыхуагъэфэщащ щӀэныгъэмкӀэ щӀыхь зиӀэ лэ­жьакӀуэ цӀэ лъапӀэр, Къандурымрэ имам Щамилрэ я цӀэкӀэ щыӀэ дунейпсо фӀыщӀэтынхэм я лауреатщ. Бэчыжьым и зэф­ӀэкӀыр Урысейми гулъытэншэ ищӀакъым – «Лъэпкъхэм я Зэ­ныбжьэгъугъэ» орденыр, «Хэкум и пащхьэ щиӀэ фӀыщӀэхэм папщӀэ» орденым и етIуанэ нагъы­щэр къыхуагъэфэщащ.

Куэд лъэкӀащ Бэчыжьым, нобэми жанщ. ГъащӀэр къедэхащӀэ зэпыту кӀуакъым: и адэ-анэр, и шыпхъур, и щхьэгъусэр, и къуэ закъуэр зэкӀэлъыпыту щӀилъхьэжащ. Ауэ гуауэм лъэ­рыщӀыкӀ зригъэщӀакъым. Пса­лъэр и Ӏэпэгъуу, щӀэныгъэр и гъусэу нобэм къэсащ. Дэри ди гуапэщ щӀэныгъэм и Сэтэней-Гуа­щэм и псалъэрэ и щӀэныгъэ­кӀэ лъэпкъыр игъэгушхуэу къыт­хэтыну!

ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щӀэныгъэ обозреватель.