Хъут Хъызырэ Теуцожь районым ит къуаджэу Джэджэхьаблэ инахьыжъхэм ащыщ. 1935-рэ илъэсым ащ къыщыхъугъ, щапIугъ, игъа­шIэм дэс. Мыгъатхэ ыныбжь илъэс 85-рэ хъугъэ. Ау а зыр арэп ащ игугъу тшIыным ушъхьагъоу фэхъугъэр.

Хъызырэ цIыф къызэрыкIу, пэщэ IэнатIи ыIыгъыгъэп, лъэныкъо горэм гъэхъагъэ щишIыгъэу щытэп, ау ар имыгумы­псэфыгъэкIэ къуаджэм итарихъ къыхэнэжьыщтхэм ащыщ. «Къуаджэм ицIыф гъэшIуагъ» зыфиIорэ щытхъуцIэр къылэ­жьыгъэ шъыпкъэу къыфагъэ­шъошагъ.

ЩыIэх цIыфхэр гъогум рыкIозэ щыкIагъэ горэ ылъэгъу­гъэми, ащ рэхьатыгъо къыримытэу, ар димыгъэзыжьэу ыгу мызагъэу. Хъызырэ ахэм афэд. Мылъку иIэп ащ хилъхьанэу, ау ар зыкIуачIэ къыхьыщт пащэхэм, предпринимательхэм, нэмыкIэу зиIахь хэзышIыхьа­шъущтхэм гупсэфыгъо аритыщтэп. Ащ фэдэ шIагъэу иIэхэм ягугъу зыфэтэшIым, а зызфи­гъэзагъэхэр арэу ыIуагъ зэ­пстэур зишIушIагъэр.

— Тхьаегъэпсэух сызэолIагъэу зишIуагъэ къысэзгъэкIы­гъэхэр, ахэр мыхъугъэмэ сэ сизакъоу зыгорэ сшIэныя, — мыгумэкIыхэу джэуап къытитыжьыгъ.

«Ылъэгуанджэ зэрытым ышъхьэ итэу IофшIэныр ригъэжьагъ» адыгэмэ зыфаIорэр мыщ фэдэхэр ары. Хэгъэгу зэошхом ыпэкIэ къэхъугъэу, ащ ыуж илъэс къинхэм зихэхъогъу къыхиубытагъэхэм ащыщ. Гумыпсэфыгъэ зэрэхэлъыри ащыгъур ары къызы­лъэгъогъагъэр.

1947-рэ гъэблэ илъэсым Хъы­зырэ шъэожъые Iэтэхъуагъ. Къиным цIыфыр шIэхэу на­хьыжъы ешIы. Янэрэ ятэрэ къахьыщтым ежэу щысымэ зэ­рэмытэрэзыр къыгурыIуагъэу, хэкIыпIэ ежь-ежьырэу къыгъотын фаеу ылъыти, колхозым хэхьанэу кIуагъэ. Совет хабзэм илъэхъан зыцIэ чыжьэу Iугъэу, IофшIэным и ЛIыхъужъэу Янэкъо Исхьакъ ащыгъум бригадир ныбжьыкIагъ.

Ащ IофшIэн къыритынэу зекIуа­лIэм, илъэс 13 нахьыбэ зымыныбжьыр ыштэн зэрэфимытыр къыриIуагъ. Ау аукъодыеу Хъы­зырэ уауж икIынэу щытыгъэп, мызэу-мытIоу фигъэзэжьыгъ. Исхьакъ гъаблэм ыгу ригъэIэ­жьыгъэу, ежьыри шхэмэ, янэ-­ятэхэми IэпыIэгъу афэхъумэ зышIоигъо шъэожъыем ыгу къе­гъуи, тракторым прицепщикэу игъусэнэу ыштэгъагъ.

Колхозым хэтызэ ыныбжь нэси дзэм къулыкъу щихьынэу кIуагъэ. Германием, ащыгъум ГДР-гъ, щыIагъ. ШIукIэ а илъэсищыр ыгу къэкIыжьы. Джащ игугъу къышIы зэхъур ары щхыпэ ынэгу къызекIугъэр. Къулыкъу ужым икъуаджэ къыгъэзэжьыгъ.

Хъызыр игъашIэ инахьыбэр пIоми хъунэу, чырбыщ зэтелъхьан IофшIэным ритыгъ.

А сэнэхьатым феджэгъагъэп, уахъти амали иIагъэп. Къуаджэм джы дэт еджапIэр агъэуцу зэ­хъум хэлажьи, ащ псэолъэшIын Iофыр къыщыIэкIэхьэгъагъ, IэпэIэсэныгъэ хэлъэуи къычIэкIыгъ. А лъэхъаным чыр­быщым хэшIыкIыгъэ унэхэр жъугъэу агъэуцущтыгъэх. Джэ­джэхьаблэ унэе псэупIэу дэтым инахьыбэр Хъызырэ иIэшIагъ. Ары пакIошъ, гъунэгъу къуаджэхэми, нахь къыпэIу­дзыгъэхэми анэсыгъ, общест­веннэ псэолъэ зэфэшъхьафыби ыгъэ­уцугъ.

Сэ къэсшIэжьырэп, ау къаIоу зэхэсхыгъ къуаджэм дэт къэхалъэм ичэу Хъызырэ джыри кIалэзэ зэблихъугъагъэу. АщкIэ сызеупчIым, ар аущтэу щытын фэягъэм фэдэу, «адэ чэур Iэягъэ, къуаджэми, зигупсэ щызгъэтIылъыгъэхэми анапэп ныIа ар» къысиIуагъ. Зэрэчылэ къыхэлэжьэгъагъэу ыIуи къы­хигъэхъожьыгъ. Чылэр хэлэ­жьагъ, шъыпкъэ, ау ар зэхэзыщэгъагъэр джа кIэлакIэу дзэ къулыкъум къикIыжьыгъэ къодыер ары. Къоджэдэсхэр ыгъэ­дэIуагъэх, ахъщэ къызэхалъ­хьагъ, чэур зыхашIыкIыщтым ежь ышъхьэкIэ лъыкIуагъ, къыщэжьыгъ, имыкъугъэ горэми кIэлъэIуи къаIихыгъ, шIыхьаф зэхищи къаригъэшIыхьагъ.

Нэужым, а чэур жъы зэхъуми, къэхалъэм ичIыгу нахь зегъэу­шъомбгъугъэным къызнэсыми, адрэ къэхалъэу къуаджэм дэтхэм щыкIагъэу яIэхэри Хъызыр зылъэгъугъэхэр, ауж итыгъэр, язгъэшIыгъэхэр. Джыри мары къэхэлъищым чIыпIэ нэкI яIэ­жьэпти, кIэу ашIыным пае кIэлъэIуи чIыгу гектаритIу къаIи­хыгъ.

Гурыт еджапIэу Джэджэ­хьаблэ дэтым ичэу жъы Iае зэхъуми, ащ ипащэп ыгъэгумэкIыгъэр, ыуж итыгъэр, зэблязгъэхъугъэр. Теуцожь районым идепутатэу АР-м и Къэ­ралыгъо Совет — Хасэм ащыгъум щыIэгъэ УдыкIэко Юрэ Хъызыр елъэIугъагъ. КъызэрэдеIэгъагъэр игуапэу ыгу къэ­кIыжьы.

Къуаджэм дэт паркым чэу зэрэIумытыри, почтэм иотде­ление зычIэт унэр жъы хъугъэу зэхэоным зэрэнэсыгъэри, къуаджэм дэт ФАП-м иавто­машинэ бэшIагъэу зэблэхъугъэн фаеу зэрэщытыми агъэгумэкIыгъэр Хъызыр. Ащ пэпчъ а лъэныкъом фэгъэзэгъэ ми­нистрэм, район администра-цием ипащэ е лъэкI зиIэу, мылъку къыхэзылъхьашъущтым дэжь кIуагъэ, елъэIугъ. А зэ­пстэумэ уахътэ ящыкIагъ, кIуа­чIэ гори ахэолъхьэ, зэкIогъукIэ Iофыр зэшIохыгъэ мыхъоуи бэрэ къыхэкIыгъ.

Икъоджэгъу хъулъфыгъэу сэкъатныгъэ зиIэр ишъхьэгъусэ игъонэмысэу дунаим ехыжьи, изакъоу унэм къызенэм, ащ игъэшхэни ыгъэгумэкIыгъ.

«СыдкIэ уищыкIагъ» къыраIоу къыхэкIы. Ежь ифедэ горэ хэлъэу къызшIошIыни ри­хьы­лIагъ. Ыгу къеоми къызхигъэщыгъэп, ау хэт ыIорэми едэIугъэп. ИшIуагъэ къызэри­гъакIоу, икъуаджэ къышъхьэпэн, зыгъэ­дэхэн зэрэфишIэ­шъурэм рэгу­шхо, гухахъо хе­гъуатэ.

— Сэ егъашIэм сыщыIэщтэп, мыхъуми къуаджэм къыфэнэн, — ыIуагъ ащ.

Мэщыт апэу зыщашIыгъэ чылэхэм Джэджэхьаблэ ащыщ. Ари Хъут Хъызырэ ишIушIагъ. Ежьыри зэрэхъугъэр ымышIэу, илъэс 30 фэдизкIэ узэкIэIэ­бэжьымэ диным ыгукIэ фаеу зыфигъэзагъ. Ащ тетэу къуа­джэм иефэнд хъугъэ. Ары мэщытым ишIын ыуж ихьаныр къызхэкIыгъэри. Илъэсрэ мэзиплIырэ пылъыгъ. Мэщытхэм ягъэуцун къуаджэхэр илъэс пчъагъэрэ зэрапылъхэрэр къыдэплъытэмэ, ар мэкIэ дэд. Ау а уахътэм Хъызырэ иунэ гъо­лъыжьынэу ихьажьыщтыгъ ны­Iэп, зыпари унэгъо Iоф зэримышIагъэри ежь къеIожьы, мэ­щытым ишIын нэмыкI зыпа­рэми ыгъэгумэкIыщтыгъэп.

Нэбгырабэмэ яолIагъ, Iэпы­IэгъукIэ ялъэIугъ, емылъэIоу ежь ишIоигъоныгъэкIэ зиIахь къыхэзылъхьагъи къахэкIыгъ. Зы нэбгырэ ыцIэ, иIахьэу къыхишIыхьагъэр щымыгъупшагъэу къеIожьы. Къуаджэм щыщэу лъэкI зиIэхэм язакъоп, нэмыкIэу зэолIагъэхэри къыдеIагъэх. Хьакъуй Аскэр, Блэгъожъ Тимурэ, Хьабэхъу Аскэр, Джарымэкъо Хъызырэ, Апсэлямэ Рэмэзанэ, ХъутIыжъ Аслъанбый, Мыгу Хъызырэ, Гусэрыкъо Хъызырэ, а лъэхъаным Теуцожь район администрацием ипэщагъэу Мыгу Рэщыдэ, Инатулэ Рэджэб, Хъут Адамэ, Нэхэе Азмэт ахъщэкIэ, псэо­лъэшIыным ищыкIэгъэ материалхэмкIэ е мастерэу IофшIэнхэр зэшIозыхыщтхэмкIэ къыдеIагъэхэу ацIэ къыриIуагъ.

— Тикъоджэгъу Нэхэе Му-ра­тэ, Тхьам джэнэт лъапIэр къырет, мэщытыр тэухыфэкIэ сигъусагъ, къинэу слъэгъурэр къыздилъэгъугъ, — ыIуагъ ащ.

Джащ фэдэу Иорданием ис тилъэпкъэгъоу, илIакъокIэ къуа­джэу Тэуйхьаблэ щыщэу Ты­гъужъ Кэмал доллар мин 15 мэщытым ишIын къыхилъхьагъэу къеIожьы. Тэуйхьаблэрэ Джэджэхьаблэрэ зы къуаджэ фэдэу илъэсипшI пчъагъэ хъугъэу зэдэпсэух, зы мэщыт зэдыряI. НахьыпэкIэ къы­хэлэ­жьагъэу зыцIэ къетIуагъэхэм мы къуаджэм щыщхэри ахэтых.

Мэкъумэщ хъызмэтшIапIэу «Синдико Агро» зыфиIорэм ипащэхэм яIахьэу къыхалъхьагъэри щыгъупшагъэп. ПсэолъэшIэу мэщытыр зышIыгъэхэм ягъэшхэн ахэм апшъэ ифагъ. Псэуалъэ горэхэр къащэфынхэу къалэу Краснодар зэкIохэм, щапIэу зэкIолIагъэхэм ябысым­хэм яшIуагъэ къызэрэра­гъэ­кIыгъагъэри къеIожьы.

КIочIэ гъэнэфагъэ зищыкIэгъэ IофшIэнэу илъэсыбэрэ ыгъэ­цэкIагъэм Хъызырэ ипсауныгъэ зэщигъэкъуагъ, ныбжьыми иIахь ыштагъ. Арэу щытми, гупсэфэу щысышъурэп. Непэ джыри зы Iоф ыуж ит.

Къуаджэу Джэджэхьаблэ зытекIыгъэ Джэджыкъопщым ишIэжь мыкIодыжьыным пае ар зыщагъэтIылъыгъэ чIыпIэр хигъэунэфыкIынэу рихъухьагъ. Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ къушъхьэм къыраригъэщи мыжъошхо къашъхьэм тыраригъэтIысхьагъ. Ащыгъум псэупIэ кой администрацием ипэщэгъэ Хьэшъхьанэкъо Мыхьамэт къыдеIагъэу еIо. Джы мыжъом Джэджыкъопщым ыцIэ адыга­бзэкIи урысыбзэкIи тетхэгъэнэу фай.

— Джэджэхьаблэ а лIыр ары зытекIыгъэр, зыгъэпсыгъэр, къыткIэхъухьэрэмэ ар ашIэн фае, — ыIуагъ ащ.

ЦIыфыр зы чIыпIэ имысэу, зыгорэм ыуж ит зэпытымэ ипсауныгъэкIэ нахьышIоу, ыкIуа­чIэ хахъоу, игъашIи лъегъэкIуа­тэу аIо. Хъызырэ узеплъыкIэ, ар зэрэшъыпкъэр нафэ къыпфэхъу. Ащ тетэу тапэкIи гухэлъ­хэр ышIынхэу ыкIи пхыри­щынхэу, кIуачIэ иIэ зэпытынэу, ипсауныгъэ ащ нахьэу къыщымыкIэнэу фэтэIо. Ишъхьэ­гъусэу Цуцэрэ ежьыррэ джыри илъэсыбэ къызэдагъэшIэнэу, ялъфыгъэхэм ашъхьагъ итынхэу тафэлъаIо.

ХЪУТ Нэфсэт.