ЛIыхэсэ Мухьдинэ къоджэ лэжьакIу, къоджэ усакIу. ИгъашIэ, иIофшIэн, ищыIэкIэ-псэукIэ къызщыхъугъэ ыкIи ублэпIэ еджапIэр къызщиухыгъэ, джы къызнэсыгъэми зыщыпсэурэ икъоджэ гупсэу Хьалъэкъуае епхыгъэх.

ПкIыхьалъыкъуае дэт гурыт еджапIэр къыухыгъ. Ащ ыуж, кIэлэегъэджэ сэнэхьатыр зызэрегъэгъотым, а еджапIэм илъэс 20 фэдизрэ Iоф щишIагъ, ипэ­щагъ. Зыщыщ Теуцожь районым инэмыкI чIыпIэхэм ащылажьэуи къыхэкIыгъ. Пстэумэ анахь IофшIэгъэ иныр, анахь мэхьанэ зиIэр адыгэ литературэмрэ искусствэмрэ ахилъхьагъэр ары. Поэтэу, драматургэу, композиторэу ащ игъашIэ къехьы. А лъэныкъохэмкIэ гъэхъагъэу иIэхэми осэшхо къафашIыгъ: «Отличник народного образования», «Лауреат Всесоюзной литературной премии Ленин­ского комсомола», «Лауреат Государственной премии Адыгеи в области литературы и искусства» зыфиIорэ щытхъуцIэхэр къыфа­гъэшъошагъэх. НэмыкI шIухьафтынэу къырапэсыгъэри макIэп. Ахэр къыгъэшъыпкъэжьхэу, ыгукIэ афэщагъэу, афэгумэкIэу непи литературэм, искусствэм, культурэм афэлажьэ.

Зыригъэжьагъэри лIэшIэгъуныкъом къехъужьыгъ. Джыри гурыт еджапIэм чIэсыгъ иапэрэ пьесэ цIыкIоу «Файзэт иорэдхэр» зыфиIорэр адыгэ радиомкIэ къызатым. Илъэс 40-р тешIэжьыгъ иапэрэ тхылъэу «Гугъэм илъагъу» зыфиIорэр къызыдэкIыгъэми. Ахэм усэхэр, орэдхэр, драматическэ произведениехэр, поэмэхэр зыдэтхэ тхылъ зэфэшъхьафыбэ къа­кIэлъыкIожьыгъ. Произведение зэхэугъоя­гъэхэр зыдэт тхылъышхо — тхылъ Iужъухэу «Усэхэмрэ орэдхэмрэ» (2003), «ЛIэшIэгъумэ ашъохэр» (2005), «Псэм ылъапсэхэр» (2019), урысыбзэкIэ «На сквозняке веков» (2010), «Избранные произведения» (2016) зыфиIохэрэри къыдэкIыгъэх. А пстэумэ зэфэхьысыжь инхэр пшIынхэм, лъапсэмрэ шъхьапэмрэ узэдяплъыным уфакъудыи.

Апэрэ усэу ытхыгъэхэмкIэ ЛIыхэсэ Мухьдинэ зэрыкIощт лъагъор къэшIэгъо­ягъ. Дунаим, уахътэм, цIыфым язэфыщытыкIэ анахь гурыIогъуаехэм, къэубытыгъуаехэм нахь зыфащагъэу, «авангардизм» зыфиIорэм нахь зыфикъудыеу, гупшысэ куур тамыгъэ горэхэмкIэ нахь агъэунэфэу тхэхэри усакIохэм ахэты­гъэх. Ащ фэдэ художественнэ зэфэхьысыжьым илъэныкъо горэхэри ащ зыхимыщагъэхэу щытэп. Ау ащ ипоэтическэ гупшысэ тыкъэзыуцухьэрэ дунаим, ащ ицIыф шэнхэм, зэфыщытыкIэхэм япхыгъагъ. ЛIэшIэгъухэр, илъэсхэр, мафэхэр, такъикъ­хэр шъо зэфэшъхьафхэмкIэ тигъэлъэгъунхэм пылъыгъ, тизэхашIи тигупшыси ащкIэ къеушъэ. Гухэлъ шъхьаIэу къыдэхъу шIоигъоу зыкIэхъопсырэр усэ заулэхэм занкIэу къащеIо. Ащ фэд, гущыIэм пае, «ХэкIырэм фэдиз хэмы­хъожьмэ» зыфиIорэр:

СыщыIэзэ гур сымытышъумэ, СигъашIэ хъунба пкIэнчъы.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ иапэрэ тхылъ цIыкIоу «Гум илъагъу» зыфиIорэм къыщыкIэдзагъэу усэ зэфэшъхьафхэр — «Опсэу, сичыл», «Сикъоджэ цIыкIу», «Адыгэ къуадж», нэмыкIхэр къыхиутыгъэх. Илъэс­хэм, уахътэм ялъытыгъэу гупшысэм зехъожьыми, иусэ-гупшысэмэ янахьыбэр къуаджэм епхыгъ — къуаджэр, лэжьакIор, губгъор, ахэм язэфыщытыкI, нэмыкIхэм. Зэхэфыгъуаеу губгъом шIоигъор, мэкъумэ­щышIэмрэ губгъомрэ зэсэжьынхэ, зэрэшIэнхэ, зэгурыIонхэ фаеу елъытэ усакIом. («Узэсэн фае»). Ащ изакъоп, къуаджэр зэхэпшIэным, ирэхьат къыбгурыIоным пае гу шъхьаф ищыкIагъ, сыда пIомэ мыщ

Иуци, ичъыги НэмыкIэу мэщхы... Бзыоу щытэджырэм

Лэжьыгъэр зэхехы, — щетхы усэ шъхьафэу «Гу шъхьаф ищыкIагъ» зыфиIорэм. Джары къуаджэм ибжыхьи, игъатхи, иогъуи, иошIуи, итыгъи, иощхи усакIом игупшысэ ренэу зыкIыхэлъхэр. Бжыхьэ ощхым зыгу риутыгъэ мэкъумэщышIэу мэфэ ошIум кIэхъопсырэм ыгу къигущыIыкIэу щиIощт «Уимэфэ ошIу» зыфиIорэ усэм:

Моу цIыфыгум Зыкъыфэгъаз. Уимэфэ ошIу ЩыIэп нахь Iазэ.

НэмыкI усэу дунаим имыхъо-мышIэ оелэ мафэм фэгъэхьыгъэм «Ощх шIуцIэхэр» ыIуи еджагъ:

Къещхых ощх шIуцIэхэр Лэжьыгъэ хэлъхьагъум. Бзыу орэдым Чъыгхэр кIэнэцIых... Губгъори нэкIы, Мэзыри лъапцI... — Джащ фэдэ гумэкIхэр «Огъу маф» зыфиIорэми хэлъ.

Ощхым иобраз лъэныкъуабэу, шъо зэфэшъхьафыбэу ЛIыхасэм иусэмэ ахэт, шIокIыпIэ имыIэуи ар шIуцIэ зэпытэп. Тыгъэр къепсы пэтзэ, ощх тIэкIуи къещхэу къыхэкIы. Ащ идэхагъи загъорэ къеубыты тхакIом. Ащ фэд «Тыгъэ ощх» зыфиIорэр:

Тыгъэ ощхыр Нэфэу, тыжьынышъоу Гъэбэжъу ощхэу Губгъом къыщекIокIы.

Ау дунаир, чIыгур, мэкъумэщышIэр, лэжьыгъэр зэрэзэпхыгъэхэм къапкъырыкIырэ философскэ гупшысэр мы ыпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэхэм анахь чыжьаIоу макIо, лъапсэхэри нахь куоу хэхьэх. Щысэу къэбгъэлъэгъон плъэкIыщтыр макIэп. Анахьэу ар нэрылъэгъу къыпфэзышIыщтхэм ащыщ тхылъэу «Жъогъо Iапчъэр» къызэриублэрэ усэу «Силэжьыгъац» зыфиIорэр. Ипэублэ шъыпкъэм Ф. М. Достоевскэм игущыIэхэр тыгу къегъэ­кIыжьых: «Лэжьыгъацэр мыкIодмэ, мышъумэ, чIым къыхэкIыщтэп». Гурышэ лъагъоу усакIом хихырэм а гущыIэхэм татыращэ. Лэжьыгъацэм ежь ыпсэ етышъ, ежь фэдэу цишъа, шъэ заула тетэу гъэ­жъуашъхьэ, натрыфышъхьэ, коцышъхьэ ычIыпIэ къырегъэуцо. Лэжьыгъэцэ цIыкIури уеплъымэ, зи кIоцIымылъыхэ фэд. Ау сыд фэдиз кIуачIа ащ иIэр! Мин, миллион пчъагъэу, нахьыбэу зэхахъомэ, хьаджыгъэу, хьалыгъоу, пIастэу цIыфым игъомыл. Сыд фэдизрэ лэжьыгъэцэ заулэм цIыфыр гъэблэ хьадэгъу чIыпIэ рищыжьэу къыхэкIыгъ. Ежьыри чылап­хъэу чIым хэлъ зыхъукIэ сыд фэдизрэ кIодыпIэ чIыпIэ ифэра! Зэ фабэр фимыкъоу, зэ ощхыр имакIэу, е тIури къебэкIымэ игъонэмыс чIыгум хашIыхьэу. КъыхэкIыгъахэми ащ нахь къин макIа ылъэгъурэр?

СэшIэ, къин укъэкIыныр! Уздежьагъэм унэсышъуныр. УкъэкIыгъахэми жьыбгъэм ПсынкIагъоп уIэкIэкIыныр! Тыгъэр къыоплъымэ щтагъоу Хьылъэ тичIы утетыныр.

А цIыф дэдэу ежь ыпсэ хилъхьэзэ лэжьыгъэр къэзыгъэкIыгъэм ифэмыфыгъэкIэ, ишъхьахынагъэкIэ а чылапхъэм ылъапсэ чIыгум хэкIодэжьэуи, е игъом Iуамыхыжьымэ а чIыгу дэдэм хэтэкъожь­мэ, къыкIэлъыкIорэ илъэсым къашIо­кIыжьэуи, техьэхэмэ раупкIыжьэуи къы­хэкIы. ЦIыф насып тхьапш ащ ебгъэпшэн плъэкIыщтыр. А къин пстэур къызэпичызэ, сыд фэдиз кIуачIа, амала, тыгъа, фаба, шынэгъакIа, пытагъа, шъэбагъа а лэжьыгъацэм зыхищэрэр къыкIэлъыкIорэ илъэсым чылэпхъацэ хъужьынышъ, ежь ыпсэ хилъхьэзэ, фэдэ пчъагъэкIэ цIыфым къетэжьыным пае.

Джа пстэур гукIэ, шъхьэкIэ зэхыуигъа­шIэзэ усакIом исатырхэр кIещых. КъыгурэIо улэжьыгъэцэныр, учылэпхъэныр, чIыгум укъыхэкIыгъэми жьыбгъэм уIэкIэ­кIыныр, тыгъэм зыдэбгъэзэныр зэрэмыпсынкIэхэр. Чылапхъэр хилъхьэзэ гъэсэпэтхыдэр кIэлъеIо: «ШIомыкIэу чIыгур тшIошIыгъэми, / УчIэмыкI ыбгъэгу хьалэл». УсакIом игупшысэ зыдакIорэр къэшIэгъуаеп: шIум, дэхагъэм, гукIэгъум афэлэжьэрэ, ежь фэдэм инасып, ихъяр, идахэ, икъин дэзыIэтырэ, цIыфыгъэм, лIыгъэм, зэфагъэм апае зыпсэ зыгъэ­Iылъыным фэхьазыр цIыфыр лъэпкъымкIэ лэжьыгъац, чылапхъ:

Сэ сидэхагъи а губгъом, Сишъыпкъагъи къыдежьэ: Шъухаслъхьэ къэси сыжъудалIэ, ШъукъэкIмэ сыкъыжъудэхъужьы.

Лэжьыгъацэм игугъу ышIы зыхъукIэ усакIор джыри нахь чыжьэу маплъэ, нахь куоу чIэIабэ. Лъэпкъ культурэм идунэе фестиваль ылъэгъоу, «Тятэжъмэ яорэдхэр» зэхихы зыхъукIэ, ащ игупшыси гугъэ ин хэлъ: «Чылапхъэ тиI! Чылапхъэ щыIэмэ, / Къэхъун ари езыутыжьын». А гущыIэхэр къызыхэтхыгъэ усэу «Чылапхъэ хъужьыщт орэдхэр» зыфиIорэм икIэух сатыриплIымэ гупшысэ шъхьаIэр къагъэ­пытэжьы:

Лъэпкъым псэм щыщэу Къыгъэгъунагъэхэр Лъым хэлъэу къэнэжьых, Чылапхъэ мэхъужьых.

А лъэпкъ гумэкIыр шъхьафэу, кIэгъэтхъыгъэу усэ макIэп зыпхырыщыгъэр. Ахэр зы чIыпIэ иубытэгъуаехэу, Iофыгъуа­бэмэ алъыIэсхэу, лъэхъэнэ чыжьи охътэ благъи къызэлъаубытэу гъэпсыгъэх. Адыгэгур къызэрэтеорэр щагъдыим ичъэ макъи щызэхэпхыщт, лъапсэхэр къызыщежьэхэрэм алъэIэсыжьых, адыгэ гущы­Iэм, адыгабзэм, адыгэ шхыным, адыгэ пщынэм, нэмыкIыбэхэм ядунай ухащэ­жьы. Адыгэ шхыным иIэшIугъэ къэпшIэным пае, адыгэ Iани, адыгэ шхакIи ищыкIагъэхэу, гъомлапхъэу лъэпкъым ылъ хэхьагъэм ащ ихабзи ыбзи къыгъэ­нэжьыгъэхэу усакIом елъытэ («Адыгэ шхыныр»).

Ащ къыгурэIо лъэпкъым итыгъуаси инепи гушIогъо закIэу зэрэзэхэмылъыр. «Адыгэгур» зыфиIорэ усэм гъэшIэ гъогоу лъэпкъым къыкIугъэм, зэгорэм ар лъэшэу зэрэщытыгъэм щырыплъэжьыгъ, гушхоныгъэ зыхэлъ зэфэхьысыжь ышIыгъ:

Зэ лъэшыгъэм Лъапсэ егъотыжьы. Ишэн-хабзэ Чылапхъэ фэхъужьы. Чылапхъэ Фэхъужьы иорэд, Игукъанэ, Гъыбзэу ыусыгъэр.

Ау ащ пыдзагъэу непэ зыгъэгумэкIырэ упчIэ инхэр зэкIэ къегъэущых:

Ау а гъогум Тытета, тытемыта? Тытетмэ адэ Тыда тызнэсыгъэр?

ЛIыхэсэ Мухьдинэ иусэхэр мэкъумэщышIэм чIыгур зэрилэжьырэм фэдэу елэжьых. Ахэм Iоф зэрадишIэрэм фэ­гъэхьыгъэ гурышэ зэфэхьысыжьхэу тхылъмэ ахэгощагъэр бэдэд. Ахэр зэпхьылIэжьхэмэ, поэмэ псауи икъун. Марыба чыжьащэ умыкIоуи иаужырэ тхылъ угъоигъэу «Псалъэм ылъапсэхэр» зыфиIорэм дэт усэ заулэхэм ацIэ къепIоми икъун: «Сигубгъу», «ЛэжьакIор», «IэшIагъэр», «ГумэкI-гупшысэхэр», нэмыкIыбэхэри.

УсакIом зэриIорэмкIэ, усэ хъугъахэм гъатхэм ымэ IэшIуи, гъэмафэм ифаби, кIымафэм ичъыIи, бжыхьэм идэхэгъуи зэкIэ зыхищагъ. Загъорэ тыгъэ нэбзыйхэри къыхэжъыукIых. Джаущтэу тIэкIу-тIэкIузэ дунэе псаур усэм къыхахьэу регъажьэ. ИI ащ фэди «Зэрэдунаеу усэм хэсэщэ» ыIоу.

Джащ фэдэзэ, поэмэ кIэкI псау пIоми хъунэу произведение шъхьаф «Усэр» еIошъ етхы. Ыпэрэ усэ бгъузэ кIэкIхэм ахэкIышъ, иуси иадыгабзи ащ пытэу щызэпхыгъэхэу егъэпсы:

Сиуси ныбжьыкIэп, СигъашIи макIэп — ЖэкIэфы хъужьыгъэ гупшысэр. Псэм зыхигъащэу, ЫкупкIи дэхащэу КъыкIэкIэхьагъ адыгабзэр. О, адыгабзэр, Дунэе хабзэр КъиоIотыкIы бзэрабзэу. О, адыгабзэр, Ным фэдэ къабзэу ЛъыогъэкIуатэ тихабзэ.

Адыгабзэм фэгъэхьыгъэ усэхэу «Иха­хъо сыдэгуIэ», «Къагъоты сыгу зыдэщыIэр» зыфиIохэрэр, фэшъхьафхэр ащ къыкIэлъыкIуагъэх.

УсакIомкIэ гущыIэр зэпыгъэщэгъуаеп, макъэр зыпкъ ригъэуцон, чэщ реным егупшысэмэ, гуми сурэт горэ ышIын. Ау «Сиусэ» зыфиIорэм къызэрэщиIоу, макIэ къызэрэхэкIырэр пчэдыжьым къэущыжьмэ иусэ «псэ тIэкIу къысэтба, псэ!» ыIоу къемыдэожьэу. Арышъ, лэжьакIор пкIахэмэ шIуанэр чIимыдзыжьэу зыгорэм зэрэриусэижьырэм фэд ежьыри:

Усэр сыусымэ, Тхьапэр згъэтIылъыжьырэп. Бгъэм кIэсэубытэшъ, ГукIэ седэIужьы.

А пстэуми язакъоп. Гупшысэу, хъу­гъэ-шIагъэу иусэхэм ахищэрэр бэ. Иапэрэ тхылъ цIыкIоу зыцIэ къетIуагъэми уащыIукIэщт общественнэ, гражданскэ, патриотическэ макъэхэр къызхэIукIы­хэрэм. Ахэр усакIом ихэгъэгу, ихэку, икъуаджэ афэгъэхьыгъэх, адыгагъэм, цIыфыгъэм, ным идахэ уахэзыщэхэрэри ахэтых. Мары, гущыIэм пае, ным иIэ­шIугъэ зылъыIэскIэ «Сыкъыпфэсакъы» зыфиIорэм къыщиIорэр:

КъысэцIацI, тян, КъысэцIацI! УицIэцIэ макъэ Щагум дэмытмэ, Сыд сищыIэжь.

Философие гупшысэ къинхэу, куухэу непэрэ щыIэкIэ зэпыщытым хэлъхэм якъызэIухын Мухьдинэ псынкIэ къыфэ­хъурэп. Сыда пIомэ а дунаир тIоу, щэу, нахьыбэу гощыгъэ, ахэр зэпыщытхэуи къыхэкIы. Ар усакIом итхыгъэхэм бэрэ ащызэхэошIэ. ЦIыфымрэ чIыгумрэ зэдиштэхэу къызщыхэкIырэм усакIом бэрэ кIегъэтхъы ахэм зэрямызакъор, тыгъэри, мазэри, жъуагъохэри ахэм къызэряшIэкIыгъэхэр, а пстэур хэмытэу цIыфыри, чIыгури щыIэнхэ зэрамылъэ­кIыщтыр, гъуни нэзи зимыIэ дунаимрэ уахътэмрэ ахэр зэращызэпхыгъэхэр. Джары ахэм алъапсэхэр чIыгум зэрэхахьэхэрэр, аущтэу щымытыми зэрэкIодыщтхэр усэ зэфэшъхьафхэм зыщыща­кIигъэтхъырэр. Ащ рипхызэ, гъэшIэгъонэу къызэIуехы цIыфым, лъэпкъым алъа­псэхэр чIыгум зэрепхыгъэхэм дакIоу гъэшIэ гъогоу къыкIугъэм, илъэс минхэм зэригъэуIугъэ зэфэхьысыжь кIэн инхэм, шэн-хэбзэ хэхыгъэхэр зэрахэлъхэр, ахэр щыбгъэзыенхэ зэрэумылъэкIыщтыр. Ар къызэрэбгъэшъыпкъэжьын плъэкIыщт усабэхэр иаужырэ тхылъ угъоигъэ инитIоу «ЛIэшIэгъумэ ашъохэр» (2005), «Псэм ылъапсэхэр» (2019) зыфиIохэрэм адэбгъотэщтых. Ащ фэд «ЛIэшIэгъумэ яжьызэпео» усэри. Ащ мырэущтэу къыщеIо:

ЛIэшIэгъумэ яжьызэпео Псэ цIыкIур егъэчэрэзы. Мафэ къэс зэпымыоу къысэджэ: — СыолъэIу, сымышI сымаджэ.

Ары шъхьае, джащ фэд дунаир, зэ­фэ­мышIу-зэшIоIугъэу тетыр бэ. Емрэ шIумрэ узахищэкIэ, ахэр зэрэзэбэнхэрэр нэры­лъэгъу къыпфешIы. АхэмкIэ ушъагъэ «ЛIэ­шIэгъумэ ашъохэр» зыфиIорэ тхы­лъы­ри. Ау угу къэзыгъэшIун

гущыIэхэри хэтых: Тинасыпышъ, ЦIыфым тыгъэр ыгощырэп. Хьадэгъур ыгощырэп, Тинасыпышъ.

Усэ заулэкIэ улъыкIуатэмэ, «Сила­жьэр» зыфиIорэм мыщ фэдэ гупшысэ- хэм уащыIукIэщт: «Нахьыбэ згъотмэ, Симылъкуи хахъомэ, ГумэкIми хахъо. ЦIыфыгур нахь лъэшэу кIэсэшIэ, ЦIыфыгум хэмыхъоу ГъашIэм хэхъона? Силажьэр чIыгум къыздешIэ». Ащ пыдзагъэу усакIом къызэIуехы баиныгъэмрэ цIыфыгумрэ зэрэзэпхыгъэхэр. Нахьыбэ бгъоты къэси цIыфыгум иIофшIэни нахь хэхъо, ащ къыхэкIэу ищыIэныгъи егъэ­кIэкIы. «ГъуаткIор» усэ кIэкI, ау а пстэур гъэшIэгъонэу тхакIом къыщызэIуехы. УпчIи къегъэуцу: тэлъэгъуа псы гъуаткIом фэдэу гур зэригъукIырэр?

УсакIор къэуцу имыIэу ащ фэдэ упчIэмэ алъэхъу. Ар «Тэгугъэ», «ЦIыфым пае унэ», «ЩыI лъагъо», «Дунаир зэхапшIэмэ», «Шъыпкъагъэм игъогухэр», «Гум къыщежьэрэ нэпсхэр» зыфиIорэ усэхэм, нэмыкIыбэхэми уяджэмэ, нэ­рылъэгъу къыпфэхъу. Ахэм къащытэ­джырэ упчIэхэм яджэуапхэр ахэбгъотэщтых нэмыкI усэхэми. Мыщ дэжьым зигугъу къыщыпшIын плъэкIыщтыр макIэп: «Рэгъуазэ», «Зыфаер ыгъотмэ», «Нахьыбэ егъашIэ», «Огум инэплъэгъу», «ЦIыфэу шIулъэгъу зымышIэрэр». Аужырэр къыдэплъытэжьмэ, гучъыIэхэри, густырхэри, шIум е ем фэшъхьаф зымылъэгъухэрэри ахэтых.

Густырымрэ гучъыIэмрэ уатегущыIэныр Iоф кIыхьэ-лыхь. ХэбгъэунэфыкIымэ хъущтыр гучъыIэр, Мухьдинэ зэриIоу, пцIым, жъалымагъэм нахь псынкIэу зэряпкIырэр ары. НэмыкI лъэныкъо гъэ­шIэгъони къыхегъэщы усакIом: «ШIулъэгъуныгъ» зыфаIорэр зымышIэрэ цIыфыгухэри щыIэх. Ар къызщыриIотыкIырэ усэми ебгъукIогъуай:

Джыри усэ мыхъугъэ гупшысэр, Сыфэсакъзэ, аркъэнэу сэщыхьэ. ЦIыфыгоу шIулъэгъу зымышIышъурэр Гъэтхэ огум жъуагъохэм ащэхьэ. Къысэхъуапсэ, ау къыфэIошъурэп. Гоо IофкIэ кIэнэкIалъи сишIын. Ау шIулъэгъум цIыфым къыритырэр ЗэхишIэшъурэп. Сыдэу зишIын?

Гупшысэ куу хэлъ нэмыкI усэу «Шъып­къэм илъагъо» зыфиIорэм. ЫIэшъхьитIукIэ ылэжьырэм ифедэу Тхьэм къыритыжьырэм итхъагъо мэбагъо, зэрэцIыфыри зыдешIэжьы. Джары гушхоу къыз­кIиIорэр:

Къызготмэ сямыпэгэкIэу

ЧIыгу хьалэлыр сэлэжьы.

А гупшысэр лъигъэкIуатэзэ, гумрэ псэмрэ язэфыщытыкIэ, ахэр нэм ымы­лъэгъурэ Iудэнэ псыгъожъыекIэ зэрэзэпхыгъэхэм лъэIэсы. Гур, гукIэгъур, цIыфыгъэр, хьилагъэр, ахэм къяшIэкIыгъэ гупшысэ къэубытыгъуаехэр апхырыщыгъэхэу, цIыфымрэ дунаимрэ язэфыщытыкIэхэм лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ уаригъэгупшысэжьэу усэ зэрыблэхэр Мухьдинэ ытхыгъэх. УсакIо джыри къэ­хъугъэпщтын ныбжьыкIэ шIулъэгъум, гум рихьыгъэ пшъашъэм кIалэр зэрэфыщытым, «шIулъэгъуныгъ» зыфаIорэм зэрэ­псаоу алъымыIэсыгъэ. ЛIыхэсэ М. ахэм ахэкIыжьыгъэп, шIулъэгъу дахэм фэгъэ­хьыгъэу ытхыгъэри макIэп. Ащыщхэр гущыIэкIэ уалъыIэсыным нахьи, гукIэ, псэкIэ зэхэпшIэнхэм нахь уфекъудыи.

Дунаим усакIо къытехъуагъэпщтын ным, нэнэжъым, шыпхъум, шIу ылъэгъу­гъэ пшъашъэм ядахэ ымыIуагъэу. ЛIыхэсэ Мухьдини ахэм ахэкIыжьыгъэп. Бзылъфыгъэм фэгъэхьыгъэу зы усэ нэ­мыIэми дэмытэу тхылъ гори къыди­гъэкIыгъэп. Ащ фэдэ усэу ытхыгъэхэм янахьыбэр философие гупшысэмэ зэ­лъаIыгъ. Рэзэныгъэ ин ахэлъэу гъэпсыгъэх усэхэу «Сыкъыпфэсакъы», «Сыдэу дэгъу, тян», «ГукIэгъу» («ЛIэшIэгъумэ ашъохэр»), «Нышъор», «Ным игунахь», «Ным игукIэгъу», «Ныкъылъфыгъэр», «Бзылъфыгъэр» («Псэм ылъапсэхэр») зыфиIохэрэр. Мыхэр ным фэкIорэ гукIэгъу гущыIэ фабэхэмкIэ тхыгъэх. Лирическэ героир ренэу щагум дэтэу, унэм исэу ылъэгъунэу, ымакъэ зэхихы зэпытынэу фай.

Джыри нахь «дахэу, нахь шъабэу къэIух «Сабый къэхъуфэ», «Ныкъылъфыгъэр», «Сабыим пае» зыфиIохэрэр, нэмыкIхэри. «Сянэжъэу Дадыу» зыфиIорэр, поэмэ псау пIоми хъунэу, ежь янэжъ шъыпкъэм фэгъэхьыгъ. Ащ ишIу­шIагъэ, игъомлэпхъэ IэшIу зылъымыIэсыгъэ Хьалъэкъуае дэсыгъэп. Ащ ыIэ зынэсырэ сабыир насыпышIо хъущтэу алъытэщтыгъэ. Ау щыIакIэр ренэу ащ фэдэ зэкIагъэп. «Нымэ ягъогу» зыфиIорэ усэм ахэмэ щыIэкIэ хьылъэу къызэпачыгъэм утырещэ. Унэпс къэмыкIоу уеджэн плъэкIырэп нэмыкI усэу «Сшыпхъу на­хьыкI» зыфиIорэм. Ар дунаим зэрехы­жьыгъэм егупшысэ зыхъукIэ, икIэлэцIыкIоу ибэу къэнагъэр зилъэгъукIэ ежь усакIоми ыгу къызэхахьэ.

Ащ фэдэ бзылъфыгъэ ныбжьыкIэмэ яшIулъэгъу зи къимыкIэу щыIакIэр зэраIэкIэкIырэр къащыреIотыкIы «Зыми имые бзылъфыгъэр», «СыбдэгущыIэ» зыфиIорэ усэхэм. НэмыкI усэу «УкIытэу ритэкъухьагъэр» зыфиIорэм пшъэшъэ ныбжьыкIэу иукIыти, идэхагъи, иIэдэби зымыгъэфедэшъугъэхэм усакIор зэряплъырэр къыщеIо. Ащи блэкIышъ, зи­дэхагъэ зыщэзэ, аркъ, тутын ешъозэ зи­щыIакIэ къэзыхьырэ пшъашъэхэми алъэ­Iэсы. НэмыкI лъэныкъокIэ узэкIаубытэ бзылъфыгъэм фэгъэхьыгъэу ЛIыхэсэ М. ытхыгъэ усэхэм, орэдхэм ащыщхэм. Анахьэу непэрэ щыIакIэм пшъэшъэ ныбжьыкIэхэр зэрехъулIэхэрэм зылъыIэскIэ, гур зыгъэцIыкIурэ сурэтхэр уапа­шъхьэ къеуцох. Ащ фэд, гущыIэм пае, «Неущ» зыфиIорэ усэр.

Непэ тызхэт щыIэкIэ Iужъум къызди­хьырэ мыхъо-мышIабэр ыгукIи ыпсэкIи къин къызэрэщыхъухэрэр зэхыуигъа­шIэу Мухьдинэ иусэхэм ахэтыр макIэп. Шъыпкъэ, ащыщхэр публицистикэм, гущыIэ лъэшхэм дахьыхых, ау уигупшысэрэ уизэхашIэрэ зезыщэрэ лъэныкъуабэхэм уащырехьылIэ. Ежь усакIори ахэм къапкъырыкIызэ, гупшысэрэ сатырэхэм, философие ин зыхэлъ лирикэм нахь зыфекъудыи. Ахэм къапкъырыкIыгъэх «ЛIэшIэгъумэ яжьызэпео» зыфиIорэм хэт гущыIэхэр:

ЛIэшIэгъумэ яжьызэпео Гур егъэпшъы, сымаджэ ешIы. . . . ЛIэшIэгъумэ яжьызэпео Псэ цIыкIур егъэчэрэзы. Ащ епхыгъэ гурышэ нахь теубыта- гъэу «ЧIыгум сыфэгумэкIы» зыфиIорэ- ми къы­щеIо: ЧIыгур нахьыжъы мэхъу, Тыгъэми ыкIуачIэ къыкIечы. . . . ЧIыгур нахьыжъы зышIырэр ЦIыф цIыкIум иутын.

Мы гущыIэхэми нэрылъэгъу къыпфашIы цIыфым изекIуакIэ, ыгу, игукIэгъу Мухьдинэ бэрэ зэралъыIэсырэр. Ахэм афэгъэхьыгъэ усэхэр къыхэуушъхьафыкIыхэмэ, усакIом ежь иIэрылъхьэ, ежь ие шъыпкъэ гупшысэхэмкIэ, къэIуакIэхэмкIэ, сурэт къэгъэлъэгъуакIэхэмкIэ зэ­фэхьысыжь шъхьаф пшIын плъэкIыщт. Анахьэу бэрэ къызфигъэзэжьырэр гур ары. Ицыхьэ телъэу кIегъэтхъы: «ХъяркIэ цIыфыр гумэкIмэ, // ГумэкIым цIы­фыгум хегъахъо», е нэмыкIэуи къеIо: «ШIошъхъуныгъэм // ЦIыфыгур еIэты».

Джарыба цIыфыгум уфэсакъын фаеу зыкIилъытэрэр, ау тэ ащ етшIэнэу зи къэдгъанэрэп:

Тэухы, тэукIы, тэуIэ... Ауми гукIэгъур къенэжьы. ЕтIани лъэу кIэтым ышъо Зэрэплъыжьыгъэу къэнэжьы.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ «КIэлэцIыкIумэ апае тхыгъэхэр» ыIуи «Псэм ылъапсэхэр» зыфиIорэ тхылъ угъоигъэшхоу 2019-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэм усэ заулэ къыщыхиутыгъ. Бэ хъурэп, ау уяджэнэу узыфежьэкIэ узэкIаубытэ. ЛъэныкъуитIури зэфэдэу кIэлэцIыкIумэ афэгъэхьы­гъэри, ахэм апае ытхыгъэхэри ащкIэ зэфэдэх. Нахь узыIэпызыщэрэр кIэлэцIыкIу гупшысэ, зекIокIэ-шIыкIэ лъэныкъохэр къизыIотыкIыхэу «Сянэ кIэлэ­егъадж», «Сырынэ», «Бзыухэр», «Анахь дэгъур къахэсэхы» зыфиIохэрэр, нэ­мыкIхэри арых. Герой шъхьаIэмэ ащы- щэу Мосэ фэгъэхьыгъэхэри мыщ хахьэх. УзIэпызыщэрэмэ ащыщых усэкIэ тхыгъэ пшысэхэу «Къамзэгур», «ЛIы­жъымрэ чъыгымрэ», «Щыгъу унэм икъэ­бар», «Цо­къэ плъыжьхэр» зыфиIохэрэр. «Б… икъэбар» ыIоу ауж дэдэ итыр поэмэ псау пIоми хъущт.

Джахэм афэдэх ЛIыхэсэ Мухьдинэ иусэхэр. Непэ тэ тызтегущыIагъэр усэ закъохэр арых ныIэп. Джыри тапэ ­илъых усакIом ипоэмэхэр, иорэдхэр, идраматургическэ тхыгъэхэр. Ахэми охътабэ темышIэу талъыIэсыщт. Мамый Руслъан.

Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор.