Адыгеим икъэралыгъо, иобщественнэ IофышIэ цIэрыIоу Бэджэнэ Мурат Бязрыкъо ыкъор Адыгэ автоном хэкумкIэ Шэуджэн районым хэхьэрэ къуаджэу Пщыжъхьаблэ 1930-рэ илъэсым Iоныгъом и 10-м къыщыхъугъ.

Икъоджэ гупсэ щызэхэщэгъэ колхозэу «Сменэм» 1943-рэ илъэсым игъэтхапэ Iоф щишIэу ыублагъ.

1948-рэ илъэсым иIоныгъо Адыгэ кIэлэегъэджэ училищым ар чIэхьэ. 1950-рэ илъэсым ичъэпыогъу дзэм ащэ, Туркмен ССР-мкIэ къалэу Мары дэтыгъэ Туркестанскэ дзэ округым къулыкъур щехьы. 1955-рэ илъэсым ишышъхьэIу дзэм къыхэкIыжьы, кIэлэегъэджэ училищым еджэныр щыпедзэжьы, 1957-рэ илъэсым имэзае ар къеухы. КIалэу зыдеджэхэрэм ар анахьыжъыгъ, щыIэныгъэр дэгъоу ришIыкIы­гъахэу щытыгъ. Мурат къэшъокIо бэлахьыгъ, адыгэ къашъомкIэ ансамблэу училищым щызэхэща­гъэм икъэшъокIо пэрытэу щытыгъ. Еджэным ар егугъущтыгъ, адыгабзэмрэ урысыбзэмрэкIэ шIэныгъэ куухэр иIагъэх. Пед­училищыр къызеухым КПСС-м ихэку комитет иунашъокIэ къэра­лыгъо шъэфхэр печатым къыщыухъумэгъэнхэмкIэ цензорэу ар агъэнафэ. КъэIогъэн фае хэку ЛИТ-кIэ заджэщтыгъэхэр 1991-рэ илъэсым нэс зэрэщыIагъэр. 1958-рэ илъэсым ишэкIогъу Бэджэнэ Мурат хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» Iо­хьэ, литературнэ IофышIэу щэлажьэ. Зэхэщэн IофхэмкIи, журналистикэмкIи амал дэгъухэр зэриIэр мыщ къыщылъэ­гъуагъ. Адыгеим икъуаджэу, икол­хозэу, исовхозэу, ипромышленнэ предприятиеу, иеджапIэу, иклубэу ар зынэмысыгъэ щыIэп сIомэ сыхэмыукъонэу къысщэ­хъу. Репортажхэу, лэжьакIохэм яхьылIэгъэ очеркхэу, статьяхэу Бэджэнэ Мурат а лъэхъаным ытхыгъэр бэ.

Пщыжъхьэблэ кIалэр 1963-рэ илъэсым иIоныгъо Адыгэ хэку агентствэу «Союзпечатым» ипа­щэу агъэнафэ. Мыщ щылажьэзэ, М. Бэджанэм Адыгэ къэ­ралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет иадыгэ отделение 1964-рэ илъэсым къеухы. 1968-рэ илъэсым иIоныгъо КПСС-м и ЦК епхыгъэ Апшъэрэ партийнэ еджа­пIэм чIэхьэ, КПСС-м и Адыгэ хэку комитет пропагандэмрэ агитациемрэкIэ иотдел иинструкторэу Iоф ешIэ.

1971-рэ илъэсым ишэкIогъу Бэджэнэ Мурат полиграфическэ производственнэ объединениеу «Адыгеим» игенеральнэ директо­рэу агъэнафэ. Пэщэ чанэу зэрэ­щытыр мыщ къыщылъэгъуагъ. Пэщэныгъэ зыдызэрихьэщтыгъэ типографиер тIэкIу-тIэкIузэ Темыр Кавказымрэ Урысыем и Къыблэрэ яполиграфическэ объ­единение инхэм ащыщ хъугъагъэ. М. Б. Бэджанэр якIэщакIоу Адыгеим иполиграфистхэм район, къэлэ гъэзетхэр, Краснодар краим къыпэблэгъэ районхэм ягъэзетхэр полиграфическэ про­изводственнэ объединениеу «Адыгеим» щытырадзэхэу ра­гъэжьэгъагъ. ГущыIэм пае, Темыр Кавказым иавтономиехэм язаказкIэ СССР-м щыпсэурэ лъэпкъхэм абзэ зэфэшъхьафхэмкIэ мин 50 — 100-м нэсэу тхылъхэр къыщыхаутыщтыгъэх. Ащ нэмыкIэу гъомылэпхъэшI предприятиехэм, рекламнэ агентст­вэхэм апае этикеткэхэмрэ рек­­ламэ продукциемрэ миллион пчъагъэ хъоу къыщыдагъэкIыщтыгъэх. М. Б. Бэджанэм пэщэныгъэ зыщызэрихьэгъэ илъэс­хэм предприятием фэди 10-кIэ нахьыбэу продукциер къыдигъэкI хъугъагъэ. Арырэ производственнэ объединениеу «Зэкъошны­гъэмрэ» Адыгеим иэкономикэ изы­къегъэIэтын яIахьышхо ха­шIы­хьагъ.

Автоном хэкур Адыгэ Респуб­ликэ зашIыжькIэ М. Б. Бэджанэм Адыгэ Республикэм печатымкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ игъэIорышIапIэ ипащэу Iоф ешIэ. 1993-рэ илъэсым иIоныгъо Урысыем IэкIыб къэрал IофхэмкIэ и Министерствэ илIыкIоу Мыекъуапэ щыIэнэу ар агъэна­фэ, апэрэ класс зиIэ упчIэжьэгъу мэхъу. Грузинхэмрэ абхъаз­хэмрэ, осетинхэмрэ ингушхэмрэ азыфагу къихъухьэрэ зэмызэ­гъы­­ныгъэхэм ядэгъэзыжьын фэ­гъэзэгъэ комиссиехэм ар ахэ­лажьэ, IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм зэ­пхыныгъэ пытэ адытиIэнымкIэ бэ ешIэ.

2001-рэ илъэсым игъэтхапэ къыщегъэжьагъэу идунай ехъо­жьыфэ (2019-рэ илъэсым ичъэпыогъу нэс) М. Б. Бэджанэр гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. М. КIэ­ращэм ыцIэ зыхьырэм инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу щытыгъ. Народнэ депутатхэм я Адыгэ хэку совет, я Мыекъопэ къэлэ совет ядепутатэу мызэу, мытIоу хадзыгъ. Апэрэ зэIугъэкIэгъумкIэ Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм идепута­тыгъ.

Бэджэнэ Мурат тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат диссертациер Пшызэ къэралыгъо университетым 1979-рэ илъэсым, доктор диссертациер 1992-рэ илъэсым щыпхыригъэкIыгъэх.

Лъэпкъ зэфыщытыкIэхэм афэ­гъэхьыгъэ монографие инхэр М. Б. Бэджанэм ытхыгъэх. Ахэм ащыщых «Развитие национальных отношений на современном этапе: опыт, уроки, проблемы», «Суверенитет, демократические движения, многопартийность и возрождение казачества», «На пути национального возрождения», «Общественный кризис и проблемы национального возрождения», «Проблемы национальных отношений на Северном Кавказе и пути их решения», «Генерал Султан-Гирей Клыч» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIхэр. ШIэныгъэлэжь цIэрыIом джащ фэдэу джырэ обществэр зыгъэ­гумэкIырэ Iофыгъохэм, лэжьа­кIо­хэм афэгъэхьыгъэ рассказхэр урысыбзэкIи, адыгабзэкIи къыдигъэкIыгъэх. Бэджэнэ Мурат политикэ партиеу «Единэ Росси­ем» ирегион къутамэ ина­хьыжъ­хэм я Совет илъэс заулэ пэщэныгъэ дызэрихьагъ, на­хьыжъ­хэм я Советэу Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ дэжь щыIэм хэтыгъ.

Патриотэу, интернационали­стэу Бэджэнэ Мурат тихэгъэгу щыпсэурэ лъэпкъхэм язэкъошныгъэ игъэпытэн иIахьышIу хи­шIыхьагъ. ИIофшIэгъабэмэ ащ къащызэхефы я ХХ-рэ лIэшIэ­гъум ия 90-рэ илъэсхэм яублэ­гъу ехъулIэу экономикэ, политикэ кризисым СССР-р хэфэныр къызыхэкIыгъэр, Темыр Кавказым ис лъэпкъхэм язэфыщытыкIагъэр, адыгэ лъэпкъым зиужьы­жьынымкIэ амалэу щыIэхэр, адыгэхэмрэ Пшызэ шъолъыр ис къэзэкъхэмрэ язэныбджэгъуныгъэ къызыщежьагъэр. Къызыщыхъугъэ къуаджэу Пщыжъхьаблэ фэгъэхьыгъэу ащ IофшIэгъэ заулэ ытхыгъ.

«Россия и Северный Кавказ: межнациональные отношения на пороге ХХI века» зыфиIорэ мо­нографиеу М. Б. Бэджанэм ытхыгъэр 2002-рэ илъэсым къы­хаутыгъ. Темыр Кавказым ис лъэпкъхэм къарыкIуагъэм, ­лъ­эпкъ зэфыщытыкIэхэм ар афэгъэ­хьыгъ, Урысыем инаучнэ Iофы­шIэхэм осэшхо ащ къыфашIыгъ. Имонографиеу «Северный Кавказ в мировой геополитике» зыфиIоу 2011-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм пае наукэм ылъэныкъокIэ Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо шIухьафтын Бэджэнэ Мурат къыфагъэшъошагъ.

ЛIэшIэгъубэмэ къакIоцI зыпкъыращэгъэ урысые патриотизмэм фэгъэхьыгъ М. Б. Бэджа­нэм имонографиеу «Еще раз о патриотизме и дружбе народов» зыфиIорэр. НепэкIэ гухэлъ шъхьа­Iэу тиIэр Урысыем зегъэу­жьыжьыгъэныр, ар нахь пытэ, нахь лъэш шIыгъэныр ары. ШIэ­ныгъэлэжь цIэрыIом итхылъ къыдэхьэгъэ очерк пстэуми а гупшысэр икъоу ащыпхырыщыгъ. Адыгэхэмрэ Темыр Кавказым ис нэмыкI лъэпкъхэмрэ ятарихъ къыхэхыгъэ щысэхэр къыхьызэ, Бэджэнэ Мурат къегъэлъагъо патриотизмэр IэкIыб зашIкIэ лъэпкъ зэфыщытыкIэхэр къызэ­рэхьылъэхэрэр. Тхылъым къыдэхьэгъэ очеркхэр ныбжьыкIэ­хэм агу рихьынэу тэгугъэ. Советскэ патриотизмэмрэ СССР-м исыгъэ лъэпкъхэм язэкъошныгъэрэ тихэгъэгу игъэпытэн фэ­IорышIагъэх. Советскэ цIыфхэм япатриотическэ зэхашIэ зэрэиныр анахьэу къызыщылъэгъуагъэр Хэгъэгу зэошхом илъэхъан ары. А лъыгъэчъэ заом ТекIоныгъэр къыщыдахыным лъапсэ фэхъугъэр тихэгъэгу щыпсэурэ лъэпкъхэм язэкъошныгъ ары. Къэбар жъугъэм иамалхэр ­илъэс тIокIым ехъугъэу а Iофыгъом зэрэтемыгущыIэжьхэрэр лъэшэу сыгу хэкIы.

Лъэпкъ зэфыщытыкIэхэм яIофыгъохэм афэгъэхьыгъэ научнэ, публицистическэ тхылъ 50-м ехъу М. Б. Бэджанэм адыга­бзэкIи, урысыбзэкIи къыдигъэ­кIыгъэх. Ар Адыгэ къэралыгъо уни­верситетым чанэу дэлажьэщтыгъ, кандидат, доктор диссертациехэм якъэухъумэнкIэ советым хэтыгъ. 1998-рэ илъэсым Бэджэнэ Мурат профессоры- цIэр къыфаусыгъ, шIэныгъэхэмкIэ Ду­нэе Адыгэ Академием иакадемикыгъ.

Общественнэ-политикэ Iофхэм чанэу зэрахэлажьэщтыгъэм, научнэ IофшIэгъабэ зэриIэм афэшI М.Б. Бэджанэм орденэу «Знак Почета», Зэкъошныгъэм иорден, медальхэу «За доблестный труд», «Ветеран труда», «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIохэрэр, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Щытхъу тамыгъэу «Закон. Пшъэрылъ. ЦIыфыгъ» зыфиIорэр, щытхъуцIэхэу «РСФСР-м культу­рэмкIэ изаслуженнэ IофышI», «Пшызэ шъолъыр нау­кэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху», ­«Адыгэ Республикэм наукэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх.

Адыгеимрэ Урысыемрэ япатриот шъыпкъэу, интернационалистэу Бэджэнэ Мурат къытфыщинэгъэ осыетхэм зэу ащыщ ныбжьыкIэхэм патриотическэ пIуныгъэ тэрэз ягъэгъотыгъэнымкIэ къэралыгъо политикэ зыкI пхырыщыгъэн зэрэфаер.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.