Тихэгъэгушхоу СССР-щтыгъэм пый мэхъаджэу нэмыц-фашистхэр къызытебанэхэм, тикъэралыгъошхо ис цIыф лъэпкъ пстэухэр — урыси, адыги, осетини, чэчэни, нэмыкIи зэблэжьыгъэхэп, пытэу зэ­къоуцуагъэх ыкIи зэрэIыгъыгъэх. Зэо мэшIошхом ихьазаб мыуцужь ахэм апэкIэкIыгъ, ау, сыд зэхъуи, Родинэм фэшъыпкъагъэх, ахэм языкIыныгъэ-зэкъошныгъэкIэ мамырныгъэр къаухъумагъ.

Адыгэ автоном хэкум икIыгъэ дзэкIолI мин пчъагъэ СССР-м зыкъыщызыIэтыгъэ зэошхом ифронт зэфэшъхьафхэм аIутыгъэх, чIыгум, лъэпкъым, Хэ­гъэгум апае зышъхьасыжьы­гъэхэп.

Хэти ащыгъупшагъэп, сыди ащыгъупшагъэп

ЦIыф гукIэгъум, цIыф шIу­лъэгъум нахь кIочIэшхо хъу­жьырэп. Лажьи-хьакъи зимыIэ тихэгъэгу фашистхэр къызе­кIухэм, «унэ къеIэрэм, ыпсэ уеIэжьыныр» игъоу алъэгъугъ советскэ дзэ пэщэшхохэми, офицерхэми, дзэкIолIхэми, цIыф къызэрыкIохэми, аужыпкъэм, Iэтахъохэми япIожьын имыщыкIагъэу, афэлъэкIырэмкIэ къогъанэ яIагъэп. Яхэгъэгу шIу­лъэгъу ыIэтыхэу, пионер-лIы­хъужъ цIыкIубэм зэо охътэ зэ­­жъум афэлъэкIырэр ашIагъ, ахэм ялIыгъэ тарихъым хэ­хьагъ.

Адыгэгур къытеофэ...

Адыгэ лъэпкъ цIэрыIоу, тарихъ лъэпсэшхо зиIэм щыщ хъулъфыгъэхэр, бзылъфыгъэхэр, кIэлэ ыкIи пшъэшъэ ныбжьыкIэхэр заом иапэрэ мафэ­хэм къащыкIэдзагъэу, ар аухы­фэ нэс, зэо машIом хэтыгъэх, «къэщтагъэх!» арагъэIуагъэп, ТекIоныгъэшхор къыдахыгъ, Хэ­­гъэгум ынэ къагъэплъэжьыгъ.

Зэгорэм лъэпкъышхоу псэущтыгъэ адыгэхэр, охътэ плъырыгъо къинхэм аужъгъэигъэх, ратэкъухьагъэх нахь мышIэми, адыгэм илIыгъэ хабзэ къушъхьэтх анахь лъагэм зэрэфэдэр Хэгъэгу зэошхоу блэкIыгъэм къыщиушэтыгъ. Адыгэ хэкум икъуаджэхэм (ахэм ащыщхэр хычIэгъ хъугъэх), станицэхэм, къутырхэм арыкIыгъэхэм ялIы­хъужъныгъэ-псэемыблэжьыныгъэ хэгъэгу тарихъым чIыпIэшIу щагъотыгъ. ЛIыгъэр, цIыфыгъэр пщэнэуи пщэфынэуи щытхэп, ахэр нэбгырэ пэпчъ лъым хэлъэу зэрапIугъэ-зэрагъэсэгъэ шэнышIух.

Адыгэгур къытеофэ, лъэпкъ шъхьэлъытэжьыныгъэр, лъэпкъ лыуз-гуузыр, лIыгъэр, къэрарыр, хэгъэгу шIулъэгъур зэрэщыIэщтхэр, блэкIыгъэ зэошхом ана­хьэу къыщаушыхьатыгъ. «УтIумэ уз, узымэ, ущымыIэ пIалъ» — еIо адыгэ гущыIэ­жъым. СССР-м цIыф лъэпкъыбэу щызэдэпсэущтыгъэм ар зэфэдэу къагурыIозэ, языкIыныгъэ-зэкъошныгъэкIэ мамырныгъэр тфаухъумагъ, ТекIоныгъэр къыдахи, щыIэкIэ тынч нэфыр тагъэгъотыжьыгъ.

Узезыпхъонэу, уисабыйхэри, уинэжъ-Iужъхэри зэхищытIэн­хэшъ, узIэкIилъхьан мурад зиIэ бзаджэм шъхьаси гуегъуи фэ­пшIынэу зэрэщымытыр ти­дзэхэм, дзэ пащэхэм ыкIи цIыф жъугъэхэм къагурыIуагъ, зэблэ­жьыгъэхэп, хэгъэгум ТекIоныгъэр къыфыдахыгъ, рэхьатныгъэ-гупсэфныгъэр рагъэгъотыжьыгъ.

Мамыщ Нурбый

АдыгеимкIэ Шэуджэн районым ит къуаджэу Хьакурынэ­хьаблэ щымыщыгъэми, илъэ­сыбэрэ иунагъокIэ щыпсэугъ, нахьыбэм къызэрашIэжьырэр, тарихъымкIэ кIэлэегъаджэу, завучэу ыкIи директорэу къоджэ еджапIэхэу Хьакурынэхьаблэрэ Мамхыгъэрэ адэтхэм Iоф зэращишIагъэр ары. ЛIы Iу­шыгъ, лъэпкъ гъэсэныгъэ-пIуныгъэм фэлъэкIырэр хилъхьагъ. Ау непэ анахьэу сэ кIэзгъэтхъымэ сшIоигъор, Мамыщ Нурбый Хэгъэгу зэошхом зэрэхэлэжьагъэр, пыим тихэгъэгу, тичIыгу ымыу­лъэгунымкIэ фэлъэкIырэр ышIэу зэрэзэуагъэр ары.

Мамыщ Нурбый Джэф ыкъор гъэтхапэм и 23-м 1917-рэ илъэ­сым къуаджэу ХьакIэмзые къы­щыхъугъ. Къоджэ еджапIэм классиблыр къызыщеухым, 1932-рэ илъэсым Краснодар педтехникумым щеджагъ, къызеухым, кIэлэегъаджэу Хьакурынэхьаблэ дэтыгъэ ублэпIэ еджапIэм, етIанэ мыщ ипащэу Iоф ышIагъ.

Заом ыпэкIэ сэнэхьат шъхьа­Iэу щытыгъэр кIэлэегъаджэр ары, джарэу цIыфхэм шIэны­гъэм зыфакъудыищтыгъ. Ау, еджапIэхэм кIэлэегъаджэхэр афикъущтыгъэхэп. Мамыщым егъэджэн Iофыр ыгу рихьы­щтыгъ, еджэкIо цIыкIухэри икIэ­сагъэх, адрэхэми шъхьэкIафэ къыфашIыщтыгъ. Ау 1940-рэ илъэсым дзэм къулыкъу щихьы­нэу ащагъ, мэзэ заулэ хэты­гъэу ащ къыхэкIыжьыгъ. Ау зэошхор къызежьэм, икIэрыкIэу джыри дзэм къеджэжьыгъэх. Сталинград дэт танковэ училищым еджакIо агъэкIуагъ, ау ар къыухынэу игъо ифагъэп. Заор къызэкIаблэщтыгъ, шышъхьэIум и 23-м 1942-рэ илъэсым къыщыублагъэу Мамыщыр иныб­джэгъу-курсантхэр игъусэхэу нэмыц-фашист техакIохэм апэ­шIуекIуагъ. ЛIыгъэ хэлъэу мэзао, псыхъо кIыбым щыгъохъорэ пый Iашэхэм гупсэфыгъо къыратырэп. Окопэу тидзэхэр зыдэлъхэм пыищэхэр зэпымыоу курсантхэм ашъхьэмэ къаща­гъэшъуих.

Мамыщ Нурбыий мы уахътэм бэ ыгу ихъыкIыгъэр, пэкIэкIыгъэр. Ау а зэкIэ IэкIыбыгъ джы, Нурбый Сталинград щыIагъ. Щеджэнэу, офицер хъуным кIэ­хъопсэу къакIуи, дзэ училищым чIэхьагъ, ахэзэгъагъ, ныбджэгъухэри иIагъэх, ау джы ахэр окопхэм адэсых. Нахь чыжьаIоу щыI пыижъ жъалымыр. Фашистхэр Сталинград къецохъулIэх, унэхэр зэхекъутэх, цIыфхэр гъэры ышIыхэмэ шIоигъу.

Курсантэу Мамыщымрэ иныб­джэгъухэмрэ шинель гъуапчэхэр ащыгъэу джащыгъум дэпкъэу пыим пэIууцуагъэх. “Зы лъэ­бэкъу закъокIи зэкIакIо тиIэп!” Сыхьат пчъагъэрэ зэзэуагъэх, курсантхэр къызэхафэщтыгъэх, къаукIыщтыгъэх. Мамыщ Нурбый къызэкIакIо имыIэу пыим езао. Плъырыгъом хэтэу ылъэкъо джабгъу къызэрауIагъэм гу лъи­тагъэп, щазмэм лъыр къыпхырыкIыгъ. Ар зыхъугъэр чъэ­пыогъум и 2-р 1942-р ары... ИуIагъэ зэрэкIыжьэу Мамыщыр зэуа­пIэм Iухьажьыгъ, Воронежскэ фронтым хэтэу 1942-рэ илъэсым шэкIогъум къыщыублагъэу щылэм и 1-м 1943-рэм нэс пыим езэуагъ. Щылэ мазэм 1943-м къыщегъэжьагъэу Мамыщ Нурбый Джэф ыкъом тан­ковэ училищым еджэныр щы­лъигъэкIотагъ.

1944-рэ илъэсым мэкъуогъум младшэ лейтенантыцIэр иIэу къыухыгъ ыкIи танк взводым икомандирэу фронтым Iухьажьи, апэрэ Украинскэ фронтым ия 68-рэ гвардейскэ танк полк хэтэу зэуагъэ. Мамыщыр зи­пэщэ взводыр зэо плъырхэм етIупщыгъэу ахэлажьэ, Украи­нэр, къалэхэу Житомир, Ровно, Луцк, Львов, Карпаты шъхьафит ашIыжьых. Нурбый ыгу нахь къинэжьыгъэхэр зэо хьылъэхэу 1944-рэ илъэсым игъэмафэ, КъохьэпIэ Украинэр шъхьафит ашIыжьызэ зыхэтыгъэхэр арых.

Джащыгъум старшэ лейтенантэу Мамыщ Нурбый итанкистхэм бэ апшъэ ифагъэр. Къушъхьэ чIыпIалъэр фэсакъхэу зэпачызэ, цIыф лъапэр зы­нэмысыгъэ чIыгухэмкIэ пыим ыкIыб къикIыхи, нэмыцхэм ящэ­IыгъыпIэхэр къагъэуагъэх, ягъогухэр зэпабзыкIыгъэх, яба­зэхэр зэхагъэтэкъуагъэх. Мы заохэм ащыщ танк взводым икомандирэу Мамыщ Нурбый хьылъэу къыщауIагъ. Ар шышъхьэIум и 18-р 1944-рэ илъэсыр арыгъэ. Ащ нахьыбэрэ заом хэтыжьын зэримылъэкIыщтыр дзэ комиссием къыушыхьати, дзэ къулыкъум къыхэкIыжьыгъ.

Мамыщыр IофшIапIэкIэ Пензенскэ индустриальнэ институтым идзэ кафедрэ агъэкIуагъ, опытэу IэкIэлъ хъугъэмкIэ сту­дентхэм адэгуащэщтыгъ.

Зэо ужым, Советскэ Дзэм къызыхэкIыжьым, кIэлэегъаджэу Iоф ышIагъ, Краснодар дэт кIэлэегъэджэ институтыр 1955-рэ илъэсым къыухыгъ.

Нурбый Быракъ Плъыжьым иорден, медальхэу “За оборону Сталинграда”, “За победу над Германией” зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх. Джащ фэдагъ офицер-танкистэу Мамыщ Нурбый изэо гъогу. ЩэIэфэкIэ, мамырныгъэм илъэпIагъэ, шIэныгъэм, цIыфыгъэм ямэхьанэ кIигъэтхъэу гъэсэныгъэм щылэ­жьагъ, Хьакурынэхьаблэ иуна­гъокIэ щыпсэугъ, адыгэлI шъып­къагъ, кIэлэегъэджэ ыкIи пэщэ дэгъугъ.

Мамырыкъо Нуриет.