«Тхьэр етагъэба» аIощтыгъэ адыгэхэм цIыфыр Iушэу, гупкIэу, гу­лъы-тэшхо иIэу, еджапIэм щигъотыгъэ шIэныгъэм нэмыкIэу, щыIэныгъэм илъэ­ныкъуабэмэ иакъыл анэсы зыхъукIэ. Зы тхылъыми ифэнэп, къэптхын зыхъу­кIэ, Иуаныкъо Нурбый ныдэлъфыбзэм ибаигъэрэ икуугъэрэ зэрэзэхишIагъэр. Джащ фэдэ уасэ зэдырагъаштэу фашIы Къэбэртэе-Бэлъкъар университетымкIэ Нурбый иIофшIэгъухэм. 1962 — 2017-рэ илъэсхэм Нурбый мы апшъэрэ еджапIэм щылэжьагъ.

Сэ Нурбый сыригъэджагъэп, Iофи дэсшIагъэп, ау, университетым сызыщеджэгъэ лъэхъаным бэрэ гущыIэгъу тызэфэхъущтыгъэ. ЕджапIэм сычIэмыхьэзи зэхэсхыщтыгъэ ар зэрэцIыф гъэшIэгъоныр, шIэныгъэшхо иIэу, кIэлэегъэджэ дэгъоу ыкIи шIэныгъэлэжь цIэрыIоу зэрэщытыр. Нурбый сыгукIэ сыфэща­гъэу, сигупшысэхэр дэзгощымэ сшIоигъоу еджапIэм сыкIощтыгъэ. ЕтIани, нахь пытэу тызэзыпхыщтыгъэр тыкъызыщы­хъугъэ чылэр ары.

«Сикъоджэ гупсэу Къунчыкъохьабл», — ренэу ыIощтыгъэ Нурбый. «…Пщыщэ сыхаплъэмэ ипсычъэр къаргъо кIуачIэ къысеты, чъыгыжъэу нэпкъым тетхэм сатеIабэмэ, уахътэм зыдихьыгъэ хъугъэ- шIагъэу сичылэ итарихъ фэгъэхьыгъэхэр нэгум къыкIэтаджэх». ЕтIани, Нурбый игулъытэшхо нэрылъэгъу къэзышIыщтыгъэр игущыIэ щэрыохэр ары: «узэплъы­рэр дэгъоу плъэгъун фае, узэдэIурэр зэхэпхынэу щыт, гукIэ зэхэмышIагъэр шIэныгъэ хъущтэп…».

Нурбый анахь шIэныгъэ шъхьаIэу ылъытэрэр ныдэлъфыбзэр дэгъоу зэхапшIэмэ, лъэпкъым итарихъи, ищыIакIи, ипсэукIи зэбгъэшIэн зэрэплъэкIыщтыр ары. ЕджакIохэм, ежь иIофшIэгъухэу бзэм е тарихъым дэлажьэхэрэм Иуаныкъом ариIощтыгъэ: «Архивым е тхылъхэм къахэпхырэ шIэныгъэр макIэ хъущт лъэпкъым къырыкIуагъэр къэбгъэлъэгъонымкIэ. Нарт эпосым, адыгэ IорыIуатэм ижанрэ зэфэшъхьафхэм ахэт гущыIэхэм ямэхьанэ зэхэмыфэу ны­дэлъфыбзэм ибаигъэ, зэхъокIыныгъэу фэгъугъэхэм алъапсэ къыбгурыIощтэп». Ащ фэдэ еплъыкIэ къыIэкIэхьаным пае Нурбый адыгабзэм идиалектхэр, лъэпкъым итарихъ, IорыIуатэр дэгъоу зэригъэшIагъэх.

БзэшIэныгъэм щымыгъуазэм къыгурыIощтэп гущыIэхэм язэхэтыкIэ зэхэпфыным мэхьанэу иIэр. ПхъашIэмрэ гъукIэмрэ яIэшIагъэхэм яфедэ дэгъоу тэшIэ. Хьисапым хэт уравнениехэри зыщагъэфедэхэрэр тинэрылъэгъу.

Иуаныкъо Нурбый насыпышIоу зе­лъы­тэжьы, сыда пIомэ илъэс тIокIищ фэдиз хъугъэ ыгурэ ыпсэрэ хэлъэу адыгабзэм зыдэлажьэрэр. Илъэпкъ зэрэфэлажьэрэм гухахъо хегъуатэ. Iоф­шIагъэу иIэхэм адыгэхэм якультури, ягушъхьэбаиныгъи зыфэдэр дэгъоу къагъэлъагъо.

Илъэс пчъагъэрэ адыгабзэм зыдэлажьэм Нурбый дэгъу дэдэу ыгъэунэфыгъэр зы: гущыIэм изэхэфын (этимология зыфаIорэр) охътэ макIэп ищыкIагъэр. БзэшIэныгъэм нэмыкIэу этнографиери, археологиери, тарихъыри бгъэфедэхэзэ гущыIэ пэпчъ имэхьанэ зэхъокIыныгъэу фэхъугъэр ыкIи ащ лъапсэу иIэр зэхэпфын фае. Мыщ фэдэ екIолIакIэм нэрылъэгъу къытфешIы лъэпкъым идунэееплъыкIи, шэн-хабзэхэми зэхъокIыныгъэу афэхъугъэхэр, нэмыкI лъэпкъмэ къахэкIи адыгабзэм гущыIэу къыхэхьагъэхэр.

Ежь Иуаныкъо Нурбый бзэшIэныгъэм­кIэ сэнэхьат шъхьаIэу иIэр фразеологиемрэ синтаксисымрэ ары. Ау, апэрэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу ишIэныгъэ ригъэхъузэ, адыгабзэм хэт макъэхэр ыкIи гущыIэхэм язэхъокIыкIэ амалхэр куоу зэригъэшIагъэх. Ащ нэмыкIэу, ыпэкIэ къызэрэсIуагъэу, Нурбый адыгэ шэн-хабзэхэр, IорыIуатэхэр, лъэпкъ музыкальнэ культурэр дэгъоу ешIэх. Я 70-рэ илъэсхэм гуманитар ушэтынхэмкIэ Къэбэртэе-Бэлъкъар республикэ институтыр томиплI хъурэ тхылъэу «Народные песни и инструментальные наигрыши адыгов» зыфиIорэм изэхэгъэу­цон зыфежьэм, адыгабзэм идиалектхэр дэгъоу зэришIэрэм къыхэкIэу Нурбый мыщ къыхагъэлэжьэгъагъ. А лъэхъаным лъэпкъ орэдыжъхэр шIэныгъэлэжьхэм магнитнэ лентэм тыратхэщтыгъэх. Нурбый ипшъэрылъыгъэр тхылъым дэхьэгъэ бжъэдыгъу, шапсыгъэ, кIэмгуе ыкIи абдзэхэ текстхэр урысыбзэкIэ зэри­дзэ­кIынхэу ары. Ащ нэмыкIэу, зэдзэкIыным иметодологие гъэпсыкIэхэм язэ­хэгъэ­уцонкIэ Нурбый ишIогъэшхо къэ­кIуагъ.

ЩыIэныгъэ гъогу инэу къыкIугъэм илъэсищ къыхэфагъ Хэгъэгу зэошхом имэшIо гъогухэр зэпичынхэу. Илъэс пшIыкIух нахь ымыныбжьэу Iашэр ыш­тагъ ыкIи 1943 — 1945-рэ илъэсхэм заом икъиныгъохэр лIыгъэрэ щэIагъэрэ хэлъэу ыушэтыгъэх. ДзэкIолI ныбжьыкIэм ихэгъэгу псэемыблэжьэу къызэриухъумагъэр дэгъоу къаушыхьаты орденэу ыкIи медалэу къыфагъэшъошагъэхэм.

Нурбый зэо илъэсхэм яхьылIагъэу удэгущыIэ зыхъукIэ, ежь зэрэхэлэжьагъэм игугъу къышIырэп, ау ренэу къыхегъэщых лъэпкъыр зэрыгушхорэ цIыф цIэрыIоу зэуапIэм Iутыгъэхэр. «Ахэр сыд фэдэ кIэлагъэх, Iушыхэу, еджагъэ­хэу, зэкIэри хэшыпыкIыгъэм фэдагъэх, — ыгу къэкIыжьы Нурбый. — Нахьыбэмэ къагъэзэжьыгъэп…».

Сэ зэо лъэхъаным сыпэчыжь нахь мышIэми, бэрэ сигупшысэмэ къахэфэ чIэнэгъэшхоу тилъэпкъы ышIыгъэр. Лъэпкъ научнэ институтхэм, апшъэрэ еджапIэхэм ягъэпсын лъапсэ фэзышIыгъэхэр зэошхом къыхэкIыжьыхи, адыгэ шIэныгъэм ящыIэныгъэ рапхыжьыгъ. Ахэм ясатыр пытэу хэуцуагъ Иуаныкъо Нурбый.

Том пчъагъэмэ анахь «онтэгъоу» алъытэ 2015-рэ илъэсым Нурбый къыдигъэкIыгъэ тхылъыр. Адыгэ бзэшIэныгъэм фэгъэхьыгъэу Иуаныкъом иушэтынхэр ащ дэхьагъэх. ШIэныгъэлэжь цIэрыIохэу тхылъым уасэ фэзышIыгъэхэм яшIошIыкIэ, «нэмыкI бзэмэ къахэкIы­гъэх» зыфаIощтыгъэ гущыIэхэм адыгэ лъапсэ зэряIэр Нурбый дэгъоу къегъэлъагъо. ЕтIани, чIыпIацIэхэм ямэхьанэ Иуаныкъом зэхифы зыхъукIэ, нэры­лъэгъу къытфешIы лъэпкъыр чIыпIэу зыщыпсэущтыгъэр, пчъагъэу зэрэхъущтыгъэр ыкIи тыбзэ зыфэдагъэр.

Пэнэшъу Аскэр. Гуманитар ушэтынхэмкlэ Адыгэ республикэ институтым иlофышl.