Апэрэ дунэе заоу 1914 — 1918-рэ илъэсхэм щыIагъэр тарихъым инэкIубгъохэм егъашIи ахэкIокIэщтэп. Къэралыгъо 38-рэ ащ хэлэ­жьагъ, нэбгырэ миллиони 10 хэкIодагъ, миллион 20 фэдизмэ шъобжхэр атещагъэхэ хъугъэ.

Тарихъым къызэрэхэнагъэмкIэ, 1914-рэ илъэсым Германиер заокIэ Урысыем ичIыгу къызехьэм, пачъыхьэм идзэхэм ямызакъоу къэзэкъ частхэри пэуцужьыгъагъэх. Джащ фэдэу лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ялIыкIо­хэм ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ подразделениехэр зэхащэгъа­гъэх. Ахэм ащыщыгъ Кавказскэ туземнэ шы дивизиер. Щэр­джэс шы полкэу 1914-рэ илъэсым зэхащагъэри ащ хахьэщтыгъ.

ШIэныгъэлэжьхэм къызэра­тхыжьырэмкIэ, полкыр зэрэзэ­хэтымкIэ ямышIыкIагъ. Нэбгырэ 400-м щыщэу 200-р адыгагъ, нэбгыри 100 фэдизыр къэрэщэе, щэрджэс ыкIи абазин лъэпкъ­хэм къахэкIыгъагъэх, адри 100-р абхъазыгъэх. Офицерхэм грузини, адыги, ермэли, урыси, къэзэкъи ахэтыгъ.

Шыухэмрэ офицерхэмрэ зэзыпхыщтыгъэхэр Пшызэ шъо­лъыр икъэзэкъхэм къахэкIыгъэ­хэу, дзэ къулыкъум опытышхо щызиIэхэр ары. Полкым хэтыгъэ къушъхьэчIэсхэм дзэкIолIкIэ яджэщтыгъэхэп, ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ къахэхьагъэхэр (до­б­ровольцы) аIощтыгъ.

Щэрджэс полкыр Ермэлхьаблэ щагъэпсыгъагъ. Ащ икомандиры­гъэр подполковникэу Александр Чавчавадзе, къуаджэу Адэмые щыщ Набэкъо Мышъэост ефэндэу иIагъ. Тарихъым къызэрэтлъи­гъэIэсыжьыгъэмкIэ, Пшызэ хэ­кум и Мыекъопэ отдел изакъоу Щэрджэс полкым хэтынэу шыу 63-рэ ыгъэхьазырыгъагъ. Ахэм ащыщыгъэх Къыкъ Билялэ, КIое Даутэрэ Мосэрэ, Мэрэтыкъо Ба­тыр, Iэшъхьэмэфэ Къарэ, Хьа­кIэ­мызэ Якъубэ, Бэгъэдыр Хьа­на­хъо, Лые Асхьад, нэмыкIхэр.

КъушъхьэчIэсхэм яполкхэм ягъэпсынкIэ шапхъэу щыIагъэхэм адиштэу нэмыкI частхэм япшъэ­рылъ дэдэхэр мыхэми афагъэуцущтыгъэх, пачъыхьэм идзэхэм яшапхъэхэри агъэцакIэщтыгъэх. КъушъхьэчIэсхэр полкым ежьхэм яшхэм атесэу хахьэщтыгъэх, ащ игъусэн фэе пстэури, Iашэри, щыгъынэу ащыгъыри ежьхэм яунаеу щытыгъ.

Шыудзэм пшъэдэкIыжь щызыхьыщтыгъэр нэбгыришъэ пэпчъ пащэу иIэхэр ары. Ахэм зэуапIэм пшъэрылъышхохэр щыряIагъэх, зэрэщызекIощтхэр рахъухьэу бэрэ къыхэкIыщтыгъ, шыухэм къахэщыгъэхэри, ауж къинагъэхэри агъэунэфыщты-гъэх. Апэрэ шыуишъэм япэщагъэр джы Краснодар краим и Мостовской район ит станицэу Костромскоим икIыгъэ къэзэкъхэм ащыщэу, штабс-капитанэу Сергей Лихачевыр ары.

ЯтIонэрэ шыуишъэу «майкоп­скэкIэ» заджэщтыгъэхэм штабс­ротмистрэу, Елисаветградскэ юнкерскэ кавалерийскэ училищыр ыкIи офицерхэр зыщеджэрэ кавалерийскэ еджапIэу Петербург дэтыр къэзыухыгъэхэу КIэлэч(Келеч) СултIан-Джэ­рые ипэщагъ.

Черниговскэ губернием иоркъ­хэм къахэкIыгъэу къэзэкъ полк­хэм ащыщ къулыкъу щызыхьыщтыгъэ штабс-ротмистрэу Евгений Озоровскэр ящэнэрэ шыуи­шъэм икомандирыгъ.

ЯплIэнэришъэу «абхазскэкIэ» алъытэщтыгъэм Финляндием къи­кIыгъэу Кавказ кIыбым къулыкъу щызыхьыщтыгъэ штабс-­ротмистрэу Генрих Бьерквист пэщэныгъэр дызэрихьагъ.

Тарихъым къызэрэхэнагъэмкIэ, заор мэкIофэкIэ мы пащэхэр мызэу-мытIоу зэблахъугъэх. Сул­тIан-Джэрые закъор ары аухыфэкIэ командир IэнатIэр зыIамыхыгъэр. Ар адыгэхэм ащыщэу анахьэу лъытэныгъэ зыфашIыщтыгъэ офицерыгъэу къатхыжьы.

Щэрджэс полкым хэтхэр, адрэ дивизие пстэумэ афэдэу, лIыблэ­нагъэу ахэлъымкIэ, зэрэзэдеIэ­жьыхэрэмкIэ мызэу-мытIоу къа­хэ­щыгъэх. Шыухэм, къэзэкъхэм ыкIи офицерхэм а илъэсхэм лIыхъужъыныгъэу зэрахьагъэр тарихъым къыхэнэжьыгъ. 1915-рэ илъэсым шыухэу къуаджэу Аскъэ­лае щыщ Бэгъушъэ Лыурэ Шэбэ­нэхьаблэ къикIыгъэ Ма­мый Хъу­раерэ зэуапIэм Iутхэу, полкэу къызэкIакIорэр къаухъу­мэзэ сы­хьатым ехъурэ пыир къамыгъа­кIоу пэуцужьыгъагъэхэу къатхы­жьы.

Джащ фэдэу хъарзынэщ материалхэм къахэнэжьыгъэхэм ащыщых связноищтыгъэу къуа­джэу ХьакIэмызые щыщ Биданэкъо Махьмудэ, СултIан-­Джэрый зипэщэ нэбгыришъэм хэтыгъэхэу, Хьатыгъужъыкъуае щыщхэу Пчэнышъо Лыу, ХьакIэмызэ ЦIыкIу, станицэу Тульскэм щыщ Иван Тураевыр, ТIэшъу Аюбэ, ЕмыкI Койсын, Дэгужъые Шыумафэ, нэмыкIыбэхэр.

ТичIыпIэгъу нэбгыришъэм ехъу Апэрэ дунэе заом тын зэ­фэшъхьафхэмкIэ къыщыхагъэщыгъэх. Нэбгырэ 14-мэ, Дмитрий Анчабадзе, Байрамыкъо Джатай, СултIан Байзэт-Джэрые, ащ Георгиевскэ Iашэри къыратыгъагъ, Григорий Гуляевым, Джарымэ Муссэ, Къэблэхьэ Джамалбый, Константин Когония, Василий Мали, ПэкIэшхо Уцужьыкъо, Динила Поповым, Максим Сафроновым, Шъхьэлэ­хъо Рэмэзанэ, Хьамыкъо Зэчэ­рые ыкIи Сергей Черняковым, Георгиевскэ къащым ишъуашэ­хэр зэкIэри къафагъэшъошагъэх.

Мы хъугъэ-шIагъэм ишIэжь пытэным фэшI АР-м и Къэралы­гъо Совет — Хасэм Апэрэ дунэе заом Адыгеим икъушъхьэ­чIэс­хэмрэ Пшызэ шъолъырым икъэ­зэкъхэмрэ зэрэзэдэзэуагъэхэм ишIэжь Мафэу Iоныгъом и 5-р гъэнэфэгъэным фэгъэхьыгъэ хэбзэгъэуцугъэр 2014-рэ илъэсым ыштагъ.

1917-рэ илъэсым, революцием ыуж, Петроград аштэным пае Щэрджэс полкыр агъэфе­дэнэу ыуж итыгъэхэу, нэужым зэбгыратIупщыжьыгъагъэу шIэныгъэлэжьхэм къатхыжьы.

ХЪУТ Нэфсэт.