Непэ къыдэхъугъэм ымыгъэразэу, нахь лъэгапIэхэм зафэзыкъудыирэ цIыфэу ыпэкIэ плъэрэр гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэм къафэкIон елъэкIы. Цуекъо Нэфсэт ахэм ащыщ.Апэу къыхэзгъэщымэ сшIоигъор — Нэфсэт ыцIэ уасэ къыфэзышIырэ, изытет къизыIотыкIырэ зэхэшIэныгъэ (эмоциональнэ-оценочнэ характеристикэ) пкъырылъ. Нэфсэтым нэфынэ къэзытырэр къекIы. ЗэрэтшIэу, адыгэмэ къэхъу­гъэм зэрэщыгугъыхэрэр къизыIотыкIырэ цIэ фаусэу бэрэ къыхэкIы­щтыгъ. Ау ащ къикIырэп цIэу фаусыгъэм пае цIыфыр игъэхъагъэхэм къафэкIуагъэу. ЦIэм игъусэу къыдэхъурэп хэти зыфэдэщтыр. ЦIэм имэхьанэ къэзыгъэшъыпкъэ­жьырэр ежь цIыфыр ары. Сыда пIомэ цIыфым къыдэхъун, щыIэныгъэм чIыпIэу щиубытын ылъэкIыщтыр ежьым бэкIэ елъы­-тыгъ. Арыба адыгэхэм зыкIаIорэр: «ЦIыфым инасып ыIэшъхьитIукIэ зыфешIыжьы».

Цуекъо Нэфсэти ыцIэ ищытхъу ежьыр къэзылэжьыгъэр. «Еджэныгъэр – нэфын, емыджэныгъэр — шIункIы» зыфиIорэ гущыIэжъым рыгъуазэзэ, гъэсэныгъэм инэфэу зыпкъырищагъэм непэ зынэсыгъэ лъэгапIэм къыфищагъ, ащ къыты­гъэх итворческэ IофшIэгъэ инхэри.

Цуекъо Нэфсэт Мурат ыпхъур 1950-рэ илъэсым Iоныгъо мазэм и 1-м къуа­джэу ПчыхьалIыкъуае къыщыхъугъ, щапIугъ. Мыщ дэт гурыт еджапIэм, етIанэ Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым дэгъоу ащеджагъ, охътэ лые ымыгъэкIодэу шIэныгъэ куухэр игъом къызIэкIигъэхьагъэх. Нэужым Нэфсэт тыдэ Iоф зыщешIи, адыгэ жэрыIо творчествэм телэжьыхьагъ. Ары гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым къезыщэлIагъэри.

Нэфсэт ицIыкIугъом щегъэжьагъэу адыгэ пшысэхэм, хъишъэхэм, орэдыжъхэм, гущыIэжъхэм, кIэкIэу къэпIон хъумэ, адыгэ жэрыIо усыгъэхэм зыIэпащагъэу щытыгъ. Адыгэ IорыIуатэхэм хэшIыкIы­шхо афызиIэгъэ янэкIэ янэжъэу Шъхьаплъэкъо Цыу ихьатыркIэ, сабый дэдэзэ, адыгэ псалъэм идэхагъэ ащ зыIуищэнэу хъугъэ. Янэжъ IурыIупчъэу къыIощтыгъэ­хэр джы къызнэсыгъэми Нэфсэт щыгъуп­шэхэрэп.

«Зы чэщи сычъыежьыгъэп сянэжъ пшысэ, хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъон, е орэдыжъ къысфимыIоу, — къеIуатэ Нэфсэт. — Бэ гъэшIэгъонэу ышIэщтыгъэр, етIани цIыкIухэмкIэ тызэхиугъуаети, ижъырэ адыгэ джэгукIэхэмкIэ тигъэджэгущтыгъэ».

Джащ фэдэу хьэблэшъхьэ лIыжъэу кIымэфэ чэщ кIыхьэхэм яунэ щызэрэугъойщтыгъэхэм ядэIуныр Нэфсэт зэрикIэ­сагъэр щыгъупшэрэп. «Ахэм пшыси, тхыди, нарт пщыналъи, гъыбзи зи амышIэрэ щыIагъэп. — еIо ащ. — Шъхьап­цIэжъыкъо Ерэджыбэ, ащ тэ тызэреджэщтыгъэр Тыутыу, шIулъэгъуныгъэ орэдхэр, гъыбзэхэр, хъугъэ-шIагъэхэр къыIонхэр икIэсагъ. Уайкъокъо Хьазрэт зыфэдэ хъун ымылъэкIыщтхэр, хьаламэтхэр къызэхилъхьэзэ къыIощтыгъэх. Семэн Абубэчыр лIыхъужъхэм яхьылIэгъэ къэбархэр икIэсагъэх. Шъхьап­цIэжъыкъо Зулкъаринэ мыскъарэ, лакъырд, дэхьащхэн мыхъо-мышIэхэр зышIырэ, зыумысырэ IорыIуатэхэр къып­чъыщтыгъэх. Ныбжьи сщымыгъупшэжьынхэу ахэм амакъэхэр стхьакIумэ итых, ятеплъэ-Iуплъи сынэгу кIэт». Джарэущтэу Нэфсэт илъэпкъ шIэжьи, илъэпкъ зэхашIи зэгъэзэфагъэ щыхъугъэх IорыIуатэхэм яджэныкъо машIо. А ицIыкIугъом зыкIуа­чIи, зидэхагъи зэхишIэгъэ IорыIуатэхэм къыхалъхьэгъэ нэшанэхэр ары Нэфсэт игъэхъэгъэ пстэуми алъапсэр.

Иеджэгъу илъэсхэм къащегъэжьагъэу ригъэжьэгъэ Iофым гъунэ фишIыным есагъэу, укъэмыуцумэ анахь лъэгэпIэшхоми унэсын зэрэплъэкIыщтыр къыгъэ­шъыпкъэзэ, Нэфсэт игъэшIэ гъогу рэкIо. Кандидатскэ диссертациеу «Малые жанры адыгского фольклора и их место в адыгских литературах» цIэу зыфишIыгъэр етхы ыкIи къегъэшъыпкъэжьы.

2010-рэ илъэсым докторскэ диссертациеу «Сатира и юмор в устном народном творчестве адыгов» зыфиIорэр етхы ыкIи къегъэшъыпкъэжьы. А зэшIуи­хыгъэ Iофым гухахъоу хигъуатэрэр къы­хэщы Нэфсэт ипсалъэ: «Адыгэхэм яфольклор лъэшэу зэрэбаим узегупшысэкIэ, шIэныгъэм нахь узылъещэ. Гуманитар наукэм пылъхэм къаIэтырэ Iофыгъо­хэр сшIогъэшIэгъоных. Лъэпкъым къыкIугъэ гъогур наукэм ишапхъэхэм ади­штэу къызэтебгъэуцожьыным ухэлэжьэныр пшысэ дахэм фэбгъадэуи къыхэкIы». Мы игузэхашIэ зыщызэхишIэщт чIыпIэу шIэныгъэлэжьым фэхъу 1998-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу зипэщэ IорыIуатэм иотдел. Мыщ зэхэщэнымкIэ амалышIоу ащ IэкIэлъыри къыщэлъэгъо.

Наукэм илъэгапIэу ыштагъэм къытыгъэх Цуекъо Нэфсэт ишIэныгъэ ыкIи итворческэ IофшIэгъэ инхэр. Уахътэу институтым зыщылажьэрэм къыкIоцI ащ тхылъыбэ къыдигъэкIыгъ. Уарыгушхонэу щытых Нэфсэт итхылъхэу «Малые жанры адыгского фольклора» (Мыекъуапэ, 1999), «Сатира и юмор в устном народном творчестве адыгов» (Мыекъуапэ, 2008), «Добрый след» (Мыекъуапэ, 2006), «ЦIыфы шIагъом игъашI» (Мые­къуапэ, 2002), «Адыгэ нэшанэхэр, шIошI­хъуныгъэхэр, шIушIэр, мышIухэр, пкIы­хьыпIэхэр» (Мыекъуапэ, 2005) зыфи­Iо­хэрэр ыкIи ахэм анэмыкIхэр. Лъэпкъ зэпхыныгъэ-зэфыщытыкIэхэм афэIо-рышIэ абхъаз шIэныгъэлэжьэу Сергей Зухбэрэ ежьыр­рэ адыгэ гущыIэжъхэмрэ къоджэхь-къо­джэшххэмрэ зыдэт тхы­лъэу «Слияние рек образует море» («Псы зэхэлъадэм хыр къеты») зыцIэу зэхагъэуцуи, абхъа­зыбзэкIэ къыдагъэкIыгъэр. А зэпстэум къагъэлъагъо тилъэпкъ иусэ байхэм мэхьанэу яIэр, ахэм якууагъэрэ ядэха­гъэрэ тимылъэпкъэгъухэри ащы­гъэгъо­зэгъэныр ипшъэрылъ шъхьа­Iэмэ ащыщэу Нэфсэт зэрилъытэрэр.

Нэфсэт научнэ статья пшIы пчъагъи къыхиутыгъ. Ахэр Ростов, Москва, Краснодар, Сыхъум, Карачаевскэ ыкIи нэмыкI чIыпIэхэм къащыхаутыгъэх. ЯмэхьанэкIи, яшъуашэкIи Нэфсэт игупшысэ куухэр зыщызэфихьысыжьыгъэ иIофшIагъэхэр лъэпкъ шIэныгъэм илъэгапIэх пIомэ ухэмыукъонэу сшIошIы: мыхэм цIыфхэр зыIэпащэхэрэ къодыеу щымытэу ящыIэныгъэ къэзгъэкIэрэкIэрэ духовнэ машIом идунай бай хэзыщэхэрэу гъэ­псыгъэх. ШIэныгъэлэжьым къыIэкIэкIыгъэ IофшIагъэхэм къащиIэтыхэрэм хэшIы­кIышхо зэрафыриIэр, лъэныкъо пстэури къыдилъытэзэ ахэм язэшIохын зэрякIуалIэрэр къахэщы. ЕтIани жэбзэ чаным Нэфсэт итхыгъэхэр къегъэлъэшы, IэпэIэсэныгъэм ишъэфхэр ащ къызэ­Iуехы.

Нэфсэт наукэм изэхэщэкIошху. «Iофыгъо зэфэшъхьафхэр къызетхьы­жьэхэкIэ, — къетхы Бырсыр Батырбый, — е зэIукIэгъу тиIэн фаеу, етIанэ цIыф цIэрыIохэу, лэжьэкIо гъэшIуагъэхэу лъэп­къым къыхэкIыгъэмэ апае а Iофыгъохэр зыхъукIэ, Нэфсэт хэшIыкI, гулъытэшхо афыриIэу ахэм къахэлажьэ, цIыфмэ алъыгъэIэсыгъэным пае игупшысэхэр зэгъэфагъэу къытынхэ елъэкIы. Мызэу, мытIоу нарт эпосым, етIанэ лъэпкъ IорыIуатэм афэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэу институтым щызэхащэхэрэм ар кIэщакIэ афэхъу. Уасэ зиIэхэу, зигупшысэ чыжьэу нэсхэрэр зэкIэ къырищэлIэнхэ елъэкIы».

Анахьэу тхыдэIуатэхэу, орэдыIо-орэдусхэу тибаиныгъэшхо, тикIэн лъэпIэ жэрыIо усэхэр къытфэзгъэнагъэхэм ыкIи ахэр къэзыугъоижьыгъэхэм, къыдэзгъэ­кIыгъэхэм Нэфсэт осэшхо афешIы.

Ежьхэр бэшIагъэу къытхэмытыжьхэми шIурэ дахэрэкIэ ягугъу ешIы, отделэу зипащэри а Iофыгъом фегъэIорышIэ. Ахэм афэгъэхьыгъэ научнэ конференциехэр, Iэнэ хъураехэр зэхещэх, яматериалхэр къыдэгъэкIыгъэным фегъэхьазырых. ГущыIэм пае, лъэпкъым игушъхьэлэжьыгъэ игъашIэ охътэнчъэу, бэ­гъа­шIэу зышIыгъэхэ тхыдэIуатэхэу ЩэшIэ Быйрэ Шъыжъ Хъаджэтрэ апай Iэнэ хъураеу зэхищагъэхэр дэгъу дэдэу кIуа­гъэх. ШIэныгъэлэжьэу Хъут Щамсудинэ, ХьэдэгъэлIэ Аскэр апай отделым ышIыгъэ конференциехэм якъежьапIэ Iутыгъ, ишIэныгъи ыкIуачIи ахилъхьагъ.

Цуекъо Нэфсэт шIукIэ фэплъэгъунэу щыт Адыгэ Республикэм, Урысыем, IэкIыб чыжьэм ыкIи благъэм научнэ форум инхэу ащызэхащэхэрэм зэрахэлажьэрэр, докладхэр къызэращишIырэр. КIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэ зыщыхагъэ­хъорэ институтми Нэфсэт иныбджэгъушIу. Адыгэ жэрыIо усэхэмкIэ (адыгэ фольклорымкIэ) лекциехэм кIэлэегъа­джэхэм мыщ къащыфеджэ.

ИшIэныгъэ хигъахъо къэс Нэфсэт пшъэрылъэу зыфигъэуцужьыхэри нахьыбэ мэхъу. Икъэлэмырэ итхьапэрэ ренэу ащ зыдиIыгъ. Тыдэ щызэхихырэ лъэпкъым игъэшIэ гъогу щызэIуигъэкIэгъэ акъылыр зыпкъырылъ, лъэпкъым игурышэ-гупшысэхэр, лъэпкъ художественнэ гупшысакIэр, псэлъакIэр зыщзэгъэ­уIугъэ IорыIуатэхэр етхых. Командировкэхэм ыкIи экспедициехэм материал гъэшIэгъонхэр къарехых. 1998-рэ илъэсым Тыркуем фольклорнэ-этнографическэ экспедициеу щыIагъэм хэлэжьагъ. Ащ къырихыгъэ материалхэр «Къэзгъэ­зэжьыгъэ налмэс-налкъутэхэр» зыфиIорэ тхылъым къыдэхьагъэх. Мы аужырэ илъэсхэм ежь япащэу экспедициехэр ХыIушъо Шапсыгъэм, Адыгэ Респуб­ликэм, Краснодар краим ащызэхещэх, ахэм шIуагъэ къатэу егъэпсых.

IорыIуатэм иотделэу Нэфсэт зипащэм проект пчъагъэмэ Iоф адешIэ. Анахьэу анаIэ зытетыр тхылъ 25-рэ зыхэхьэрэ том пшIыкIутIу хъурэ «Адыгэ IорыIотэ угъоигъ» («Свод адыгского фольклора») зыфиIорэр ары. Ащ фэд ЛIыIужъу Адам зипэщэ проектэу «Дети и их родители» зыфиIорэм къыдилъытэрэ тхылъхэу Нэфсэт зэхигъэуцуагъэхэр: «Хэт анахь лъэш? Адыгэ пшысэхэр: кIэлэцIыкIухэм апай» (2018), «Адыгэ пшысэхэр: кIэлэцIыкIухэмрэ янэ-ятэхэмрэ апай» (2018), «Адыгейские народные сказки: для детей и родителей» (2018).

ШIэныгъэлэжьым научнэ IофшIагъэу иIэхэм художественнэ произведениехэр къакIэлъыкIуагъэх. КIэлэцIыкIумэ апае рассказхэр ащ етхых. Ахэр кIэлэцIыкIу журналхэу «Самгъурым», «Жъогъобыным» илъэс зэфэшъхьафхэм къыхаутыгъэх, Адыгэ Республикэм гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ иунашъокIэ итхылъэу «Нэнэжъым ипхъорэлъф­хэр» зыфиIорэр 2010-рэ илъэсым Мые­къуапэ къыщытырадзагъ. Мы итхылъкIэ адыгэ кIэлэцIыкIу литературэм хэхъоныгъэ лъэбэкъухэр ыдзыным иIахь гъэ­нэфагъэ Нэфсэт хишIыхьагъ. Тхы­лъым къыдэхьагъэхэр пIуныгъэ мэхьанэ зы­хэлъ къэбар кIэкIых. Лъэпкъ Iушыгъэр ащызэхэпшIэрэ къодыеп мыхэм — кIэлэцIыкIухэм еджэгъошIу къафешIы рассказхэр IупкIэу, дахэу зэгъэфагъэу, сабый жабзэм иIэрыфэгъоу зэрэтхы­гъэхэм.

Къэбар жъугъэм иамалхэми Цуекъо Нэфсэт яныбджэгъушIу. Илъэс пчъагъэ хъугъэу Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт. Джыри гурыт еджапIэм щеджэзэ тхэныр ащ ригъэжьэгъагъ. «Дэпкъ» гъэзетэу «Мелэ» еджапIэм къыщыдигъэкIыщтыгъ. Район гъэзетэу «Знамя коммунизма» зыфиIорэм тхэщтыгъ. Студент зэхъум хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» студенческэ щыIакIэм къытегущыIэрэ статьяхэр, очерк кIэкIхэр къыщыхиутыщтыгъэх. Мы аужырэ илъэсхэм «Адыгэ макъэм», «Советскэ Адыгеим» (РА), «Шапсугиям», «Апсны» (Абхъазым) ыкIи нэмыкI чIыпIэхэм къащыдэкIырэ гъэзетхэм; журналхэу «Зэкъошныгъэм», «Литературнэ Адыгеим» янэкIубгъохэм истатьяхэр, рассказхэр, очеркхэр къащыхаутых.

Джащ фэдэу Адыгэ радиом Нэфсэт ымакъэ илъэс пчъагъэ хъугъэу щызэхэтэхы. Адыгэ IорыIотэ шIэныгъэм, зыфэдэ къэмыхъугъэ жэрыIо усэхэм, тхыдэIуа­тэхэм, орэдыIо-орэдусэу адыгэхэм къа­хэкIыгъэхэм афэгъэхьыгъэ къэтынхэр радиомкIэ Нэфсэт къетых.

Республикэ телевидениер ылъэ теуцонымкIи Нэфсэт ишIуагъэ къэкIуагъ. ЕзыгъэжьэгъэкIэ журналистхэу бэрэ къеуалIэщтыгъэхэм ылъэкIыщтымкIэ адэIэпыIагъ. Ижабзэ дахэу, тIупщыгъэу, къызытегущыIэрэм хэшIыкI фыриIэу къэтынэу къыдашIыхэрэр ыгъэпсыщтыгъэх. Непи Нэфсэт телевидениеми радиоми а ныбджэгъуныгъэу адыриIэр лъегъэкIуатэ.

Джащ фэдэу общественнэ Iофыгъуа­би Нэфсэт дегъэцакIэ. Ар неущ адыгэ лъэпкъым, ащ ыбзэ къырыкIощтым ыгъэгумэкIырэ цIыф, наукэм, журналистикэм, художественнэ творчествэм зэрателэжьыхьэрэм имызакъоу общественнэ Iофхэм иIахьышIу ахелъхьэ. Адыгэ Хасэм изэфэсхэм, Дунэе Адыгэ Хасэм, Адыгэ цIыф лъэпкъым изы мычэзыу зэфэс мандат зиIэ делегатэу шIэныгъэлэжьыр гъогогъу пчъагъэрэ ха­дзыгъ. А зэпстэур къапкъырыкIыгъ Нэфсэт иIогъэ-шIагъэхэм, итхыгъэхэм цIыфхэр зэрагъэразэхэрэм. Ар къыушыхьатэу рэзэныгъэ тхыгъэхэр Нэфсэт пае гъэзетэу «Адыгэ макъэм» макIэп къызэрихьагъэхэр. ГущыIэм пае, Пчы­хьалIыкъуае щыпсэурэ ХъокIо Тэмарэ мары къыIорэр: «Нэфсэт пае бэшIагъэ сыкъатхэ зысшIоигъуагъэр. Джы тхы­лъэу къытфигъэхьыгъэм сызеджэм, ащ нахьыбэ тезгъэшIэжьын слъэкIыгъэп. Адыгэмэ хъишъэу апылъыр, IорыIуатэхэу къа­хэнэжьыгъэхэр, пкIыхьапIэхэм къарыкI­хэрэр, нэмыкIыби тхылъым дэтых. АщкIэ лъэшэу Нэфсэт тыфэраз. Ти­чылэкIи, тихьаблэкIи ащ тырэгушхо, итхыгъэхэм тигуапэу тяджэ». Нэфсэт итхыгъэхэмкIэ зэригъэразэрэм имыза­къоу ицIыфыгъэ шапхъэхэмкIи Тэмарэ лъытэныгъэшхо къыфешIы. «Нэфсэт еджапIэм дэгъоу щеджагъ, — къетхы ащ, — пшъэшъэжъы­ер зыгорэу зэрэ­хъущтыр къэпшIэнэу щытыгъ. Тыдрэ лъэныкъо зигъэзагъэми иадыгагъэрэ ицIыфыныгъэрэ чIинагъэп. Сипхъорэлъф цIыкIумэ ренэу Нэфсэт щысэу къафэсэхьы, ащ фэдэ шъухъумэ цIыфы шъу­хъущт ясэIо». ШIэныгъэлэжьым ыIап­шъэкIэ къылэжьыгъ, ишIэныгъэ куурэ исэнаущыгъэрэ къакIэлъыкIуагъ а къырапэси къыфагъэшъошэгъэ лъытэныгъэр.

Нэфсэт унэгъо дахэ иI. Ишъхьэгъусэу Цуекъо Зауррэ Нэфсэтрэ пшъэшъитIу зэдапIугъ. Нахьыжъэу Бэлэ янэ илъэуж рыкIуагъ. Ар шIэныгъэлэжь, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат. Пшъэшъэ нахьыкIэу Лейлэ юридическэ сэнэхьатыр къызIэкIигъэхьагъэу рэлажьэ.

Нэфсэт лIакъоу зыхэсыр ыгъэдэхэн, ыгъэбэгъон зэрилъэкIыгъэри насыпыгъэ­кIэ фэплъэгъун фаемэ ащыщ. «Цуякъо­хэр, — къыддэгуащэ игупшысэхэмкIэ Нэфсэт, — цIыфышIух, акъылышIох, гулъытэ ин яI — ащ сищыIэныгъэ къегъэпсынкIэ. ТхакIэ зымышIэщтыгъэ лъэпкъым сызэрэфэугъуаерэр Цуякъомэ зэхашIыкIы, IэпыIэгъу къысфэхъух. Унагъоми рэхьатныгъэ илъышъ, сынасыпышIу». Нэфсэт зытегуIыхьагъэр къыдэхъугъ. Цуекъо лIакъоу илъэс щэкIым ехъоу зыхэсым щыщ шъыпкъэ хъугъэ къодыеп, янысэ кIасэу, янысэ гупсэу зэрэщытыр Цуекъо Алый мы исатырхэм икъоу къащыреIотыкIы:

Тинысэ кIасэу, тинысэ гупс: Тхьэр уиIэмырэу, насыпыр уигъогоу, Псауныгъэ пытэр о уигушIуагъоу, Уитхыгъэ шIагъо цIыфы гухахъоу, Уибын удатхъэу, ихъяр гуIэтэу, ЛIакъор бгъэгушхоу, уныбжь фэдитIур УигъашIэ хъуни ащ ехъужьынэу, Сыкъыпфэхъохъу, тинысэ кIас!

ЛIакъоу зыщыщым тыкIыгъоу тэри Нэфсэт къызыхъугъэ мафэмкIэ тыфэгушIо. ШIушIэгъэ лэжьыгъэу иIэм емыгупсэфылIэу, къыщымыуцоу, игугъэхэми нахь заIэтэу, заубгъоу гухэлъыкIэхэм афэкIонышъ, джа гуетыныгъэу IофшIэным фыриIэм къыщымыкIэу, гъэхъэ­гъакIэхэр ышIызэ, илъэс бэдэдэрэ илъэпкъ фэлэжьэнэу фэтэIо.

Шъхьэлэхъо Дарико. АРИГИ-м литературэмкIэ иотдел иIофышI, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат.