УсакIор, тхакIор… ЦIыф къызэрыкIохэп ахэр. Гум игукъауи, игухэкI хьылъи, игупшысэ зэфэшъхьафхэри ахэм къыраIотыкIын алъэкIы. Ащ фэдэ еплъыкIэр бэшIагъэ зыщыIэр, ау непэ тхыгъэу щыIэр нахьыбэ хъугъэми, гум къинэжьэу, гупшысэр лъагэу аIэтэу къахэкIырэр нахь макIэ зэрэхъугъэр нэрылъэгъу. ЕгъашIэм музэ зыгу имылъ цIыфыр поэт зэрэмыхъущтыр къаIо. Зым ытхыгъэм гупшысэ куу хэлъэу цIыфхэм аштэ, ар поэт хъущт аIо, адрэм итхыгъэ­хэр псынкIэу ащэгъупшэжьых, стихотворцэ цIэр иIэу къэнэжьы. Аущтэу зыкIэхъурэм лъэпсэ гъэнэфагъэ иI ыкIи нахь игъэ­кIотыгъэу утегущыIэн фае.

Енэгуягъо усэхэр поэзием нахь пэчыжьэ зыкIэхъурэр цIыфхэм ягушъхьэбаиныгъэ нахь макIэ зэрэхъугъэм епхыгъэкIэ. ЦIыфыгъэр, зэхэшIыкIыр, гукIэгъур, шIулъэгъур, дунэе еплъыкIэр зынэсыгъэхэр мафэ къэс щыIэныгъэм къыхэщых. Аущтэу зыхъукIэ усакIом ипшъэрылъхэри фэдэ пчъагъэкIэ нахь ины мэхъух. Уахътэм дыригъэштэнкIэ арэп, цIыфхэм ягулъы­тэ, ягупшысакIэ, еплъыкIэу яIэхэр зэрихъокIынхэу къэлэмыр ештэ.

Тиадыгэ поэзие чIыпIэ гъэ­нэфагъэ щызыубытыгъэ уса­кIохэр тиIэх. Ахэм ятхыгъэхэм сакъытегущыIэнэу пшъэрылъ зыфэзгъэуцужьырэп, ау къыхэзгъэщымэ сшIоигъор цIыфэу дэхагъэм, къэбзагъэм, нахьы­шIум афэщагъэр нахьыбэ зыхъу­кIэ, усакIом ытхыгъэм ыуасэ къызэрэлъэгъощтыр ары.

Бзыу цIыкIоу апэрэу шъхьафитыныгъэр зэрэтхъагъор зэхэзышIагъэм фэдэх гум къикIырэ макъэхэр. ГущыIэхэр дахэу зэгъэфэгъэ къодыекIэ усэхэр поэзие хъущтхэп. Сэ сишIошIыкIэ, поэтыр гум иорэдыIоу ыкIи игъунджэу щытын фае. Тыгу къэдгъэкIыжьыных я XIX-рэ лIэшIэгъум псэущтыгъэ­хэу адыгэ лъэпкъ литературэм гушъхьэбаиныгъэ ыкIи идейнэ лъапсэ фэзышIыгъэ просветитель цIэрыIохэу тарихъым къы­хэнэжьыгъэ Нэгъумэ Шорэ, Хъанджэрые СултIан, Къызджэрые СултIан, Адылджэрые КIэщыкъо, нэмыкIхэр. Жанрэ зэфэшъхьафхэмкIэ тхыгъэу къагъэнагъэхэм лъэпкъым агурэ апсэрэ епхыгъэу, адыгэ щыIакIэм, гупшысакIэм, лъэпкъ психологием ылъэныкъо пстэуми анэсхэу зэрэщытыгъэхэр ахэм ахэолъагъо. ЕтIани гъэшIэгъоныр лъэпкъ сословиемэ язэфыщытыкIэ, ежь сословие пэпчъ гупшысакIэу, гущыIакIэу ахэлъыгъэр къызэрэлъагъощтыгъэр ары.

Лъэпкъ шIэныгъэм гъэхъэгъэ­шIухэр ышIыгъэхэми, тарихъым, этнологием, литературэм зэхафын фаеу щыIэр бэ. Анахьэу унаIэ зытебдзэн фаер адыгэ просветительхэм гумэкIыгъоу къыхагъэщыгъэхэр научнэ лъап­сэ яIэу лъыгъэкIотэгъэнхэр ары. Анахь шъхьаIэхэм ащыщ адыгэ шэн-зэхэтыкIэхэм зэхъокIыныгъэу афэхъугъэхэр, лъэпкъ психологиер, менталитетыр зыфэдэ хъугъэхэр.

Охътэ макIэп тешIагъэр Къыз­джэрые СултIан ытхыгъэ­хэм ащыщэу «Долина Ажитугай» зыфиIорэм апэрэу сызеджэгъа­гъэм ыуж. Гупшысэу сигъэшIыгъэхэр сыгу итIысхьагъэхэу, зэфэсхьысыжьыхэ сшIоигъоу ащ джыри къыфэзгъэзэжьыгъ. Анахь сыгу хэпкIагъэр цIыфым ишIэжь дахэу, къабзэу къызэрэнагъэр зэригъэлъапIэрэр ары. ЕтIани бэрэ къыхафэх непэ тэ мэхьанэшхо зэтымытырэ, тымыгъэлъапIэрэ тыкъызщыхъугъэ чылэр, тикIэлэгъу зыщыкIогъэ чIыпIэхэр, ахэмэ япхыгъэ гукъэ­кIыжьхэр.

«Къушъхьэм сыздэкIуаем синэплъэгъу къыубытыгъэм идэхагъэ Тхьэр зэшIушIэгъэ чIыпIэм фэдэу къысщыхъугъ. Чъыгхэр къэгъагъэм зэлъиштагъэх, бзыумэ яорэд лъагэу зеIэтышъ, джэрпэджэжьэу къушъ­хьэ тIуа­кIэм щэкIосэжьы…», — къетхы Къызджэрые. Илъэс пчъагъэ тешIагъ мы чIыпIэм ар зыщымыIагъэр, ау ихэку кIасэ зэрэтеплъагъэм лъыпытэу икIэлэ­гъур, ащ епхыгъэ гупшысэхэр ыгу къыдихьыягъэх. ГушIом игъусэу нэпсыри нэкум изы хъугъэ. Гум ихъыкIырэр къизыIотыкIын зы­лъэкIыщтыр ахэр зэхэзышIэгъэ цIыфыр ары. Къызджэрые ащ фэдэ гущыIэхэр къызэригъотыгъэхэр нафэ.

ЦIыфым ишIэжь зыфэдэр, гукъэкIыжьхэм мэхьанэу яIэр дэгъудэдэу къыщегъэлъагъо зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Хьагъур Айтэч итхылъэу «В плену у памяти скитаюсь» зыфи­Iорэм. ИщыIэныгъэ зэрэщытэу чIыпIэ гъэнэфагъэхэм япхыгъ. Илъэсыбэ тешIагъэми, цIыфым игукъэкIыжь анахь лъапIэхэр зэпхыгъэ чIыпIэхэм ыгу афэщагъэу, анэсы шIоигъоу мэхъу. Ащ узынэсыкIэ зэкIэ гум къыдехьыежьы.

Айтэч джыри цIыкIугъэ Адэмые щыпсэущтыгъэ ятэшыпхъоу Сасэ дэжь къэтын фаеу зэхъум. Илъэсхэр кIуагъэх, апшъэрэ еджапIэри къыухыгъ, ау гукъэ­кIыжьэу Адэмые епхыгъэхэм рэхьатныгъэ къырамытэу иIа­хьыл кIалэ горэм елъэIуи ащ зыригъэщагъ. ПсынкIэу къэкIо­жьыщтэу къыриIуи псыхъоу Шъхьэгуащэ инэпкъ фиузэн­кIыгъ. Сыд фэдэ гукъэкIыжьа ащ епхыгъагъэхэр? Адэмые зыщэIэм илъэсибгъу ныIэп ыныбжьыгъэр. Хэгъэгу зэошхом къинэу, тхьамыкIагъоу къыздихьыгъэхэр цIыфхэм джыри зэхашIэщтыгъэх. Ары ушъхьагъу шъхьаIэу фэхъугъэр ежь ащ къэтынми.

«Шъхьэгуащэ инэпкъхэр зэзыпхыщтыгъэ гугъэр…» Аущтэу игукъэкIыжьхэм къахэнагъ зэпырыкIыпIэу Адэмыерэ Къургъо мэзрэ зэзыпхыщтыгъэр. Къуа­шъокIэ къызэпырыкIыжьырэ цIыфхэм янэ ахилъагъомэ шIоигъоу гуIэу ахаплъэщтыгъ. Ащ фэдэу нэбгырэ тхьапша а нэпкъым къытехьагъэр…

Ежь Айтэч ыгу итIысхьагъэх янэ ащ зэрэщежэщтыгъэр, кIэлэцIыкIоу а зэман къинхэр зыдигощыгъэхэм ящыIэныгъэ гъогу зэрэхъугъэр, Шъхьэгуащэ ипсычъэр къабзэ, Къургъо мэзэу нэпкъыр зыгъэдахэщты­гъэр….

«Сыда мыщ фэдизэу узэгупшысэрэр ыкIи узэплъырэр?» — шIогъэшIэгъонэу къеупчIыгъ Айтэч чылэм зыщэгъэ кIалэр.

«Сэ сызэплъырэр, слъэгъу­рэр, гупшысэу, гукъэкIыжьэу джыри сызымытIупщыхэрэр сыдэущтэу къэсIон слъэкIына? Ахэр зэкIэ сэры зыехэр, зэпызычыгъэхэр ыкIи зыушэты­гъэхэр», — ыгукIэ зэриIожьыгъ Айтэч. Мыщ дэжьым къыщыхэгъэщыгъэн фаер нэбгырэ пэпчъ ищыIэныгъэ гъогу кIэлэгъум чIыпIэ ин зэрэщиубытырэр ыкIи мэхьанэшхо зэриIэр ары. Апэрэ гумэкIыгъохэр, гугъэ-гупшысэхэр, дэгъур е дэир зыфэдэхэр ащыгъур ары зызэхапшIэхэрэр. Илъэсыбэ тешIагъэу, тизэхэ­шIыкI хэхъуагъэми, кIэлэгъум епхыгъэ гукъэкIыжьхэр мыкIосэжьын жъуагъохэу тищыIэныгъэ пхырыщыгъэ мэхъух.

Гум ихъыкIын ылъэкIыщтыр зэфэшъхьаф, хъугъэ-шIэгъабэхэм япхыгъ. Ахэр къизыIотыкIыщт гущыIэхэр къэбгъотынхэр псынкIэп. Ары усакIомрэ тхакIомрэ япшъэрылъхэр къэзгъэинхэрэр. Сэ сишIошIыкIэ, къэлэмыр зыштэрэм цIыфыгъэм, къэбзагъэм, шIулъэгъум ягъунапкъэхэр къыухъумэнхэ фае.

ПЭНЭШЪУ Аскэр. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым иIофышI.