Ихэгъэгу, илъэныкъо гупсэ ящыIакIэ усэхэм къащызыIотэгъэ Андырхъое Хъусен Хэгъэгу зэошхом лIыхъужъныгъэу щызэрихьагъэмкIэ гъашIэм къыщытхэт.

Адыгэ Республикэм культу­рэмкIэ и Министерствэ кIэщакIо зыфэхъугъэ шIэжь Iофтхьабзэу «Творчествэми ТекIоныгъэр къыгъэблэгъагъ» зыфиIорэм ты­хэлажьэзэ, Хьакурынэхьаблэ щапIугъэ нарт шъаоу, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Андыр­хъое Хъусен тигупшысэхэмкIэ къыфэтэгъэзэжьы.

МэкъумэщышIэ унагъом къыщыхъугъэ Хъ. Андырхъуаем къоджэ еджапIэм ыуж Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумыр къыу­хыгъ. Литературэм зэрэпыща­гъэр къыдалъыти, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» (джы «Адыгэ макъэм») журналистэу аштагъ.

Дзэ Плъыжьыр къеджагъ

Андырхъое Хъусенрэ Жэнэ Къырымызэрэ кIэлэегъэджэ тех­никумым щызэдеджагъэх, Хэ­гъэгу зэошхом хэлэжьагъэх. Жэ­нэ Къырымызэ къызэритхы­жьыгъэу, Хъусен икIэлэгъум къыщыублагъэу дзэ къулыкъур ыгу рихьыщтыгъ. Ащ къыхэкIэу дзэ училищыр къыхихыгъ, Сталинград щеджагъ.

«Дзэ Плъыжьым тэ тэкIо» зыфиIорэ усэу ытхыгъэм щыщ пычыгъом мырэущтэу къыщеIо:

«ТызэолIыбланэу, къащтэр тымышIэу, Щысэ къыттырахэу дзэм тыхэтын. Тигъунапкъэ пытэу, тикъэрал чэфэу Гупсэфэу шIыгъэным тэ тыфэсакъын…»

Родинэм фэшъыпкъэнхэм, ищыкIагъэ зыхъукIэ IашэкIэ пый­хэм къыщаухъумэным, ныбжьыкIэхэр яхэгъэгу агъэлъапIэу пIу­гъэнхэм афэгъэхьыгъэ усэхэр Хъусен ытхыщтыгъэх. Лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ хэ­гъэгум икъэухъумэн сыдигъуи фэхьазырынхэм, дзэкIолIхэм языкIыныгъэ гъэпытэгъэным афэусэ. «Къошыныгъэр си Родинэ щыпыт», — къетхы ащ. Ти Родинэ иэкономикэ къыра­гъэIыхыным, зэбгыратхъыным пылъ IэкIыб хэгъэгухэм ямурад къадэмыхъущтэу Хъ. Андыр­хъуаем ылъытэзэ, игупшысэхэр къыреIотыкIых.

«Пыим ыгу къижъэжъыкIэу къызежьэрэм Тикъэрал «Мардж, тишъаох» ерэIуи, Тинародмэ алъакъо зэда­дзэу Щылычыдзэу псахьыгъэу тежьэн…»

ИгущыIэ мэбанэ

Хъ. Андырхъуаем дзэм къулыкъур щихьызэ, общественнэ Iофыгъохэм чанэу ахэлажьэ­щтыгъ. ЛIыхъужъныгъэм, литературэм, нэмыкIхэм афэгъэ­хьыгъэ зэIукIэгъухэр зэхищэщтыгъэх. ВинтовкэмкIэ щэрыонхэмкIэ яIэпэIэсэныгъэ зэрэхагъэхъо­щтым ехьылIэгъэ зэдэгущыIэгъухэр дзэкIолIхэм ашIогъэшIэгъоныгъэх.

Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, фашист техакIохэм тидзэкIолIхэр пхъашэу зэрапэуцужьыгъэхэр Хъ. Андырхъуаем иписьмэхэм къащиIуатэщтыгъ.

Я 18-рэ дзэм ия 186-рэ шхончэо дивизие иротэ иполитрукэу Хъ. Андырхъуаер кIэщакIо афэ­хъуи, дзэкIолIхэр винтовкэмкIэ щэрыонхэмкIэ зэхахьэм къыщиIэтыгъэ Iофыгъор агъэцакIэу фежьагъэх.

Дьяковэ дэжь

Луганскэ хэкум ипсэупIэу Дьяковэ дэжь зэо хьылъэхэр щыкIощтыгъэх. ТидзэкIолIхэр фашистхэм апэуцугъэхэу чIэ­нагъэхэр арагъэшIызэ, Хъ. Ан­дыр­хъуаер зыхэт ротэм ипащэ фэ­хыгъэ. Андырхъое Хъусен ащ лъыпытэу тидзэкIолIхэм яджи, зылъищэхэзэ ыпэкIэ илъыгъ. Фашистхэм типытапIэхэр къа­дзы­хьэхэу аублагъ. Хъ. Андыр­хъуаер Iуашъхьэу зытетым пый­хэр благъэу къекIугъэх. Офи­цер лIы­хъужъыр гъэры ашIын ямурадыгъ.

Хъусен пыйхэм заритыгъэп. ГранатитIоу къыфэнагъэр къыгъэуагъ, фашист пчъагъэ а чIы­пIэм щиукIыгъ.

«СыщыIэ сшIоигъу» зыфиIорэ усэр зытхыгъэ Андырхъое Хъу­сен мамыр щыIэкIакIэу иIагъэм бэрэ щыпсэу шIоигъуагъ, ау Хэ­гъэгу зэошхом щыфэхыгъ. КъызэкIэкIуагъэп ар, лIыгъэ шъып­къэ зэрихьэзэ, и Родинэ пае ыпсэ ытыгъ.

Гъэзетэу «Правдэм» 1942-рэ илъэсым, гъэтхапэм и 28-м къы­хиутыгъагъ: «Советскэ народым ишъэо бланэу младшэ полит­рукэу Андырхъое Хъусен зэри­хьэгъэ лIыхъужъныгъэр цIыф­хэм ныбжьи ащыгъупшэщтэп…».

Музеим къыщагъэлъагъо

Хэгъэгум и УIэшыгъэ КIуа­чIэхэм я Гупчэ музееу Москва дэтым Хъ. Андырхъуаем иснайпер винтовкэу N КЕ 1729 зытетхагъэр чIэлъ. А винтовкэмкIэ урыс дзэкIолIэу Н. Ильиныр, украинцэу А. Гордиенкэр зэуагъэх, лIыгъэ зэрахьагъ.

Щыгъуазэх

Ленинград, Москва, Волгоград хэкухэм, Краснодар краим, нэмыкIхэм къарыкIыгъэхэм саригъусэу Украинэм дзэ къулыкъур щысхьыгъ. Москва щыщ кIалэм Андырхъое Хъусен ивинтовкэ музеим зэрэщилъэгъугъэр типодразделение изэIукIэ къы­щи­Iотэгъагъ.

Ащ ыуж дзэм ишэн-хабзэхэр щыIэныгъэм щыпхыращызэ, къу­лыкъур дэгъоу зыхьыгъэр ядэжь кIожьы зыхъукIэ, дзэкIолI ныбжьыкIэм автоматыр фагъэшъуа­шэу тидзэкIолIхэм ­аублэгъагъ.

Хэгъэгум икъэлэ пчъагъэхэм Андырхъое Хъусен исурэт нэ­ры­лъэгъу IэпыIэгъухэм, еджапIэхэм къащагъэлъагъо. ЛIыхъужъныгъэу зэрихьагъэм щыгъуазэх.

Республикэ общественнэ движениеу «Адыгэ Хасэм» игъэцэ­кIэкIо куп хэтэу Болэкъо Ас­лъан Москва щеджэ зэхъум, Андыр­хъое Хъусен лIыхъужъхэм афэгъэхьыгъэ пчыхьэзэхахьэхэр зэ­хащэщтыгъэх. ШIэныгъэлэжьхэр, лъэпкъ зэфэшъхьафхэм яныб­жьыкIэхэр ягуапэу зэIукIэщтыгъэх. «Андырхъое Хъусен къыкIэупчIэхэрэм джэуапхэр яттыжьыщтыгъ», — къытиIуагъ А. Болэкъом. ЗэIукIэгъухэм пIу­ныгъэ мэхьэнэ ин яIагъ.

Орэд къэсIощт

ИлъэсыбэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, Пэнэжьыкъуае культурэмкIэ и Унэ иансамблэ Новороссийскэ щыкIогъэ зэнэкъокъоу патриотическэ пIуныгъэм фэгъэхьыгъэм хагъэунэфыкIырэ чIыпIэр къыщыдихыгъ. Ансамблэм къы­Iогъэ орэдыр Андырхъое Хъусен ехьылIагъэу щытыгъ.

— ТекIоныгъэм ия 75-рэ илъэс тыпэгъокIызэ, Хэгъэгу зэ­ошхом лIыхъужъныгъэ щызезыхьагъэхэм афэгъэхьыгъэ пчы­хьэзэхахьэхэр тиIагъэх, — къе­Iуатэ Адыгэ Республикэм и Къэ­ралыгъо камернэ музыкальнэ театрэу Хьанэхъу Адамэ ыцIэ зыхьырэм ихудожественнэ пащэу, Урысыем, Адыгеим искусствэхэмкIэ язаслуженнэ Iофы­шIэшхоу Сулейманов Юныс.

Орэдым зэрэхэлъэу, «Андыр­хъуай Хъусен пыйхэм язэуагъ, ихэгъэгоу янэм пхъашэу фэ­зэуагъ». Урысхэм, адыгэхэм, ер­мэлхэм, нэмыкIхэм адыгабзэ­кIэ лIыхъужъ орэдыр къызэдаIо.

Спорт лъэпкъ зэфэшъхьаф­хэмкIэ Хъ. Андырхъуаем фэгъэ­хьыгъэ зэнэкъокъухэр Адыгеим щэкIох. ТхылъеджапIэхэм къэгъэ­лъэгъонхэр, лIыхъужъым ищы­Iэныгъэ ехьылIэгъэ зэIукIэгъухэр ащызэхащэх.

Саугъэтхэр…

ПсэупIэу Дьяковэ, Хьакуры­нэхьаблэ, Адыгэ кIэлэегъэджэ колледжым, нэмыкIхэм Хъ. Ан­дырхъуаем исаугъэтхэр къа­щызэIуахыгъэх, ыцIэ урамхэм афаусыгъ. КIэлэегъэджэ колледжым лIыхъужъым ыцIэ ехьы. ЛIыхъужъым и Унэ-музей Хьакурынэхьаблэ дэт.

Дьяковэ къош къэхалъэм лIы­хъужъыр щагъэтIылъыжьыгъ.

ТэгъэлъапIэ

ЛIыхъужъым ехьылIэгъэ фильмэхэр тырахыгъэх. Жэнэ Къырымызэ, Кэстэнэ Дмитрий, нэмыкIхэм фатхыгъэр макIэп. Урысые Федерацием IофшIэ­нымкIэ и ЛIыхъужъэу МэщбэшIэ Исхьакъ «Сшынахьыжъ» зыфиIорэ поэмэу ыусыгъэм Хьакурынэхьаблэ ичIыгулэжьхэм апашъхьэ къызэрэщеджэгъагъэр тщыгъупшэрэп. Зэхахьэм Украинэм къикIыгъэхэри щытлъэгъу­гъагъэх.

Хэгъэгу зэошхом хэлэжьэгъэ тхакIохэм ащыщэу апэу «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ щытхъуцIэр зыфаусыгъэр Андырхъое Хъусен ары.

ЛIыгъэу зэрихьагъэмкIи, ытхы­гъэ усэхэмкIи Андырхъое Хъусен къытхэт, тэгъэлъапIэ. Итхылъхэу къыдагъэкIыжьыгъэхэр зэгъэфагъэх, тигуапэу тяджэ.

Андырхъое Хъусен илъэс 20-м итэу лIыгъэу зэрихьагъэмкIи, итворчествэкIи ТекIоныгъэм и Мафэ къыгъэблэгъагъ. Хэгъэгум, лъэпкъхэм афэусагъ, лIэужхэм язэпхыныгъэ ыгъэпытагъ. Орэд къыIонэу, цIыфхэм апае щыIэнэу, бэгъашIэ хъунэу шIоигъуагъ.

Бэрэ ыгу къытемыуагъэми, Кэстэнэ Дмитрий къызэритхыгъэу, поэт ныбжьыкIэм иусэхэм гухэлъ-гупшысэ дахэу советскэ патриотизмэ инэу, шъыпкъэныгъэшхоу ахэлъым кIэлакIэхэр пIугъэнхэмкIэ осэшхо яI. Хъусен ымэкъэ чан ащ къыхэIукIы, илIыхъужъ зэуакIи тыгу къагъэ­кIыжьы.

Ары, гум къикIырэ усэр, лIы­хъужъныгъэр щыIэныгъэм хэ­кIуакIэхэрэп, цIыфыр апIу.

ЕмтIылъ Нурбый.