Литературэр щыIэ хъунымкIэ, зиIэтынымкIэ анахьэу зишIуагъэ къэкIуагъэхэр ар зигунэс еджэгъэ-гъэсэгъэшхохэр ежь адыгэ лъэпкъым къызэрэхэкIыгъэхэр, иIэ зэрэхъугъэхэр ары.

Октябрэ революцием, Совет хабзэм ащкIэ алъэкI къэнагъэп, «Емыджагъэр нэшъу!» зыфиIорэ лозунгыр апэ итэу, Адыгэ автоном хэкум мышIэныгъэр охътэ кIэкIым щагъэ­кIо­дын алъэкIыгъ. Лъэпкъ литературэ ныбжьыкIэм адыгэ худо­жественнэ-литературнэ крити­кэри къыгоуцуагъ. Апэрэ критикэ зыхэлъ статьяхэр Хьаткъо Ахьмэд, Кобл Билъэустэн я 20 — 30-рэ илъэсхэм атхыгъэх. Ахэм аужым Еутых Аскэррэ Кэстэнэ Дмитриерэ адыгэ лите­ратурэм критикэм чIыпIэ щы­фэшIыгъэным яшъыпкъэу я 30 — 50-рэ илъэсхэм анэсэу Iоф дашIагъ. Я 50 — 60-рэ илъэсхэм мы сатырэм къыхэуцуагъэх Къуныжъ Мыхьамэт, ЩэшIэ Казбек, Мамый Руслъан, Цуамыкъо Тыркубый, ЛъэпцIэрышэ Хъалид, Пэнэшъу Уцужьыкъу, нэмыкIхэри.

Сэ джы анахьэу сыкъызщыуцумэ сшIоигъор, шышъхьэIу мазэм къэхъугъэ шIэныгъэлэ­жьэу, литературоведэу, журналистэу, кIэлэегъаджэу, тхакIоу ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ ищыIэныгъ ыкIи итворчеств ары.

ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ Хьисэ ыкъор Тэхъутэмыкъое районым ит къуаджэу район гупчэ хъугъэм шышъхьэIу мазэм 1938-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Гурыт еджапIэр къызеухым, Тэхъутэмыкъое район гъэзетэу «Знамя коммунизма» ыкIи Теуцожь районым къыщыдэкIырэ гъэзетэу «По ленинскому пути» зыфиIохэрэм литературнэ IофышIэу, отделым ипащэу Iоф ащишIагъ. 1965-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет урыс отделениер къыухыгъ. 1967-рэ илъэсым нэс Мыекъуапэ дэт колониеу зыныбжь имыкъугъэхэр зыщаIыгъ­хэм иеджапIэ кIэлэегъаджэу Iоф щишIагъ. 1967 — 1974-рэ илъэсхэм хэку гъэзетэу «Советская Адыгеям» гъэзетыр къыдэзгъэкIырэ гъэцэкIакIоу, литературнэ IофышIэу, пшъэ­дэкIыжь зыхьырэ секретарым игуадзэу щытыгъ. 1974 — 1987-рэ илъэсхэм Адыгэ хэку ис­полкомым итхьаматэ иIэпыIэгъугъ. 1987 — 1996-рэ илъэсхэм Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредактор шъхьэIагъ. 1996 — 2003-рэ илъэсхэм Адыгэ къэралыгъо университетым хэгъэгу ыкIи IэкIыб литературэхэм ятарихъ изэгъэшIэнкIэ икафедрэ идоцентэу, «Литературная Адыгея» зыфиIорэ журналым пшъэдэ­кIыжь зыхьырэ исекретарэу Iоф ышIагъ. 1986-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат хъугъэ.

ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ ытхы­хэрэр 1967-рэ илъэсым щегъэ­жьагъэу хиутыщтыгъэх. Адыгэ повестым ехьылIагъэу «На пути зрелости. Адыгская повесть: традиции и новаторство», Мэщ­бэшIэ Исхьакъ итворчествэкIэ тхылъэу «Разговор о вечном», «Литературнэ терминхэм ягущыIалъ», ли­тературнэ-критикэ статьяхэр, ре­­цензиехэр, литературнэ портретхэр ыкIи эс­сехэр дэтхэу «Критерий — взыскательность. Проблемы адыгского романа ­и повести» зыфиIохэрэр къыдигъэкIыгъэх.

ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ ежь ышъхьэкIи тхэным зыщиушэтыгъ. 1991-рэ илъэсым баснэ­хэр, гъэсэпэтхыдэхэр, рассказ кIэкIхэр дэтхэу «ХьантIэркъо «лIыхъужъыр» — адыгабзэкIэ ыкIи 1994-рэ илъэсым «В шутку и всерьез» ыIоу урысыбзэкIэ итхылъхэр къыдэкIыгъэх. США-м щыпсэурэ адыгэ тхакIоу Натхъо Къадыр ироманэу «Отчужденные» зыфиIорэр адыгабзэкIэ Мыекъуапэ 1993-м къыщыдигъэкIыгъ, Кощбэе Пщымафэ ирассказхэр урысыбзэкIэ зэридзэкIыгъэх. А зэкIэм ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ ищыIэныгъэ зэрэщытэу сыдигъуи литературэм зэрэфэгъэзэгъа­гъэр, ишIушIагъэ лъэпкъ литературэмкIэ зэрэиныр къаушы­хьаты. ШIэныгъэлэжь-литературоведым, критикым, тхакIом, гупшысакIом IэпэIэсэныгъэ ин зэрэхэлъыгъэр иIофшIагъэкIэ къыгъэлъэгъуагъ. ТхакIор 1997-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Урысыем итхакIохэм я Союз хэтыгъ.

«ХьантIэркъо «лIыхъужъыр»

Хъалидэ ихудожественнэ тхы­гъэхэр — баснэхэр, рассказ кIэкIхэр, кIэлэцIыкIухэм апае пшысэхэр, сэмэркъэухэр мыщ къыдэхьагъэх. Ахэм хьилагъэр, нэмыкI шэн дэйхэр, мыхъомышIагъэхэр авторым ащеу­мысых. Тхылъым къыдэхьэгъэ тхыгъэ пэпчъ уеуIушы, гъэсэпэтхыдэ хэохы, ахэбдзын гори ахэмытэу гъэшIэгъоных — узэрагъэплъыжьы, узфагъэсакъы­жьы узяджэкIэ. Джащ фэдэх «Чъыгымрэ жьаумрэ», «Уите­хъон еплъи, плъакъо ушху», «Умыуцумэ, къиуцун уIукIэн», мыхэм анэмыкIхэри. Джы ЛъэпцIэрышэм ибаснэ­хэм такIэдэIукIын, зафэдгъэ­нэIосэн:

Чэтым иакъыл

«АкъылышIом чапычым сомэ «къырегъэлъфы», акъылынчъэм дышъэ кон ептыгъэкIи фэгъэзекIощтэп», — еIо авторым.

* * *

Зыпчэдыжь Чэткъуртэр ебзым хэупхъухьэзэ дышъэ сомэ ымышIахэу къычIиупхъукIыгъ. Чэткъуртэм итхьамыкIагъэ щагубзыухэм ашIэти, лъэшэу фэгушIуагъэх нахь, ешъугъугъэхэп! Тхьэр къыфеплъи, Чэткъуртэм дышъэ сомэ къыритыгъ: ичэтжъыебын къакъыр чIэгъым къычIищыжьыны чэтэщ гоуз гори афишIын, исабыйми фыгукIэ заригъэгъэшхэкIыжьын, ылъэ теуцожьынэу, инасып къыхьмэ, ежь фэдэ гори Чэткъуртэм ыгъотыжьын — джары гъунэгъухэр а Iофым зэрегупшысагъэхэр.

Ау Чэткъуртэм изекIуакIэ нэмыкI шъыпкъэу къычIэкIыгъ: дышъэ сомэмкIэ чэтжъыемэ курэжъые афищэфыгъ. Дышъэпс егъэшъогъэ лъакъохэр тыгъэм пэлыдыжьхэу, одыджынэу тетхэм жъгъау-жъгъау рагъаIоу, чъэ зыхъукIэ мыхъэр пыхъыкIэу. Чэтжъыехэр регъэIыстэ­хэшъ, чылэр зэпагъаджэу къырещэкIых, гур-гургу ыIоу хэ­гъуашъхьэм къырегъэчъэхых. Ныбэм имылъми, быныр мэ­чэфы…

Уджэгун-ууджынри Iоф мыдэеу къычIэкIын, ау курэжъыер уиIэзэпытына — Iуашъхьэм къечъэхызэ зэпыригъази, укIо­рэигъэ. Курэжъыери хьалэч ышIыгъ, чэтжъыехэм азыны­къуи сэкъат ехъулIагъ.

Гъунэгъу псычэтыр ахэм яплъ-яплъи, фэмыщыIэу ышъхьэ ыгъэсысыгъ — Е-о-ой, Чэткъур­тэжъ дел, курэжъыем ычIыпIэкIэ акъыл тIэкIу дышъэ сомэм рыпщэфыгъэмэ нахьышIугъ. О узыгъэтхьамыкIэрэр уимылъ­кун­чъагъэп, уиакъылынчъагъ нахь…

ИшIыкIэ зымышIэрэм нахь тхьамыкIэ хъурэп.

ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ ибаснэхэм, иушъыйхэм узяджэкIэ, ор-орэу зэфэхьысыжьхэр уагъэ­шIых — шъугъоныр, жъым уепэ­бжъэоныр, зэфэнчъагъэр, пцIыусыныр зэрэшэн дэйхэр, ухэтми узфэсакъыжьын, ащ фэдэу къыб­готыр бгъэцIыкIуныр зэрэшэн Iаер, пIуныгъэ тэрэз зиIэм ар зэрэхэмылъыр, шъхьэ­кIафи, хабзи зэрэхэлъыр къыуа­гъашIэ.

Тхылъым дэт рассказ кIэкI­хэри, сэмэркъэухэри адыгабзэр тэрэзэу пшIэнымкIэ, гупшыса­кIэр къыпIэкIэхьанымкIэ лъэшэу уасэ зиIэх, гущыIэм илъэшыгъэ къыбгурагъаIо.

КIэлэцIыкIухэм къаIохэрэм, яIокIэ-шIыкIэхэм удахьыхы, уагъэ­щхы ыкIи уагъэгужъые, сабыим идунэе цIыкIу ухащэ — макIэу уагъэщхы, ау угу афэгъоу, нахь зафэощэи.

Щэч хэлъэп ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ илъэс 50 Iэпэ-цыпэм гупшысэу ылэжьыгъэм адыгэ лъэпкъымкIэ имэхьанэ зэрэ­лъэшым, лIы гъэсагъэм иIоф­шIагъэ, ишIушIагъэ зэрэиным.

Мамырыкъо Нуриет.