Илъэс къэс Адыгэ чIыналъэм археологхэм хьэламэт горэхэр къыщамыгъотыхэу къыхэкIырэп. Ащ фэдэ хъугъэ-шIагъэм икъэбар ащ лъыпытэу цIыфхэм алъэIэсы, ау къыхэкIы артефактхэр зэхьылIагъэхэр, зыфэдэхэр бгъэунэфынхэм пае илъэс зытIущэ Iоф адэпшIэн фаеу. Ащ ыуж ныIэп къагъотыгъэм икъэбар къызытлъагъэIэсырэр. ПсэупIэжъэу Мышъакъо пэблэгъэ гъочIэгъым мэз къужъ гъэгъугъэхэр машэм илъхэу археологхэм 2014-рэ илъэсым къычIагъотэгъагъэх. ЗауплъэкIухэм, илъэс 5000 фэдиз аныбжьэу агъэунэфыгъ.

Шъхьэгуащэ гуIэзэ къушъхьэ тIуакIэмэ къадэчъыфэ псыхъо­жъыябэмэ зыкъыхагъащэ. Хьаджэкъо хъоу зэжъум къэсынкIэ бэ къэмынагъэу, исэмэгубгъукIэ Сырыф, иджабгъукIэ Мышъакъо къыхэлъадэх. Мы псыхъожъыитIумэ янэпкъхэр илъэс мин пчъагъэхэм адыгэхэм япсэупIэщтыгъэх. Археологие саугъэтэу ащызэгъэуIугъэр бэдэд. Ахэр мыжъо лIэшIэгъум къыщыублагъэу къыкIэлъыкIогъэ лъэхъанэхэр къахеубытэх. ЗэкIэ гъэшIэгъоны, ау Мышъакъо фэдэ ахэтэп, арышъ, ащ игугъу къэп­шIыныр тефэ.

Мышъакъо Европэм анахь къэлэжъэу къыщагъотыгъэмэ ащыщ пIоми ухэукъощтэп. Иина­гъэкIэ арэп, ишIыкIэ-гъэпсыкIэкIэ ары нахь. Къэлэ нэшанэ иI: бгышъхьэ шыгум тет, къокIыпIэмкIэ гъэзэгъэ ызыкIэлъэныкъо псыхъо нэпкъ лъэгэ зандэм къеухъумэ, мыжъо чэу IужъукIэ къэшIыхьэгъагъ, дэхьэпIэ закъо нахь иIагъэп. Къэгъэгъунэгъэ псэупIэхэу энеолитым хахьэхэу тичIыналъэ къыщагъотыгъэхэм анахьыжъ.

Мыжъо чэукIэ хъураеу къэшIыхьагъэу, гъэпытагъэу, дэхьэпIэ закъорэ къэлэпчъэ закъорэ нахь имыIэ зыхъукIэ, къалэу алъытэщтыгъэ.

Археологие саугъэтэу Мышъа­къо блэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 50-рэ илъэсхэм якIэуххэм къы­хагъэщыгъагъ ыкIи етIэн-уплъэ­кIунхэр илъэс заулэрэ щашIыгъагъэх. Ау ащ ыуж лIэшIэгъу ныкъом Мышъакъо шIэныгъэлэжьхэр щытIагъэхэп. Къагъотыгъагъэхэм къызэраушыхьатырэмкIэ, къэлэжъыр энеолит лъэхъаным хэхьэ, ыныбжь илъэс 5500-рэм ехъу, мыекъопэ культурэм ипэсэрэ лъэхъанэ къыхеубытэ.

Аужырэ илъэсхэм Къэралыгъо Эрмитажым иэкспедицие уплъэкIун, тIын IофшIэнхэм мыщ икIэрыкIэу ащыпидзэжьыгъ. Мышъакъо пэблэгъэ гъочIэгъым Сергей Осташинскэр зипэщэ купыр щытIэзэ мэз къужъхэр зэрылъыгъэ машэ къыхагъэ­щыгъ. Илъэс мин пчъагъэхэм чIэлъыгъэхэм ятеплъэ къызэтенагъ, ау шIомыкIым фэдэу шIуцIабзэ чIэхъухьагъэх. КIэхэр акIоцIылъыгъэх. Енэгуягъо ижъыкIэ гъомылэу а къужъхэр агъэгъухи гъочIэгъ машэм ратэкъогъагъэхэкIэ. Дэгъоу къы­зэ­тенагъэхэу 20 фэдиз, сантиметри 2 — 3 яхъурэягъэу къаха­хыхи, Санкт-Петербург зыдащэ­гъагъэх. ЗауплъэкIухэм, зэрэ­жъы­дэдэхэр агъэунэфыгъэх, аныбжь илъэс 5000-м къыщыкIэрэп. ЗэрэхъурэмкIэ, энеолитым илъэхъанэ тятэжъ пIашъэмэ джырэ фэдэу къужъхэр агъэгъу­щтыгъэх ыкIи шхыныгъо IэшIу IэпэчIэгъанэу яIэщтыгъэ.

Археологхэм Iуашъхьэхэр е псэупIэжъхэр ауплъэкIухэ зы­хъукIэ къэкIырэ горэхэм ащыщ­хэр — пхъэхэр, уцхэр, нэмыкI­хэр е къапыкIэрэ горэхэр къычIа­хыжьыхэу къыхэкIы. Ащ фэдэхэу органикэ зыхэлъхэр шIомыкI чIэхъухьагъэхэу къыхагъэщы­жьых. Илъэс мин пчъагъэхэм игъорыгъоу кислородым ахэр чIычIэгъым чIегъэ­стыхьэх. Гъэ­шIэгъоныр — пхъэ­хэр шIомыкI хъугъэхэми, чъыгэягъэмэ, кIаигъэмэ, хэшъэягъэ­мэ е нэмыкIыгъэмэ къэпшIэнхэу ятеплъэ­кIэ къызэтенэх, ау ахэр лъэшэу пхъапхъэх — ятIэмэ къахэпхыныр псынкIагъоп.

Мэз къужъэу къагъотыгъэхэм афэдэхэр лъэпкъ (сорт) зэфэшъхьафхэу тимэзхэм джыри ахэтых. ШIэныгъэлэжьхэм къызэраIорэмкIэ, къычIахыгъэхэмрэ тилъэхъанэ къэкIыхэрэмрэ лъэ­шэу зэфэдэх. Ащ елъытыгъэу тиохабзэ (климат) ижъырэм къыщегъэжьагъэу зыпкъ зэритыр ыкIи зэхъокIыныгъэшхохэр зэрэфэмыхъугъэхэр агъэунэфы.

Ижъым къыщыублагъэу чъыгхатэхэр алэжьых

ЗэкIэри зэрэщыгъуазэу, Кавказым икъохьапIэ илъэс мин пчъагъэхэм ащыпсэурэ адыгэхэм пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыг­хатэхэр къагъэкIых. Тичъыг лъэпкъ дэгъухэм якъэбар зэрэдунаеу щызэлъашIэ.

Адыгэхэм сыдигъокIи чъыгхэм мэхьэнэ гъэнэфагъэ аратэу хабзэ — мафэхэу (огъурылыхэу), мыгъохэу (огъурцызыхэу) зэтырафых. Пхъэшъхьэ-мышъхьэхэр, пхъэ пытэ лъэпкъхэр мафэхэм ахалъытэх: чъыгаир, кIаир, бзыфыр, хьамшхунтIэр, дэжъыер, мэткIо чъыгыр, нэмыкIхэр. Чъыг мыгъомэ ащыщхэр: пхъэ­шъабэр, заер, ланчъэр, къумбылыр, шэдыгъор, нэмыкIхэр. Ахэр хапIэм рагъэтIысхьэщтыгъэхэп.

Пшхын плъэкIыщтхэр къызпыкIэхэрэр иуупкIыхэ е бгъэстыхэ мыхъунэу алъытэ. Къужъаем унэсы хъухэнэу щытэп, гъугъэ­ми илъэсибл темышIэу раупкIыжьыщтыгъэп. Къэгъагъэ хъу­гъэ чъыгыр зыраупкIыкIэ, бзылъфыгъэ лъэрымыхьэ аукIыгъэм фагъадэщтыгъэ.

Пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэр тхьэлъэIухэм, фэIо-фашIэхэм ащагъэфедэхэу хэбзагъэ. Чъыгаер тхьачIэгъ ашIыщтыгъэ, чъыгэе зэхэтхэм тхьэщхэр (святилища) ащашIыщтыгъэх, къужъаемэ ачIэгъхэми тхьэ ащелъэIущтыгъэх. Нэчэрэзые икъокIыпIэкIэ, ПкIэшъэ Iушъо, чылэ тхьачIэгъэу къужъэешхо Iутыщтыгъэ. Тэуйхьаблэ уикIэу Мэртэ Iапчъэ узычIэкIыкIэ, Нэчэрэзые хэгъуашъхьэм узэрихьэу, а чъыгым апэ уIукIэщтыгъэ. Къужъаем пэчIынатIэу ПкIэшъэ Iушъо псынэкIэчъ шIагъо иIэщтыгъэ. ГъогурыкIохэр, Iахъохэр, мэлахъохэр, мэкъуаохэр, чылэм щыщхэр а псы къэргъо чъыIэм ешъощтыгъэх. Къужъым игъо зыхъукIэ, къетэкъохыгъэхэр ашхыщтыгъэх, зыдахьыщтыгъэх. Тэуйхьаблэмэ ятхьэлъэIупIэ къужъэе Пцэлыкъо иадырабгъу итыгъэ Iуашъхьэм тетыщтыгъэ.

Унагъомэ чъыг мафэхэр яIэщтыгъэх

Чъыг лъэпкъ горэ лIакъом е унагъом фэмафэу ылъытэщтыгъэ ыкIи ар хихыщтыгъэ, щагухэм адагъэтIысхьэщтыгъэх, тхьэлъэIухэм ащагъэфедэщтыгъэх. Сабый къызафэхъукIэ, унагъом ичъыг лъэпкъы фэдэ фагъэтIысхьэщтыгъэ. Анахь агъэлъапIэу щытыгъэ къужъаер — шъэожъыем, мыIэрысэр —пшъэшъэжъыем афагъэшъуашэщтыгъэ, ацIэхэмкIэ «ащ ичъыг» аIощтыгъэ. Дэгъоу къэкIы зыхъу­кIэ, ищыIакIэ тегъэпсыхьагъэ хъунэу гугъэщтыгъэх.

Лъэпкъым е унагъом щыщхэм ячъыгы (гущыIэм пае, къужъаем) ыцIэ къаIощтыгъэп. Ежьхэм анэмыкI горэм къыIуагъэу зэхахымэ къэтэджыщтыгъэх, ымышIахэу къызиIокIэ, лIакъом нахьыжъэу хэтхэм араIощтыгъэ ыкIи хэукъоныгъэ зышIыгъэр зэрыс яунэкъощ унагъо тIыщэ (къурмэн) ышIыщтыгъэ.

ХапIэ зыубытырэм ищагу къызыпыкIэрэ чъыгхэр дигъэтIысхьэщтыгъэх. Унагъор кощымэ, ихапIэ ит лIэкъо чъыгхэр, къычIэптIыкIыжьын амал иIэ зыхъукIэ, рихыжьыщтыгъэх ыкIи чIыпIакIэм зыдихьыжьыщтыгъэх.

Чъыг бгъэтIысхьаныр Тхьэм игуапэу, псапэу алъытэ. Гъогу гъунэхэм, цIыф кIуапIэхэм, къэ­халъэхэм ащагъэтIысхьэх. Ижъы­кIэ чъыгхатэхэм зэкIэ ахэхьанхэ, къыпачынхэ фитыгъэх. Пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэу къэхалъэ­хэм, къашъхьэхэм ащагъэтIысхьэщтыгъэхэм апае аIощтыгъэ: «О,Тхьэ, мыщ къыпыкIэрэм ипсэпагъэ лIагъэм Iу­гъакI». КъапыкIагъэхэм ягъо зыхъукIэ, лIыжъхэр къэм дахьэ­хэти къыпачыщтыгъэх, агощыщтыгъэх. Дунаим ехыжьыгъэмкIэ псапэу алъытэщтыгъэ. БлэкIы­хэрэр ащ фэдэ чъыгхэм запыIабэкIэ, «лIагъэм ыпсэ мэгушIо» аIощтыгъэ. Хьа­дэхэм апсэхэр чъыгхэм ахэ­хьажьыхэу гугъэщтыгъэх.

ЦIыфэу шIушIэгъэшхо зиIэу, лIыгъэ зезыхьагъэм «шIушIэ чъыг пфагъэтIысхьаныр пфэ­шъуаш о», раIощтыгъэ ыкIи лIыхъужъым ыцIэкIэ агъэтIысхьэщтыгъэ.

Къужъэе чъыгыр анахь агъэлъапIэрэмэ ащыщ къодыеп, иуупкIымэ, бгъэстымэ адыгэ лъэпкъымкIэ щынагъоу алъытэщтыгъэ.

Адыгэхэм ижъыкIэ зэраIощтыгъэмкIэ, цIыфхэми псэушъхьэхэми пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэм щыIэныгъэ кIуачIэ къараты. Къужъэе чъыгымэ псэушъхьэхэр къаухъумэх, къагъэгъунэх.

ФэIо-фашIэхэм чъыгхэр ащагъэфедэщтыгъэх

Бжыхьэрэ, лэжьыгъэхэр конхэм зэрагъэкIужьыкIэ, Тхьэшхогохьажь мэфэкI ашIыщтыгъэ. А лъэхъаным мэзым кIохэти, къу­жъэе чъыг цIыкIу, къутэмибл готэу, къыраупкIыщтыгъэ, дахэу аукIэрэпхъыхьэти, ядэжь къахьыщтыгъэ. Мэкъамэхэр къырагъа­Iомэ орэдхэр къаIозэ, зэфэгушIохэмэ зэрэгъэчэфхэзэ чъыг­жъыер унэм рахьэщтыгъэ. Куамэхэр шэф остыгъэхэмкIэ агъэкIэракIэщтыгъэх, ышъхьапэ къоехьал палъэщтыгъэ. КъетIысэкIыхэти ешхэщтыгъэх, ешъощтыгъэх, орэдхэр къаIощтыгъэх. ЗагъэмэфэкIыхэкIэ, чъыгыр якон ралъхьэщтыгъэ. ИлъэсыкIэ мэфэкIым, кIымэфэ тыгъэгъазэми фэIо-фашIэу ащагъэцакIэщтыгъэ­хэм а къужъэе цIыкIур коным къырахыти, агъэпскIыти, агъэкIэракIэти ащагъэфедэщтыгъэх.

КъэкIорэ гъэм лэжьыгъэр заугъоижьыкIэ, нэмыкI къырамыупкIэу ар къаштэжьыщтыгъэ.

КъызыпыкIэрэ къужъ чъыгхэм тхьапэхэр, куамэхэр агуачыхэ­рэп, апэблагъэу машIо щашIырэп, псышIой акIакIэрэп.

Зыгорэм исабый сымаджэ зыхъукIэ, къужъэе чIэгъым чIагъэтIысхьэщтыгъэ, дыухьэхэр къыфаIощтыгъэх, епщэщтыгъэх.

Чъыгхатэхэр алэжьыхэу зырагъэжьагъэр бэшIэгъэ дэд. Тарихъым тызэригъэгъуазэрэмкIэ, къужъIэрысэхэр Китаим илъэс 3000 ехъукIэ узэкIэIэ­бэжьымэ щагъэтIысхьэщтыгъэ­хэу, ащ къыщагъэкIыныр щырагъэжьагъэу ыкIи ащ къырахызэ адрэ хэгъэгухэм а чъыг лъэпкъыр анэсыгъэу шIэныгъэлэжьхэм къаIо. Мыщ дэжьым ахэмэ адетымыгъэштэн тлъэкIыщт —IэубытыпIэ тиIэ хъугъэ. Мышъа­къо къыщагъотыгъэхэм илъэс 5000 къыщымыкIэу аныбжь. Арышъ, апэ къужъыр къыщагъэ­кIынэу тичIыналъ зыщырагъэжьагъэр. Тилъэпкъ бэшIагъэу пхъэшъхьэ-мышъхьэхэм адэлажьэ, лъэпкъышIухэу бэдэд къыхихыгъэр. Академикэу Н. И. Вавиловым адыгэ къужъ лъэпкъыбэ ыгъэунэфыгъ. Ащ зэритхыгъэмкIэ, къужъаемэ якъэгъэкIын игъорыгъоу анахь хэхъоныгъэшхо зыщишIыгъэр Темыр Кавказыр ары.

Адыгэхэм къыхахыгъэхэу сорт пчъагъэ щыIэу тишIэныгъэлэжь цIэрыIоу адыгэ чъыгхатэмэ язэгъэшIэн зиIахьышхо хэзылъхьэгъэ Тхьагъушъэ Исмахьилэ ыгъэунэфыгъ. Ахэм ащыщых шIэхэу зигъо хъухэрэ бжьэлъэ­къожъыр, хъутIымыр (черкес бергамот), мэкъуоныгъо къ­у­жъыр, кIымафэрэ пачыжьырэ бжыхьэ къужъыр, инышхо хъурэ делэкъужъыр, щахэкъужъыр ыкIи нэмыкIхэр.

МэкъумэщышIэ къызэрыкIомэ ясэнаущыгъэ къыхьыгъэу, зэфэшъхьаф пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэм якъутамэхэр зэпагъа­кIэщтыгъэх, тетIэхэр ашIыщтыгъэ. Гъатхэм мэзым кIорэм къужъа­еми е мыIэрысэми къутэмэ­жъые къыпиупкIыти, мэзым къыщы­кIырэм тетIэ фишIыщтыгъэ. Ижъырэ Адыгеим а зы чъыгым мыIэрысэхэри къужъIэрысэхэри къыпыкIэхэу итыгъэх. ТетIэ зыфашIыгъэ чъыгхэм алъапсэхэр псыгъохэу, ашъхьагъыкIэ гъумы­хэу къушъхьэмэ джыри уаща­IокIэ.

Къужъхэр мыIэрысэхэм афэ­дэу бэрэ щылъыхэрэп, ащ пае нахьыбэрэм къызэрэпачыгъа­кIэхэу ашхых. Шхыныгъо зэмы­лIэужыгъохэр ахашIыкIых: те­кIэхэр, къужъыпсыхэр, санэхэр, къужъ шъуатэхэр, компотхэр, квасхэр, мармеладхэр ыкIи вареньехэр.

ПсауныгъэмкIэ зишIуагъэ къэкIорэ витаминхэу C, A, B, PP, минералхэр ыкIи калий щыгъухэр ахэлъых. Iэзэгъу бэмэ афэхъу: гум, лъынтфэхэм, жъэ­жъыехэм, кIоцIым, нэмыкIхэм.

ЛIэшIэгъу гурытхэм къужъыр къызэрэпачыгъэу пшхы мыхъущтэу Европэ хэгъэгухэм арысхэм къащыхъущтыгъэ, ащ пае мыгъэ­жъуагъэмэ зыIуалъхьэщтыгъэп. Хэгъэгу горэм укI зытралъхьагъэм къужъ шэгъабэ щырагъэшхызэ агъалIэщтыгъэ.

Къужъым ишIуагъэ тилъэпкъ зишIэрэр бэшIагъэ. Шхыныгъо зэмылIэужыгъохэр хашIыкIых. Шъоужъом ыуж, зэкIэмэ анахь IэшIоу, къужълыбжьэр хашIыкIыщтыгъэ. Къужъ гъэгъугъэр шъхьа­лыкIэ ахьаджыщтыгъэ ыкIи агъэлыбжьэщтыгъэ. Гукъао нахь мышIэми, халъхьэщтыгъэхэри, зэраупщэрыхьэщтыгъэри тшIэрэп. Тызыщыгъуазэр а шхыныгъор IэшIу-IушIу папкIэу зэряIэщты­гъэр ары.

Тхьэм къерэшI ащ фэдэ пчъа­гъэу тилъэпкъ хихыгъэу чIэнагъэ тфэхъугъэм ипчъагъэ. Анахь зэрарышхо адыгэхэм языгъэшIыгъэр я XIX-рэ лIэшIэгъум лъэпкъ гъэкIод заоу къыташIылIэгъагъэр ары. А лъэхъанэм егъэ­зыгъэкIэ тилъэпкъ хэкур зырагъэбгынэм, къуаджэхэу хэкужъа­нэ хъугъэхэм чъыгхэтабэ къарынэгъагъ. Непэ къызынэсыгъэм ахэм хъоеу къапэкIэ, къушъхьэм ичIыпIабэмэ атетых. Мы­шъа­къо ыкIи ащ къыпэIулъ чIыпIэхэм жъы хъугъэхэу чъыгы­шхохэр, метрэ 20-хэр ялъэга­гъэу къащэкIых. Якъутамэхэр гъугъэ­хэ­ми, къагокIыкIыгъэхэми, илъэс къэс хъоеу къапэкIэ. Уз гори къямыгуаоу пэсэрэ адыгэ чъыг лъэпкъышIух. Янахьыбэр къу­жъых, мыIэрысэх. Бжыхьэ къэс къя­тэкъохыхэрэр къашыпых.

Адыгэ къужъым имэфэкI

Аужырэ илъэсхэм шышъхьэIу мазэм икIэухым, Бибэ Муратэ кIэщакIо фэхъугъэу, Сырыф ипсыкъефэхыхэм адыгэ къужъым имафэ щагъэмэфэкIыщтыгъэ, цIыфыбэ ригъэблагъэщтыгъэ. МэфэкI чэфэу, гъэшIэгъон дэдэу хъущтыгъэ. ПщэрыхьакIохэри, къекIолIагъэхэм ащыщхэри зэнэкъокъущтыгъэх, орэдхэр къыщаIощтыгъэх, къыщышъощтыгъэх, щычэфыщтыгъэх. Сырыф ипсыныбэ дэтхэу ипсыкъефэххэм адэжь кIощтыгъэх, къушъхьэтхэу къужъэе чъыгхэр зытизым дэ­кIуаехэти, къужъхэр къаугъоищтыгъэх, ашхыщтыгъэх, зыда­хьыжьыщтыгъэх. КIуагъэхэм зэкIэми мэфэкIыр лъэшэу ягуа­пэу, джыри къакIохэ ашIоигъоу, зэбгырыкIыжьыщтыгъэх. Мурат рихьыжьэгъэ лъэпкъ Iофыр илIэужхэм джыри лъагъэкIотэным ущыгугъын плъэкIыщт.

Тэу Аслъан. Археолог.