Лъэпкъым ынап — иналмэс-налкъут

Теуцожь Цыгъо (ТIахьир ыцIэ шъыпкъагъэр, ау сабый-кIэлэ мэ­кIэ цIыкIум Цыгъу янэ риIощтыгъ, тыригъэнэгъагъ) Алый ыкъор шы­шъ­хьэ­Iум и 15-м АдыгеимкIэ Теуцожь районым ит къуаджэу Гъо­бэ­къуае къыщыхъугъ.

Къызэрэхъухьагъэр адыгэ лэжьэкIо унэгъуагъ, янэ-ятэхэр зэдыряIэфэхэ, сабыиплIыр —зэшищырэ зы шыпхъу цIыкIумрэ нэмыкI адыгэ унэгъо къызэрэкIуабэм афэдэу щыIагъэх, ау пасэу тыр дунаим ехыжьи, сабый быныр тхьамыкIэ щыIакIэм еутэкIыгъ.

Ятэ зэлIэм Цыгъо илъэсиплI ыныбжьыгъэр. Ышнахьыжърэ ежь Цыгъорэ ным иIэпыIэгъу инхэу, афашIэрэмкIэ зэхэдз ямыIэу къэтэджыгъэх. Ау зэма­нэу къызыхэхъухьагъэр бгъузагъэ, шIункIыгъ цIыф къызэрыкIохэмкIэ, тхьамыкIэр зыфит щыIагъэп, сыд Iоф егугъоу ымы­шIагъэми, уцуи-тIыси имы­Iагъэми, къылэжьырэр зыфэ­чырэрэ баим ыштэти, лэжьакIор Iусынчъэ-Iахьынчъэу хъущтыгъэ. ИгъэшIэ кIыхьэ мыпсынкIэ усакIо хъущт Цыгъо бэ къинэу щызэпичыгъэр: Iахъоу, чыракIоу, цуаоу къыхьыгъ. Ауми, Тхьэр къыфэупсагъэу, исабыигъом къыщегъэжьагъэу усэныр, орэдкъэIоныр, лакъырд-сэмэркъэу сатырхэр зэхилъхьанхэр, шыкIэпщынэм къыригъэIоныр, ыIапэкIэ ар ышIыныр ыкIи шъо­шIэныр исэнэхьатыгъэх. Цыгъо джыри кIэлэцIыкIугъ гу­пшысэхэм зариты зэхъум. лъэпкъым ыIотэжьынымкIэ шIэгъэн фаем агъэплъызэу джа охътэ чыжьэм шэн къыштэгъагъ. Лъэшэу шIои­гъуагъ ыгукIэ, лэжьэкIо-мэ­къу­мэщышIэм ищыIэкIэ хьылъэ пстэуми аригъашIэу афыриIотыкIыныр.

Цыгъо ятэ зэлIэм илъэси 4 ыныбжьыгъэр, янэ — 1870-рэ илъэсым идунай ыухыгъ. Ышнахьыжъ, Цыгъу, ашыпхъу цIыкIу аIоу ибэ хъураеу къэнагъэх. ЩыIакIэр мыжъошхо он­тэгъум фэдагъ, цIыф жъугъэ къызэрыкIохэм янасыпкIэ, Совет хабзэм итыгъэ къыкъокIи, щыIэкIэжъыр зэхигъэтакъуи, цIыф лэжьакIохэр щыIэкIакIэм фищагъэх.

Теуцожь Цыгъо Iэтахъоу усэн-­IорыIотэныр ригъажьи, илъэс 70-м акъыллэжьыгъэр ыпхъыгъ, ыусыгъэхэм анахьыбэр адыгэ фольклорым щыщ хъугъэх. Ежьым акъыл къэкIуапIэ фэ­хъугъэр адыгэм лIэшIэгъу пчъа­гъэхэм ылэжьыгъэ лъэпкъ жэ­рыIо творчествэр ары.

Адыгеим тхыбзэр зыщагъэ­псым, Теуцожь Цыгъо иусэхэм, орэдхэм, поэмэхэм, ащ ыпэкIэ хьакIэщхэм зэIэпаххэзэ къы­щаIощтыгъэхэм псэ къапыкIагъ. Адыгэ литературэ ныбжьыкIэр лъэшэу зыфэныкъогъэ лъэпкъ акъыл-губзыгъагъэр, Цы­гъо ихьатыркIэ къэпсэужьыгъ, къэкIэжьыгъ. Теуцожь Цыгъо изэчый хьалэмэт инэу Тхьэр къызэретагъэмкIэ, зышъхьа­мысыжьэу ныбжьышхо иIагъэми Iоф ышIагъ, итворчествэкIэ (къыIозэ атхыжьыгъэхэмкIэ) адыгэ литературэмрэ лъэпкъ жэрыIо творчествэмрэ зэри­пхыгъэх. Теуцожь Цыгъо эпическэ поэмэу «Пщы-оркъ зау» ыцIэу аригъэтхыгъ. 1919-рэ илъэсым тхьамыкIэгъо гуимыкIыжьэу Гъобэкъуае дэхъухьэгъагъэр къыриIотыкIэу «Гъобэ­къое гъыбз» ыIоу ыусыгъагъэр 1931-рэ илъэсым Цэй Ибрахьимэ къытхыжьыгъагъ.

1935-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу Теуцожь Цыгъо иусэхэр гъэзетэу «Колхоз быра­къым» къыщыхаутыхэу фежьагъэх. АкъылышIо-губзыгъэм итворчествэ кIэугъоегъэн зэ­рэфаем джащыгъум адыгэ литературэ ныбжьыкIэм икIэща­кIохэм анаIэ тырадзэгъагъ. Цыгъо къыIорэр тхьапэм егъэ­кIугъэн зэрэфаер ащ гурыз­гъэIуагъэр Гъобэкъуае кIэлэ­егъаджэу щыIэгъэ тхэкIо-усакIоу Хьаткъо Ахьмэд ары. Гъэ­сэныгъэ-шIэныгъэм, тхакIэм яамал зэрэиныр джащыгъум ежь Цыгъуи зэхишIагъ. Еджэгъэ-гъэсагъэм ыгу факIоу, цIыфым шIэныгъэ ебгъэгъотыным, ынэ къэбгъэплъэным нахь Iэ­нэтIэ ыкIи насыпыгъэ ин щымыIэу Цыгъо ылъытагъ.

«Гъэхъэгъэ шIагъуи симыIэу, Сэ сшIэрэ тIэкIум осэшхо фашIэу, Сэ къысфашIагъэр сыдэу хъярышху!..» — къыIуагъ Теуцожь Цыгъо.

Цыгъо адыгэ IорыIуатэхэр дэгъу дэдэу ышIэщтыгъ. Ащ пшыси, таурыхъыжъи, тхыдэжъи, орэди къыIотэн ылъэкIыщтыр пфэухынэу щытыгъэп. Орэдыбэр езбырэу къызэриIорэм имызакъоу, ахэм яхьылIэгъэ къэбархэми ащыгъозагъ. Орэдэу къыIорэм пэпчъ иусыкIэ хъугъи, зыусыгъи уафигъэнэIуасэщтыгъ.

ШышъхьэIум и 15 — 16-м 1938-рэ илъэсым партием и Адыгэ хэку икомитет ибюро унашъо ыштэгъагъ Теуцожь Цыгъо творческэ ыкIи материальнэ IэпыIэгъу ратынэу. Джа унашъор агъэцакIэзэ, Адыгэ научнэ-ушэтын институтым рагъэкIыхи, шышъхьэIу мазэм и 16-м усакIом дэжь КIэрэщэ Темботрэ Кэстэнэ Дмитриерэ агъэкIуагъэх. А мафэхэр ары поэмэ цIэрыIоу «Пщы-оркъ заор» къызыхъугъэр, ащ къы­кIэлъыкIуагъ поэмэу «Мафэкъо Урысбый». Цыгъо унакIи фа­шIыгъ, къыIорэр зэкIэ ытхынэу Кэстэнэ Дмитрие гъусэ фашIыгъ, ахэм яшIуагъэкIэ итворчествэ лъапсэ ыдзыгъ, иамалхэри нахь къэнэфагъэх, иусэхэр зэпымыоу къыхиутыхэу ригъэжьагъ. ТхакIохэм язэ­IукIэхэм, яконференциехэм ахэ­лажьэу, къащыгущыIэу уса­кIор зэлъашIэ хъугъэ.

1935-рэ илъэсым къалэу Рос­тов-на-Дону советскэ тхакIохэм яконференциеу щыIагъэм иделегатыгъ ыкIи адыгабзэкIэ трибунэм поэтическэ псалъэ «ЩыIэкIэжъымрэ щыIэкIакIэмрэ» ыIоу къыщишIыгъ. Мы ­илъэс дэдэм поэмэу «Родинэр» аригъэтхыгъ. ШъхьэкIафэ фашIэу, 1939-рэ илъэсым Цыгъо Адыгэ хэкумкIэ лэжьакIохэм я Совет идепутатэу хадзы. А илъэсым щегъэжьагъэуи СССР-м итха­кIохэм я Союз хэтыгъ. Иусэхэм­рэ ипоэмэхэмрэ дэтхэу «Ыусы­гъэмэ ащыщхэр» ыIоу Цыгъо итхылъ 1939-рэ илъэсым Адыгэ тхылъ тедзапIэм Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъ. Теуцожь Цыгъо илитературэ лэжьыгъэ къэралыгъом осэшхо къыфишIыгъ, орденэу «Трудового Красного знамени» зыфиIорэр 1939-рэ илъэсым къыфагъэшъошагъ. СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и Тхьаматэу Михаил Иванович Калининыр ары тыныр къезытыжьыгъэр. Къыфэ­чэфэу, ынэгу зэIухыгъэу къе­плъызэ, орденыр къыIэкIилъ­хьагъ, ыIапэ пытэу къыубытыгъ. Цыгъо ежь ыжэкIэ-пэпкъ еIэжьи, етIанэ ыбгъэ теIэбэжьыгъ. Ащ къыригъэкIыгъэр: ныбжьымкIи, тыгукIи, тигухэлъхэмкIи ты­зэфэд. Ащ ыуж мыщ фэдэ гущыIэхэр къыIуагъэх:

«Насыпышхо къэбарыр къысэнэс, Тыгъэ нэбзыеу къысфепс. Псэосэ наградэр къысфагъэшъуаш — Насыпышхо тынэу сэ къысатыщтым СызэрэпэгъокIыщтым сегъэгумэкIы, Зы IэмкIэ сыIэбэн сIомэ, Къысатыщтым иинагъэ уашъом нэсы, СIитIу фэсщэин сIомэ, Нэепсыягъэр къысапэсын сэIо. Ау, хьау! IитIури сщэищт, Сыгуи спси кIызгъэгъужьыщт… Тихабзэ шIу зылъэгъурэ цIыфмэ Дахэ къысаIо. Тихэгъэгу сэ фасIорэр сшIомакIэшъ, СэукIытэ…»

М. И. Калининым Цыгъо IаплI къырищэкIыгъ, лъэшэу къыфэразэу джыри ыIапэ къыубытыжьыгъ. Залышхом чIэсхэр лъэшэу Iэгу теуагъэх.

Москва идэхагъэ Цыгъо усэкIэ дэгъу дэдэу къыриIотыкIыгъ. ЗэрэпоэтымкIэ пшъэрылъ инэу иIэр дэгъу дэдэу къыгурыIощтыгъэ. Ар икъоу егъэцакIэмэ-емыгъэцакIэмэ егупшысэ. А пшъэрылъыр зэ­рэзэшIуихын фаем игумэкI, игупшысэ иусэ пчъагъэмэ къа­хэщы. ЗэкIэ ыгу ихъыкIырэмкIэ лэжьакIохэм адэгуащэмэ шIоигъоу бэ ыусырэр. «Сэри къэсэIокIи къысфэмыгъэтэрэз», «Тихэгъэгу фасIорэр сшIомакI», «СигущыIэ макIэми губгъэн къысфэшъумышI» — джахэр ары иIоренхэр. ЦIыфмэ апае ышIэрэр шIомэкIэ зэпытыгъ.

Орденыр къызэрэфагъэ­шъошагъэр ежьыркIэ зэрэгу­шIогъошхор анахь къызыщы­хигъэщыгъэр «Насып» зыфиIорэ усэу Кремлым къыщиIуа­гъэмрэ «СигушIо жъудэсэгощы» зыфиIорэмрэ. Илъэс 80-м къе­хъугъагъ литературнэ саугъэт шъыпкъэхэу поэмэхэу «Пщы-оркъ зау», «Мафэкъо Урысбый», «Родинэр», усэхэр кIэу зетхы­хэм. Хэгъэгум осэшхоу къыфишIыгъэр къыгъэшъыпкъэ­жьы­ным пылъэу усэщтыгъэ, къо­гъанэ иIагъэп.

Щылэ мазэм и 26-м 1940-рэ илъэсым Теуцожь Цыгъо илъэс 85-м итэу идунай ыхъожьыгъ.

1940-рэ илъэсым Цыгъо иусэ ыкIи ипоэмэхэр дэтхэу урысыбзэкIэ «Сочинения» ыIоу тхылъ къыдэкIыгъ. 1946 — 1947-рэ илъэсхэм адыгабзэкIи урысы­бзэкIи иусэхэр тхылъ шъхьафхэу къыдэкIыгъэх.

1982-рэ илъэсым Теуцожь Цыгъо къызыхъугъэр илъэси 125-рэ зэрэхъугъэм ехъулIэу, иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ адыга­бзэкIи урысыбзэкIи дэтхэу «На­сып Iахь» ыцIэу тхылъ къыдэ­кIыгъ. Мы илъэсым Адыгэ хэку исполкомым иунашъокIэ усакIом и Унэ-музейрэ Теуцожь Цыгъо исаугъэтрэ мэфэкI шIыкIэм тетэу Гъобэкъуае къыщызэIуахыгъэх. Цыгъо къызыхъугъэр илъэси 150-рэ зэхъуми, хъярым Гъобэкъуае зыщыра­гъэIэтыгъ. «Теуцожь Цыгъу» зы­фиIорэ тхылъитIур усэхэмрэ поэмэхэмрэ (апэрэ тхылъым дэтхэу), ятIонэрэм — Кэстэнэ Дмитрий итхылъэу «Орэдым тамэ къыгокIэ» ыкIи статьяхэр, гукъэкIыжьхэр дэтхэу адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыдагъэкIыгъэх. Джыри мары усэкIошхоу, акъылышIоу, лъэпкъым ынапэу — иналмэс-нал­къутэу Теуцожь Цыгъо къызы­хъугъэр илъэси 165-рэ хъугъэ. Теуцожь Цыгъо агъэлъапIэ, ащ ыцIэ районым ехьы, усакIом илитературнэ музей лIэужхэр рапIух.

Теуцожь Цыгъо итворчествэ цIыф гъэсагъэхэм, зышIэщтыгъэхэм къыраIуалIэхэрэр

КIэрэщэ Тембот: «Пчэдыжьрэ, зэрэтихабзэу, пчэды­жьышхэ тшIыти, Цыгъу, Кэс­та­нэр, сэры аIоу Пщыщэ Iушъо «IофышIэ» тыкIощтыгъэ. ЕтIани «мэщIус» къыздытагъаштэщтыгъ. Псыхъо Iушъом Iут чъы­гыжъым тызэрэнэсэу Цыгъо къыригъажьэщтыгъ: «Джы тIэкIу тшхыни, етIанэ тшIэн щыIэми тшIэн». «Цыгъу, джыдэдэм тыкъэшхагъэба!» — етэIо. «СэшIэ, ау гъомылапхъэр щыбгъэлъы хъущтэп, хьэр мэзекIо, чэтыур ары, зэкIэри шхэн закIэх!» Сыд тIуагъэми тимыгъашхэу къытшIокIыщтыгъэп. «Джы зыгорэ тшIэн тлъэкIын, армырмэ, гъомылапхъэм теп­лъэу тыщысын тлъэкIына?!» — ыIощтыгъэ. Ар шэн гъэ­шIэгъонэу Цыгъо хэ­лъыгъэмэ ащыщ». УсакIор гущыIэм зэрэфэ­IэпэIэсагъэм джыри КIэрэщэ Тембот мыр къыриIолIагъ:

«Зэгорэм Пщыщэ Iушъо дэжь Цыгъорэ сэрырэ тыщытзэ, сесэмэркъэугъ: «Мы псы­хъом идэхагъэ зыфэдэр къит­IотыкIын тлъэкIына, Цыгъу?» «Ар афэмылъэкIыщтымэ, пкIэнчъэу псыIушъом илъэс 80 щызгъэшIагъэба!» — къысиIо­жьыгъ Цыгъо. ЫIупшIэхэр хъублаблэ­хэу, хэгупшысыхьэу ар тIэкIурэ Пщыщэ хаплъэу щы­тыгъ, джаущтэу усэ гъэшIэгъонри зэ­хилъхьагъэ:

Пщыщэ псы нэшхъо-псы шкуашку, Псышхъо дэдэуи щымыт, УеплъынкIэ псы Iумаф, КIалэу икIырэр римыхьыжь, Ежьагъэм къыримыгъэгъэзэжь…»

Кэстэнэ Дмитрий: «Цыгъо поэт цIэрыIо зэхъум, бэкIаемэ къашIошIыщтыгъэ хэти зыфаер ригъэусынэу. «Цыгъу, мыщ фэдэ хъугъэ-шIагъэм ехьылIагъэу зыгорэ къытфызэхалъхь» аIоти ыдэжь къакIощтыгъэх. Ащ фэдэу общественнэ мэхьанэ зиIэу хъущтым Цыгъо гулъытэ фыриIагъ, ау сыдрэ хъугъэ-шIагъи уфэусэнэу зэрэщымытыри къыгурыIощтыгъэ. Арыти, зэго­рэм ыIогъагъ: «ЧIыгум бащэрэ уетIэмэ мыжъокъэй къычIэкIы».

Iэшъынэ Хьазрэт: «…Къэ­сэшIэжьы, 1939-рэ илъэсым икIымафэ тикъуаджэ щымэфэ­кIышхуагъ, зэрэчылэу къоджэ клубым къыщызэIукIагъ, тIы­сыпIэ щыIэп, ау, тэ, кIэлэцIы- кIу­хэм, тIысыпIэ къэдгъотыгъ — джэхашъом тытесми мэхъу. Цы­гъо наградэ лъапIэ — Лэ­жьэкIо Быракъ Плъыжьым иор­ден къы­ратыгъэу Москва къи­кIыжьыгъакI. Сценэм къы-те­тIыс­хьагъэхэм агузэгу ис, ыбгъэ орденыр къыхэлыдыкIы, ыIупшIэхэр мэхъублаблэх, зыгорэ зэхелъхьэн фае. Хэкум, районым къарыкIыгъэ лIы хьа­кIэхэр, бзылъфыгъэхэр къэгущыIэх, зэкIэри Цыгъо къыщэтхъух, зэкIэмэ «ашуг» гущыIэр къаIо, нахьыпэм ащ фэдэ гущыIэ щыIэми тшIэщтыгъэп, тэри ащ зыгорэ дэдэ къикIэу тшIошIы, ау тшIэрэп бэшIагъэу адыгэмэ «ашыкъ фэхъугъ» зэраIорэр — «ашугыри» «ашыкъри» а зы гущыIэр арэу зэрэщытым ащыгъум зи егупшысэщтыгъэп. Тэ тыбзэкIэ ар къэпIон хъумэ «шIу­лъэгъум рихьыжьэгъэ усакIу».

Шъхьэлэхъо Абу: «Теуцожь Цыгъо къызыхъугъэр шы­шъхьэIум и 15-м 2005-м илъэси 150-рэ мэхъу. А мафэр адыгэ литературэм, адыгэ культурэм, зэрэадыгэ лъэпкъэу имэфэ лъапI. Сыда пIомэ, творческэ дышъэ кIэнэу — лъэпкъ гупшы-сэр, лъэпкъ зэхашIэр зыпкъырылъ псэлъэ зэкIу-зэгъэф­а­гъэхэу Цыгъо усэхэу, пщына­лъэхэу ыусыгъэхэр адыгэ лъэп­къым идуховнэ культурэ хэуцуагъэх, цIыф жъугъэхэм ягупшысэ, язэхэшIыкI щыщ шъыпкъэ хъугъэх, нэмыкI лъэпкъхэ­ми алъыIэсыгъ. Ежь уса­кIор зыщымыIэжьым илъэс 65-рэ тешIэжьыгъэми, ипсэлъэ IупкIэхэм, ипсэлъэ лъэш чанхэм амакъэ къеIыхырэп, ашъуи зи­хъожьырэп, зэокIырэп. ШIушIагъэр — кIодырэп: шIоу ышIагъэри зышIагъэм ыцIи зэгъусэхэу къэнэжьых, лъэхъаныкIэу къакIорэ пэпчъ дыщэIэх. Джащ фэдэу, зишIушIагъэ мыкIоды­жьэу, къыкIэлъыкIорэ лIэужыкIэ пэпчъ дыщыIэщтхэм ащыщэу къэнагъ адыгэ лъэпкъ усэкIошхоу Теуцожь Цыгъо (ТIахьир) Алый ыкъор».

ЩэшIэ Казбек: «Орэдус шъыпкъэм цIыфмэ ягууз ежьыри игууз», — ыIогъагъ Цыгъо. ЦIыфым, лэжьакIом икъин поэтым къыгурыIощтыгъ, «Пщы-­оркъ зау» зыфиIорэ поэмэм ар икъоу къыщигъэлъэгъуагъ. Адыгэ лэжьакIор нахьыпэм зыхэтыгъэ хьэзабыр, гъогу къи­нэу ащ къыкIугъэр Цыгъо поэмэм щегъэунэфых, гъогупэ-­икIыпэу лэжьакIор зыфакIо­щтыгъэр къетхы. ЦIыфыгъэм, зэфагъэм, зэфэдэныгъэм афэ­бэнагъэхэм ящытхъу непэрэ орэдэу къытфеIо. «Пщы-оркъ заор» адыгэхэм яхъишъэ къэзыIотэрэ произведениеу непи тиI. Идейнэ-художественнэ шIуагъэу хэлъыр бэшъ, уахътэ пэпчъ, цIыф лIэуж пэпчъ иIахь ащ хигъотэщт, епэсыгъэ гупшысакIэ фишIыщт. Зэфагъэм, цIыфыгъэм, шъхьафитныгъэм афэбэнагъэхэм ясаугъэтэу тэ непэ поэмэр къытхэт».

Тхьаркъохъо Юныс: «Адыгэ усэкIошхоу Теуцожь Цыгъо ыцIэ зыгъэIугъэр охътакIэм иорэд ыгу къыдеIэу къызэриIуагъэм имызакъоу, а орэдыр IэпэIэсэныгъэ ин хэ-­ лъэу къызэриIуагъэр ары. Гу­пшысакIэхэр къыриIотыкIынхэмкIэ ищыкIэгъэ жэбзэ чаныр, къулайныгъэр IэкIэлъыгъ Цыгъо. Джары иусэмэ адыгэ поэзием чIыпIэ гъэнэфагъэ зыкIыщаубытыгъэри ащ ытхы­гъэ­хэм тиадыгэ литературэ къызыкIагъэбаигъэри.

Теуцожь Цыгъо адыгэмэ ахэлъ IорIуатэмэ ягъэпсыкIэ ыIэ къыригъахьи, литературэм екIу­рэ лъэбэкъу ыдзын ылъэкIыгъ. Ытхыгъэхэр усэ гъэпсыкIэмкIи къэгъэлъэгъокIэ амалэу Iэ­кIэлъхэмкIи адыгэ IорыIуатэмрэ тхыгъэ литературэмрэ зэ­зыпхырэ лъэмыдж хъугъэ. Ащ фэдэ Iофышхор еджакIэрэ тхакIэрэ зыIэкIэмылъыгъэ уса­кIом зэрэфэукIочIыгъэр ащ сэнаущыгъэ ин зэрэхэлъыгъэм ишыхьатышIу».

Я 4 — 5-рэ нэкIубгъохэр зыгъэхьазырыгъэр Мамырыкъо Нуриет.