Гъэзетым игуадзэу «Адыгэ хабз» зыфиIорэм къыщыхэтыутырэ тхыгъэ зэкIэлъыкIохэм аужырэу тыкъызыщыуцугъэр тыщэсэкIоныр ары. Джы ащ къыкIэлъэкIох бзылъфыгъэм сабыир къызэрэфэхъурэр, ар адыгэ унагъом зэрэщапIурэр, ащ къешIэкIыгъэ шэн-хабзэхэу кушъэхапхэр, лъэтегъэуцор.

Адыгэ бзылъфыгъэм лъытэныгъэрэ пытагъэрэ иI

Адыгэмэ бзылъфыгъэм лъы­тэныгъэшхо фашIы. Ыпкъышъол изэрэщыт епхыгъэу бзылъфыгъэр хъулъфыгъэм нахьи нахь махъ. Бзылъфыгъэр къыз­фэхъурэр ны хъунэу ары. Ащ ыпкъышъолы хэлъэу сабыир мэзибгъо къырехьакIы, гъо­мылапхъэ ышхынэу амал иIэу сабыир охъуфэкIэ быдзыщэ регъашъо, чэщи мафи мычъыеу ищыкIагъэхэр фегъэцакIэ, апэрэ гущыIэр къырегъаIо, ыIапэ ретышъ, апэрэ лъэбэ­къухэр регъэшIы. Ащ ыужы, гущыIэ пытэмрэ гущыIэ шъабэмрэ зэблихъузэ, шэн-шэпхъэ гъэнэфагъэхэр хелъхьэ, зекIуа­кIэм, псэукIэ-щыIакIэм фегъасэ. Ныр зэкIэмэ яапэрэ гущыI, гумэкIэу рихьылIагъэм иаужырэ гущыI. Ащ elo: «А синэнэ дах», «А синэнэ тхьамыкI».

Лъэпкъым ылъапсэр цIыфышъхьэр ары. ЗицIыфышъхьэ хэмыхъорэ лъэпкъым неущрэ мафэ иIэп. Бзэми хабзэми язехьакIор цIыфыр ары. Лъэпкъым лIэуж имыIэу, ныбжьы- кIэ къыкIэмыхъухьэмэ ыбзи, ихабзи, икультури лъызгъэкIотэн щыIэщтэп.

Арышъ, хэтрэ цIыф лъэпкъи — урысым фэдэу лъэпкъышхо орэхъу, адыгэм фэдэу лъэпкъ макIэ орэхъу, лъэпкъым ипчъа­гъэ хэмыхъомэ, тIэкIу-тIэкIузэ кIосэжьыщт, кIодыжьыщт. А лъэпкъ пшъэрылъыр ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу зэшIозыхырэр унагъор ары.

Унагъор — лъэпкъыр лъызгъэкIотэрэ амал

Пасэм сабыим ипIун унэгъо кIоцI Iофыщтыгъэ. Ижъырэм лъэпкъ къэбарым, лъэпкъ шIэныгъэм изекIуапIэщтыгъэр унагъор ары. Унагъор лъэпкъ шIэныгъэм иухъумакIощтыгъэ. Ащ къыхэкIэу адыгэр адыгэу пIугъэным Iоф лыягъэ пылъыгъэп. Сабыир унэгъо кIоцI нэ­бгырэу щытыгъэти, лъэпкъэу къызхэкIыгъэм диштэрэ пIуныгъэ ыгъотыщтыгъэ.

Джырэ адыгэ унагъом къи­хъорэ сабыим ипIун нахьы­бэмкIэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэмрэ еджапIэмрэ апшъэ дэкIы.

Ар зы. Непэрэ унагъом щызекIорэ лъэпкъ къэбарыр къэбар жъугъэм еукъо. Ахэм къа­хэкIэу сабыир илъэпкъ щыщэу пIугъэным унагъомрэ еджапIэмрэ аIэ зэкIэдзагъэу дэлэжьэнхэ фаеу мэхъу. Унагъор зэпымыоу зыфэгъэзагъэр сабыим ипIун, игъэсэн ары.

ЦIэусын хабзэхэр

ЦIыф пэпчъ цIэ унаерэ лъэ­къуацIэрэ иI. Адыгэ лъэкъуацIэр тым ылъэныкъокIэ къекIы. Къызхэхъухьэгъэ унагъом ылъэкъуацIэ къагъэшIэщтым хъулъфыгъэхэм зэблахъурэп. Бзылъфыгъэр унагъо зихьэкIэ, зыхэхьагъэм щыщ мэхъу, ащ ылъэкъуацIи ештэ.

ЦIыфым ылъэкъуацIэ унагъоу къызэрыхъухьагъэм иатэкIэныжъ. Ay цIэр нэбгырэ пэпчъ иунаеу фаусы.

Адыгэ цIэусыным хэбзэ гъэ­нэфагъэхэр пылъых. Сабый къэхъугъакIэм ятэ-янэхэм цIэр фаусыщтыгъэп. Ар зытефэу алъытэщтыгъэр ятэкIэ янэжъ е ятэжъ, Iахьылхэр, ныбджэ­гъухэр ары. Апэ хьакIэу са-быим къырихьылIагъэми цIэ къыфиусын фитыгъ.

Сабый къэхъугъакIэм шы­нахьыжъ е шыпхъунахьыжъ цIыкIу иIэмэ, ащи цIэу зыфаемкIэ еупчIыхэу къыхэкIы. НахьыбэрэмкIэ сабыим янэ-ятэхэм цIэу зыфаер шъэфэу къарагъаIошъ, етIанэ къэхъу­гъакIэм ятэшыпхъу е ятэш на­хьыкIэхэм a цIэр фаусы.

Адыгэхэм цIэмрэ цIыфы­псэмрэ зэпхыгъэхэу ижъырэм къащыхъущтыгъ. ЦIыфым ыцIэ цIыфым щыщэу, ыIэпкъ-лъэпкъмэ афэдэу пкъышъолым изы Iахьэу алъытэщтыгъэ. Ащ ишы­хьат бзэ нэшанэхэу цIэм епхыгъэхэри, ижъырэ шэн-хабзэхэу ащ къешIэкIыгъэхэри. Ижъы­рэм, пщым ыцIэ къызаIокIэ, ежьыр унэм къихьагъэмэ зэ­рэфэтэджыщтыгъэхэм фэдэу щысхэр тэджыщтыгъэх.

А хабзэр джырэ унагъом ишэн-зекIуакIэхэми ахэлъ. Пщым (лIым ятэ) е лъэпкъэу къыз­хэхьагъэхэм алъэкъуацIэ къызаIокIэ нысэхэр мэтэджых.

Сыдигъуи цIэр зыусырэм сабыим джанэ шъуашэу къыфешIы. Сабыим къыгурыIо зы­хъукIэ, ыцIэ къыфэзыусыгъэр рагъашIэ. ЦIэр зыусыгъэми зэриамалэу сабыим гъунэ къы­лъефы, къыкIэупчIэ, ынаIэ къы­тырегъэты.

Унагъом исхэр, Iахьылхэр кIэлэцIыкIоу къэхъугъэм цIэу фаусыщтым еусэх, зэдегу­пшы­сэх. Шъхьадж ыгу рихьырэ цIэр къеIо. Зэрагъапшэ ямэ­къамэкIэ, мэхьанэу кIоцIы­лъымкIэ, ежьымэ ашIэрэ цIыфэу ащ фэдэ цIэр цIэрыIо зышIыгъэхэр агу къагъэкIыжьы. Шъэожъыехэм адыгэ лIыхъужъыцIэхэр афаусых. Бзылъфыгъэхэу зиIушыгъэрэ зиIэпэIэсагъэрэ зэлъашIэхэрэм ацIэ пшъэшъэжъыехэм афаусэу бэрэ мэхъу.

Адыгэхэм урысхэр къябэкIэу ахэс. Ащ къыхэкIэу я ХХ-рэ лIэшIэгъум урысмэ цIыфым ыцIэрэ ятацIэрэ зэпытэу еджэнхэр зэряхабзэр къыда­лъытэзэ джы цIэхэр аусы.

Адыгэ кушъэр сабыим идай

Адыгэхэм сабыир къэмыхъоу кушъэ IапIэрэ щыгъынрэ агъэхьазырыщтыгъэп. Щыпэ быныр пшъашъэ хъумэ, кушъэ IапIэр янэ ытыщмэ къызэра­гъэуIущтыгъэ, шъао хъумэ — унагъоу къызэрыхъухьагъэм зэрегъэпэшы.

Адыгэ кушъэр сабыир гупсэфынымкIэ амалышIоу щытыгъ. Кушъэпсхэр пшъэшъэ щысхэм дышъэкIэ радэщтыгъэ. Сабыим ыпкъ занкIэу, мыпкIантIэу, гъу­шъэу кушъэм хэлъыным пае кушъэ шъхьантэм пэсапIэ ратакъощтыгъэ. Зы кушъэм зэкIэ зы унагъом къихъорэ сабыйхэр рапIущтыгъэ. Ятэ зэ­рапIугъэ кушъэм ыкъо рапIу­жьыныр адыгэмэ ягуапэщтыгъэ.

Адыгэ кушъэр бгъэхъыен плъэкIынэу щытыгъ. Сабыим ыш-ышыпхъу нахьыжъ цIыкIухэр кушъэм рагъэтIысхьэщтыгъэхэп — ичъые рехы аIоти.

Сабый фэIо-фашIэхэр янэ-ятэхэм ялэгъунэ щызэрагъа­фэщтыгъэ. КIэлэцIыкIур кушъэм хэпхагъэу янэжъ-ятэжъмэ адэжь, унэшхом, афахьыти ащ щагъэчъыещтыгъэ. Кушъэм хэлъ сабыир изакъоу унэм къы­ранэщтыгъэп.

Адыгэ кушъэ орэдхэр ямэхьанэкIэ ямышIыкIэу щытыгъ. Фэшъхьаф лъэпкъ кушъэ орэдхэм сабыир агъэщынэзэ агъэ­чъыен мурадыр ары гущыIэу хэлъмэ ямэхьанэ зытегъэпсы­хьагъэр. Адыгэхэр сабыир ины зыхъукIэ, итеплъэ бжьышIоу, иакъыл чанэу, цIыф хэхьакIэ екIур ишIыкIэу, хьалэлэу, лIы­хъужъэу, щытхъур къыфа­гъэ­шъуашэу, цIэрыIо хъунэу кушъэ орэдымкIэ фэусэщтыгъэх.

Даутэ нэф, Дэе нанэри Сэрэ-сарэм пэбгъэса, Уисэраими Тыгъэхьажъур щэджэгуи. Уихэгъэгуми Блэнэ Iасэр щагъэхъуи. Къухьэр къекIышъы Уишхыгъуабэр къырещи. Уилъэрыгъыхэр Огъу мазэу мэшIэти. ЗэпэшIэтэуи Си Аслъаныри мэшэсы.

Кушъэхапхэр

Сабый цIыкIоу къэхъурэр рэхьатэу щылъыным, щычъыеным адыгэ кушъэр фытегъэ­псыхьагъэу щыт. Кушъэмрэ ащ игъусэ кушъэ IапIэхэмрэ ягъэ­хьазырын хэбзэ гъэнэфагъэ иIагъ.

Сабыеу къэхъугъэм янэжъ кушъэшIымэ ащыщ горэм елъэ­Iути, ригъэшIыщтыгъэ е шIыгъахэ щыIэ хъумэ, къыщищэ­фыщтыгъэ.

Сабыир къызэрэхъугъэм тетэу кушъэр, кушъэ IапIэхэр (шъхьантэр, шъхьантэжъыеу ышъхьэ цIыкIу чIэлъыщтыр, ыIэмэ, ылъакъомэ ателъыщтхэр, шашыфхэр, чыхIэныр) кушъэ хапхэр зашIыщт мафэм ыпэкIэ агъэхьазырых.

Адыгэмэ кушъэхапхэр уна­гъоу, сабыир къызэрыхъухьа­гъэмкIэ, лIакъомкIэ, анахь мэ­фэкIышхохэм ащыщэу алъытэ.

Сабыир къызыхъугъэм мэ­фибл зытешIэкIэ, кушъэхапхэр ашIыщтыгъэ. А мэфиблым къы­кIоцI сабыир кушъэм хэппхэнымкIэ ыпкъ фэхьазырэу хъущтыгъэ. Мафэу кушъэхапхэр зашIыщтыр яIахьылхэм, хьаблэм тес бзылъфыгъэхэм мэфэ зытIу-зыщ щыIэу араIо­щтыгъэ. ЗэкIэми сабыим шIу­хьафтынхэр къыфахьыщтыгъэ. Пчэдыжьым сабыеу къэхъугъэм пае къурмэн ашIыщтыгъэ, гъомылапхъэ агъэхьазырыщтыгъэ.

ЗэкIэ къэкIуагъэхэр унэ горэм щызэрэугъоихэти кушъэр ащ рахьэщтыгъэ. Сабыири кIэнкIэпс щыфагъэу (ищыIакIэ нэфынэ зэпытыным пае), ынатIэ тIэтIэй Iэпанэ тегъэпкIагъэу (нэ темыфэным пае) рахьэ­щтыгъэ. Кушъэ тегъэпсыхьагъэм чэтыур хагъэгъуалъхьэти ща­гъэчъыещтыгъэ, «ащ фэдэу са­быир рэхьатэу чъыеу хъущт» аIощтыгъэ. Кушъэм гъучI такъыр къыгуапхэщтыгъэ, сабыир ащ фэдэу ипсауныгъэкIэ пытэу хъуным пае.

Ащ ыуж сабыир хэзыпхэнэу даеу агъэнэфагъэм сабыир кушъэм хипхэщтыгъэ. Мыщ дэ­жьым сабыим кушъэхэпхэ орэд къыфаIощтыгъэ:

Кушъэм чэтыур щычъыягъ, Чъые IэшIур къыхинагъ. Чъые IэшIур къыфэкIонэу Сэ сикIалэ кушъэм хэсэпхэ.

Кушъэм хэлъ сабыим ишъхьэнтэ чIэгъ дыуахь тхыгъэр чIалъхьэщтыгъэ (джынэхэм, шэйтанхэм ащыухъумэгъэным пае). Ащ итхагъэм къикIыщтыгъэр мыщ фэд:

О-уиу, сыонэсымэ уIупэсын, Сыуапщэмэ убыбын, МашIом уехь, Хьалэчы охъу.

Гъунэгъу ныомэ анахьыжъэу кушъэм сабыир хэзыпхэнэу къакIорэм шэкI фыжь къыздихьыщтыгъэ. Ар сабыим екIуа­лIэти мыщ фэдэу фэлъаIо­щтыгъэ:

ЫжакIэрэ ыпакIэрэ, Ышъхьацырэ ынапцэхэмрэ Мыщ фэдэ охъуфэ егъашI.

ЗэкIэми «амин» аIощтыгъэ. Сабыим псауныгъэ пытэ иIэнэу, уз къемыузынэу, бзаджэ къынэмысынэу, акъылышIоу, насыпышIоу, илъэпкъ, игупсэхэр шIу ылъэгъоу, зыхахьэрэмэ пэрытныгъэр ащиIыгъэу, боу ыгъэшIэнэу зэкIэри фэлъаIощтыгъэх.

Сабыим янэжъ кушъэм кIэлъырытIысхьэти мыщ фэдэ орэд къыфиIощтыгъэ: Даер, даер, дэеIанэр Сэ сикIалэ фэмафа. КIэлэ мафэм илъэсишъэ ерэгъашI, Мэфэ дахэм икъежьэгъум Сэ сикIалэ къэхъугъа, Сэ сикIалэ насыпышIо Орэхъуа.

Ащ дырагъаштэзэ кушъэхапхэм къекIолIагъэхэми орэдыр къыдаIощтыгъэ.

Нэнэжъым, сабыир ыгъэчъые­ным пае, кушъэр мэкIэ-макIэу ыгъэхъыезэ, орэд къыфеIо:

Расинэм инэфэу сыпсэм фэд, Дунае нэфым зафэу укъытехь, Узхэты цIыфхэм пащэу уафэхъу, Лай-лай-лайхэр, синэфы цIыкIу, Лай-лай-лайхэр, сикIэлэ цIыкIу.

Унэрыкъо Рае тызэрыт зэманым къаIонэу усэу «Кушъэ орэд» ытхыгъ.

Чэщ мэзагъор зикушъэ натIэр сиIубыжъый, Нарт сэшхо Iапшъэр зикушъэ бэщыр сиIубыжъый, ПкIыхьэпIэ нэфхэр зикушъэ шъхьантэр сиIубыжъый, Жьы тэмэ псынкIэр зикушъэ къуапэр сиIубыжъый, Пчэдыжь нэфылъым илъэпэ нэфэу къысфэтэджыжьыгъ. ПцIэшхъо Iэлмэ пшысэ нэфыбэ пфызэхалъхьагъ, Тыгъэ нэбзыйхэр зэрэлъэпцIабзэу, сиIубыжъый...

Кушъэм ыпашъхьэ тIысэу сабыим орэд къыфиIозэ зыгъэ­чъыенэу фаер ыгукIэ гупсэфэу, рэхьаты шъыпкъэу щытын фае. Ащ фэдэу ар щы­мытымэ «сабыир гумэкIыщт, къин дэдэкIэ хэчъыещт» аIощтыгъэ адыгэмэ.

Сабыир зыхэчъыягъэм ыуж зэкIэ кушъэхапхэм къекIолIа­гъэхэр Iанэм рагъэблагъэщтыгъэх. ЗэкIэри сабыим джыри фэлъаIох, машхэх. Сэмэркъэу­хэр ашIы, зэрэгъэчэфых, орэдхэр къаIо, къэшъох.

Джы тызэрыт лъэхъаным, адыгэ кушъэр ыгъэфедэзэ, зисабыйхэр зыпIурэр макIэ хъугъэ. Бэмэ хабзэм къышIырэ кушъэхэмкIэ (коляскэхэмкIэ) ясабыйхэр апIу хъугъэ.

Лъэтегъэуцор

Хабзэм рымыгъозэрэ ыкIи ар зыхэмылъ лъэпкъ щыIэп. Ау а хабзэхэм зэхъокIыныгъэхэр афэхъух, культурэм зэпымыоу зыдахъожьыми, зыпкъ итэу зэман пстэуми адиштэу нэшанэ горэхэр къэнэжьых. А къэнэ­жьыгъэхэм зэу ащыщ адыгэхэм сабыим фашIыщтыгъэ шэн-­зекIуакIэу «Лъэтегъэуцор».

Сабыим ежь-ежьырэу апэрэ лъэбэкъур зэридзыгъэм тетэу лъэтегъэуцор фашIэу хэ­бзагъэ. Ар мэфэкIышхоу уна­гъом щалъытэщтыгъэ. Iахьыл гупсэхэр, гъунэгъухэр къыра­гъэблагъэх.

Лъэтегъэуцом адыгэ унагъом мэхьанэшхо щыраты. Сабыир ин зыхъукIэ ылъэ пытэу тетыным, гъогу тэрэз рыкIоным, сэнэхьатэу къыхихыщтым рапхы.

Зэрэхабзэу, Iэнэ хъураем тэбэрыжъэ хьалыгъоу агъэжъа­гъэр тыралъхьэшъ, сабыир ылъа­къохэмкIэ тырагъэуцо (янэжъ зыIыгъыр, имыIэмэ лIа­къом нахьыжъ бзылъфыгъэу хэтыр). Зытет тыкъырыр ха­бзы­кIышъ, янэ раты, къанэрэр къэ­зэрэугъоигъэхэм арагъэшхы.

Мы хьалыгъур зэкIэми ашхын фае: сабыим шIулъэгъу дахэ афыриIэнэу, гукIэгъу ин афи­шIынэу, ежьыри гъэбэжъум щымыкIэнэу.

Нэужым мыжъо пIуакIэ унэм къырахьэшъ тырагъэуцо. «Насып закIэу, нэхъоир хэлъэу, ылъакъо пытэу, зыми щымыкIэу, мылъэ­пырапэу, зытеуцорэр пытэу, ылъэгу гъэбэжъур къычIэтэкъу зэпытэу» аIозэ Тхьэм фелъэIух. Мыжъом зэрэтетзэ лэныстэр къаштэшъ, зекIонымкIэ пэрыохъу къезытыщтыгъэ лъахъэр зэпаупкIы фэдэу ашIы.

Ащ ыуж сэнэхьат зэфэшъхьафхэм япхыгъэ пкъыгъохэр Iанэм тыралъхьэхэшъ, сабыир хагъэIабэ. Къыхихырэ пкъыгъо­хэм ялъытыгъэщт аIо щыIэныгъэм сэнэхьат щыфэхъущтыр. А лъэныкъом фэгъэзагъэу зэрапIущтым пылъых.

Хэутыным фэзгъэхьазырыгъэр Iэшъынэ Сусан.

НэкIубгъохэр дгъэхьазы­рын­хэмкIэ Унэрыкъо Ми- рэрэ Раерэ, Шъэо Рэщыдэ ятхыгъэ­хэр дгъэфедагъэх.