Тиунэ Улапэ идэхьагъу шъып­къэ Iут. Хэгъэгу зэошхом илъэ­хъан къакIэрызыгъэгъэ дзэ­кIолIыр тишъхьаныгъупчъэ ары къызытеогъагъэр. Сятэжъ ар кум ригъэтIысхьи, зэкIэкIо­жьы­хэрэ дзэкIолI купым акIигъэ­хьажьыгъагъ.

— Тхьэуегъэпсэу, тят, шIоу къысфэпшIагъэр егъашIи сщы­гъупшэщтэп, — къыриIогъагъ ащ дзэкIолIым.

— Тхьагъэпсэу ищыкIагъэп, сэри скъуищ заом щыI… —сятэжъ ащ джэуап ритыжьы­гъагъ.

Нэмыц мотоциклэхэм ягъохъо макъэ апэу къызыщыIугъэр тиурам ары, ашъхьэ зыра­хьы­жьэжьми ары зэрэдэкIыжьы­гъэхэри.

Бжыхьэ пчэдыжьыпэу сянэжъ щагум къызыдэкIым, ядэжь къэ­кIожьырэ икIалэ чыжьэкIэ къы­лъэгъугъ. ТекIоныгъэр къызыдахыгъэм ыуж ар зыхъугъагъэр.

ГъэшIэгъонба, игукъэкIыжь анахь хьылъэхэу заом фэгъэ­хьыгъэхэм сятэ ахилъытэщтыгъ иунэжъ къызифэжьыгъэ апэрэ мафэр. Адыгэ хабзэм тетэу заом къикIыжьыгъэ дзэкIолI пэпчъ Iанэм пэмытIысхьэу къоджэдэс­хэу фэхыгъэхэм ящагу дэхьанэу ыкIи къин зиIэхэм афэтхьаусыхэнэу щыт. Сятэ къэлапчъэм дэжь иIалъмэкъ къыщигъэуцуи, янэ IаплI рищэкIи, зигупсэхэр зышIокIодыгъэхэм адэжь чэзыоу дэхьагъ. «Зыкъохэр фэхыгъэ ныхэр къызэрэпIуплъыхьэхэрэр пщэчыныр къин дэд. Ахэм янэплъэгъу, якIалэхэм афэгъэхьыгъэу къэбар цыпэ нэмыIэми ясIоным къызэрежэщтыгъэхэр сэпсэуфэ сщыгъупшэщтэп», —къыIотэжьыщтыгъ сятэ.

Сятэу Битэ Наныу Хьабыхъу ыкъор сыдымкIи щысэтехыпIэу сиI. Ар цIыф зафэу, лэжьэкIошхоу щытыгъ, Iэдэбрэ цIыфыгъэрэ хэлъыгъ. Кавказым щыригъажьи ащ изэо гъогухэр Берлин нэсыгъэх. ЕтIани сятэ къэбарIотэ Iазэу зэрэщытыгъэр къасIомэ сшIоигъу. Iофым изытет упкIэпкIыгъэу ащ къызэхифыщтыгъ, фэсакъзэ ежьми ащкIэ еплъыкIэу иIэр къыриIотыкIыщтыгъ.

Сятэрэ ащ ышнахьыкIитIурэ Хэгъэгу зэошхом иушэтыпIабэ зэпачыгъ. Нэбгырищми (Наныу, Хъусен, Къадырбэч) уIагъэхэр ателъэу, орденхэмрэ медальхэмрэ абгъэгу хэлъхэу якъоджэ гупсэ къагъэзэжьыгъ. Сянэжъ джащыгъум лъэшэу зэрэгушIогъагъэр, ежь нахь насыпышIо дунаим темытэу къызэрэщы­хъугъагъэр къаIотэжьэу бэрэ ыужкIэ зэхэсхыгъ.

Сятэ бэрэ зэо илъэсхэм

ягугъу къышIыщтыгъ, игукъэ­кIыжь­хэмкIэ игуапэу къыздэгуа­щэ­щтыгъ. Ахэр егъэшIэрэу сыгу исыубытагъэх.

Сятэ ыныбжь илъэс щэкIым къехъугъагъ Хэгъэгу зэошхом защэм. Зыныбжь хэкIотэгъэ нымрэ тымрэ зэракIэлъыры­сыгъэм пае дзэ къулыкъум ар ыпэкIэ ащагъэу щытыгъэп. 1941-рэ илъэсым мэкъуогъум и 26-м военкоматыр ащ къеджи, къалэу Ермэлхьаблэ ащагъ. ШхончкIэ онэу, ар зэпкъырихынэу, зэпкъырилъхьанэу мыщ щагъэсагъ. ТхьамэфитIу тешIагъэу и Хэгъэгу зэрэфэшъыпкъэщтымкIэ, нэкоу ар къызэриухъу­мэщтымкIэ тхьэрыIо рагъэшIи, нэ­мыкI дзэкIолIхэм ягъусэу мэшIокукIэ Украинэм, Одессэ, ащагъэх. Апэрэ украинскэ фронтэу Жуковыр зипэщагъэм хэтэу ащ зэоныр ригъэжьагъ.

Заом зэхэдз иIэп

— Узэрэзэощт, узэрэщэрыощт шIыкIэм тIэкIу нэIуасэ тыфашIи, дзэкIолI шъуаши къыт­щалъи Ермэлхьаблэ имэшIо­кугъогу вокзал тытыращыгъ. Апэрэти зэрэслъэгъурэр Ермэл­хьаблэ къэлэшхоу къысщыхъугъ. Ау тыздыращэжьагъэм тыкIо зэхъум тихэгъэгу зэрэхъоу-пщаушхор нэрылъэгъу къысфэхъугъ. Дунаим итеплъэ псынкIэу зи­хъо­жьыщтыгъ, губгъохэмрэ мэз­хэмрэ сыгу къыдащаезэ, гумэкIыгъоу сызыIыгъыгъэр, къоджэ гупсэмрэ сиIахьылхэмрэ сызэрафэзэщыщтыгъэр тIэкIу-тIэкIузэ IэкIыб хъугъэх. Заор зыщыкIощтыгъэ Украинэм тыкъифагъ.

Апэрэ заоу тызыхэлэжьагъэр сэпсэуфэ сщыгъупшэщтэп. Километрэ 30-кIэ нахь чыжьэу къуаджэм пэIудзыгъэ чIыпIэм нэмысыгъэ, урысыбзэ зымы­шIэрэ къоджэдэс кIалэу джащыгъум сыщытыгъ. Шхончым хэлъ пкъыгъохэр урысыбзэкIэ къызэрэпIощтхэр сшIэщтыгъэп. Ар зэрэзэпкъырахырэ, зэрэщэ­рыохэрэ шIыкIэу къысагъэлъэгъугъэхэр кIэсшIыкIыжьын слъэ­кIыщтыгъэ ныIэп.

Апэрэ мафэм къэхъурэр, сыз­дэщыIэр къызгурымыIорэм

фэ­дагъ. Сыда зыфэзаохэрэр? Те­хакIохэм чIыгоу яIэр афи­къурэба, нэмыкIхэм ячIыгу сыда къазкIытырахырэр, сыда афэмыгъотырэр? ЦIыфхэр заом зэрэщыфэхыхэрэр плъэгъункIэ къин. Сыбыр щыщ кIэлакIэу пчыхьэм нэIуасэ сызыфэхъугъэр пчэдыжьым къаукIыгъ. Сэ мы­хъуми сыныбжь илъэс щэкIым шъхьадэкIыгъагъ, псэугъо имы­фэгъэ кIэлакIэхэм, илъэс 18 — 20 нахь зымыныбжьхэм, аджалыр къафэсыщтыгъ. Сыгъын фэлIагъ, ау гъыгъо си­фэщтыгъэп, сычъэн, сыон, чIы­тIырым сыдэпкIэн фэягъэ. Заом щызгъэкIогъэ апэрэ мафэр егъашIи сщыгъупшэщтэп.

ЯтIонэрэ мафэм чIытIырым сыдэсэу сыкъэущыжьыгъ. Ащ ренэу тыдэсыгъ. Щэ-гынхэр къытфыIуащэщтыгъэх, топхэмрэ шхончхэмрэ язэпэо макъэ зэрэдунаеу къызэлъигъаджэщтыгъ, гъогъо мэкъэшхор ренэу ташъхьагъ итыгъ. Ефрейтор ныбжьыкIэ гор пащэу тиIагъэр. Пулеметчикыр къызаукIыкIэ, нэмыкI горэ ащ ычIыпIэ Iохьэфэ нэс пулеметым ио макъэ зэпыу­щтыгъ. ОшIэ-дэмышIэу командирыр къысэджагъ, пулеметчикыр зэблэсхъунэу къысиIуагъ. Урысыбзэ мытэрэзкIэ ар зэрэс­фэмыгъэIорышIэщтыр есIуагъ. «Командирым иунашъо умыгъэ­цэкIэн уфита?» — ыIуи ащ кIэрахъор Iубырылъым къырип­хъотыгъ. Урыс дзэкIолIэу хъурэр зылъэгъугъэм ишхончыпэ командирым фигъэзагъ. «Нэмыцхэм тызэраукIырэр икъурэпышъ, къэ­­нэжьыгъэр тэр-тэрэу тызэ­рэукIыжьыныр ары», — къы­жэдэзыгъ ащ. КIэрахъор зыIыгъыгъэ ыIэ ефрейторым ритIупщэхыжьи, щэ-гынхэр къэтхьынэу, натрыф зэрылъ губгъом нэс тыцохъонэу унашъо къытфи­шIыгъ. Зы дзэкIолI горэ сигъусэу, щэ-гынхэр зыдэлъ къэмланэхэр тIыгъхэу чIытIырым къыфэдгъэзэжьыгъэу тыкъэцохъожьызэ, сIэ джабгъу Iэхъомбэ гурытыр зэрэпымытыжьыр къэслъэгъугъ. ЧIыгум зесфызылIи сыгъэу сыфежьагъ. Сыгу лъэшэу джащыгъум зэгъужьыгъагъ.

СIэ къыщеIэзэнхэу сыздащэгъэ госпиталым сымэджэ хьы­лъэу чIэлъхэр зысэлъэгъум, Тхьэр къызэрэсфэупсагъэр, псаоу сы­къызэригъэнэжьыгъэр къызгурыIуагъ. ДзэкIолI ныбжьыкIэ горэм селъэIуи сигупсэхэм письмэ афезгъэтхыгъ. Госпиталь ужым заор зыщыкIогъэ чIыпIэ­хэм уIагъэхэр къарысхыжьэу медсанбатым санитарэу сыхэтыгъ.

Псаоу къэнагъэр нэбгырищ

Бжыхьапэу щытыгъ. Заор кIощтыгъ, тыдэкIи стырымэр къырихыщтыгъ, топыо макъэхэр къэIущтыгъэх. Дунаир къызэ­рэхьатыжьым тигъусагъэхэм ауж тыкъызэринагъэр къыдгурыIуагъ. Мэзыр зэпытчи пчыхьэм губ­гъом тызехьэм мэкъу шэндж закъо ащ итлъэгъуагъ. КъызэушIункIым мэзым щычъыIэтагъэу, чэщыр шэнджым щитхымэ нахьышIоу старшэ лейтенантым ылъытагъ. Мэкъу хьандзум тыхэпшыхьи, пытэу сыхэчъыягъ. Сищыгъын зэрэстырэр къызызэхэсэшIэм чIым зытесыдзи, зызгъэчэрэ­гъоу сыублагъ. Шэнджыр стыщтыгъэ. Гъэмэфэ мафэм фэдэу нэфынэ дэдагъ. «Шъугъолъ!» — ыIуи зыгорэ къэкууагъ. Нэмыц танкиплIыр зэбгырычъыгъэ цIыфхэм зэратехьэрэр къэслъэгъугъ. Ты­дэкIэ уплъагъэми шъоф нэкI, мэзым унэсышъущтэп. ЧIыгум зыхэзгъэпкIагъэу зысымыгъэ­хъыеу сыщылъ, пахъэр къыпихэу танк горэ блэгъэ дэдэу къысэбгъукIуагъ.

Нэмыц танкхэмкIэ тидзэкIолI­хэм атехьэщтыгъэх. Зыфэмыщэчэу зыкъэзытыхэрэр гъэрэу аубытыщтыгъэх. Сэ гъэрэу зясымытынэу тесыубытагъ. «Къумалхэр ары гъэрэу зязытыхэ­рэр», — типолитрук зэриIощтыгъэр сыгу къэкIыжьыгъ. Танкыр сIэ е слъакъо къытемыуцонэу, сшъхьэ ыпытIынэу тхьэ се­лъэ­Iущтыгъ. Къытырагъэзэжьти танкхэр етIани цIыфхэм къатехьэщтыгъэх. ЦIыф куо макъэ­хэмрэ щэIу макъэхэмрэ къэIущтыгъэх. Уахътэр къызэтеуцуагъэм фэдагъ. Аузэрэ, танкхэм ягъогъо макъэ зэхэсымыхыжь зэхъум, псаоу сыкъызэрэнагъэр къызгурыIуагъ. «Зыгорэ псаоу къэнагъа?» — ыIуи тащыщ цIыкIу-цIыкIоу къэджагъ.

Нэбгырищ тыкъэнагъэу къы­чIэкIыгъ. Зым ылъакъо къауIагъэу лъы къечъыти, апэрэ IэпыIэгъу зетэгъэгъот нэуж шинелым тедгъэгъуалъхьи мэзым текIугъ.

ЕгъэшIэрэ нэпэеплъ

ЛэжьэкIо дэгъумэ афэдэу сяти сыд фэдэрэ хьап-щыпи фэса­къызэ зэрихьэщтыгъ. КъызысшIэжьырэм ахъщэлъэжъыр ары ащ ахъщэр къызыдихыщтыгъэр. Арыти, ТекIоныгъэм и Мафэ ехъулIэу ащ шIухьафтынэу ахъщэлъакIэ естынэу тесыубытагъ. Сятэ шIухьафтыныр зыфэсэщэим, ащ щымыгушIукIыгъэ фэдэу къысщыхъугъ.

— А сипшъашъ, шIухьафтыным зи илажьэп, — къыIуагъ ащ. ЫIэ зэрэкIэзэзыщтыгъэм къыхэкIэу тутынэу къыштагъэм изэхэгъэнэн бэрэ пэлъыгъ. — Мы ахъща­лъэр фэхыгъэ дзэкIолI горэм инэпэеплъэу къыздесэхьакIы. 1942-рэ илъэсым ибжыхьэ къыщегъэжьагъэу санитарэу сыщытыгъ, заор зыщыкIогъэ чIыпIэм уIагъэхэр къитхыжьхэти санчастым къэдгъэсыщтыгъэх, хьылъэу къамыуIагъэхэм апэрэ IэпыIэгъур тэр-тэрэу яттыщтыгъ.

Заом тхьамыкIэгъуабэмэ ущяу­талIэ. Нэгу пстэури пфызэхэфыжьырэп. Ау заом къыщауIэгъэ, IэпыIэгъу сызыфэхъугъэ кIалэ горэ егъэшIэрэу сыгу къинагъ. Гъэпсэфыгъо тIэкIу къызысфыдафэм ащ ыдэжь етIани сычIэхьагъ. КIалэм ынэ­хэм сазычIаплъэм бэ зэримыгъэшIэжьыщтыр къызгурыIуагъ. Хьылъэу жьы къэзыщэщтыгъэм секIолIагъ.

«Сыдэущтэу ущыт?» — сIуи сеупчIыгъ. Къыфэгу­мэкIырэ горэ къызэрэкъокIыгъэр игуапэу, къысфэразэу къы­сэплъи ащ къысиIуагъ:

— Санитар, шъхьантэ чIэгъым чIэлъ ахъщалъэр штэ. Ар нэпэеплъэу осэты…

Ар къызэрэсиIогъэ шIыкIэм сигъэмэхъаши, илъэIу фэзгъэцэкIагъ. Джащ къыщегъэжьагъэу зыцIэ сымышIэрэ дзэкIолIым инэпэеплъэу мы ахъщалъэр къыздесэхьакIы.

P.S. Сятэ къысфиIотагъэхэр егъэшIэрэу сыгу къинагъэх. На­хьыбэрэ ащ фэдэ зао къэрэ­мыхъужь. Хэгъэгу зэошхом иве­теранхэу, ащ хэлэжьагъэхэу ТекIоныгъэшхор къытфыдэзыхыгъэхэм щытхъур адэжь!

Битэ Наныу Хьабыхъу ыкъом Хэгъэгу зэошхом иорденэу я 2-рэ степень зиIэр къыфагъэшъошагъ.

Битэ Хъусен Хьабыхъу ыкъом Жъогъо Плъыжьым иорден къы­фагъэшъошагъ.

Битэ Къадырбэч Хьабыхъу ыкъом Хэгъэгу зэошхом иорденэу а 1-рэ степень зиIэр къыфагъэшъошагъ.

Л. Н. Кубэщыч. Педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор.