ЕгъэзыгъэкIэ хэкум адыгэхэр икIыжьыхэ зэхъум, къагъэзэжьыныр ары ягугъугъэр, ащ кIэхъопсыщтыгъэх. Арын фае къызыщыуцугъэ чIыгухэм, хэгъэгухэм унэ дэгъухэр зыкIащамышIыгъэхэр, лъапсэ адзынэу зыкIыфэмыягъэхэр.

Непэ сигущыIэгъур Тыркуем къикIыжьи илъэс 28-кIэ узэкIэIэбэжьмэ хэкужъым къэкIожьыгъэу щыпсэурэ Нэгъой Яшар. ИныбжьыкIэгъум къыщегъэжьа­гъэу лъэпкъ Iофым фэлэжьагъ, непи ащ удэшъхьахы мыхъунэу елъытэ, ишъыпкъэу а Iофым пылъ. Лъэпкъ Iофым, къэкIожьыным епхыгъэ Iофыгъохэм тизэдэгущыIэгъу афэгъэхьыгъагъ.

— Тичылэу Еджэркъуае нахьыбэу дэсыр тыркуми, зыгъэпсыгъэр адыгэхэр арых. Адыгэхэм хьакIэщхэр яIагъэх, ахэм лIыжъхэр ащызэрэугъоищтыгъэх, къащаIуатэрэр, зэкI пIоми хъунэу, адыгэ къэбарыгъ, гъыбзэхэри ахэтхэу. СызэцIыкIум сэ бэрэ ахэм сядэIущтыгъ. ЗыкъызысэIэтым нахь къызгурыIо хъугъэ къэкIожьыным иIоф зэрэтегущыIэхэрэр. Арышъ, къэгъэзэжьыным игупшысэ адыгэхэр ренэу хэтыгъэх, Хасэхэр арых лъэпкъым фэгъэхьыгъэ гупшысэхэр нахьыбэрэмкIэ къызыщыущыщтыгъэхэр. Адыгэр адыгэ зышIырэр бзэр, хабзэр арых. Дунаим щитэкъухьэгъэ адыгэм инахьыбэр Тыркуер ары зыщыпсэурэр. Ау тыркур нахьыбэшъ хабзэр, бзэр тшIокIоды. Ар непэ анахь тызыгъэгумэкIырэ Iофыгъохэм ащыщ.

Илъэс 25 — 28-кIэ узэкIэIэбэжьмэ ары хэкумрэ диаспорэмрэ нахь зэхахьэ зыхъугъагъэхэр. А лъэхъаным къыдгурыIогъагъ лъапсэр зыдэщыIэм лъэпкъыр къызэтегъэнэжьыгъэнымкIэ мэхьанэшхо зэриIэр. Мыщ щыпсэурэр Тыркуем исым нахьи бэкIэ нахь макIэми, ахэр ары тызыщыгугъыхэрэр. ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, анахьэу Адыгэ Хасэхэр ары лъэпкъ гупшысэр зымыгъэкIосагъэхэр, ахэр арых гупчэ хъугъэхэр.

Апэрэ Адыгэ Хасэр Осмэн империем 1908-рэ илъэсым щызэхащэгъагъ. 1923-рэ илъэсым нэс ащ Iоф ышIагъ. ЕтIанэ Осмэн империер зызэхэзым адыгэхэм яIоф нахь къин хъугъагъэ. Адыгэхэм къахэкIыгъэ цIыф цIэрыIохэр народым ипыеу алъытагъэх. Ахэм ащыщыгъ Черкес (Пщаукъо) Iэтэм. Адыгэхэм якъуаджэхэри агъэкощынхэм, зэрыс чIыпIэхэм арафынхэм Iофыр нэсыгъагъ. Адыгэу Осмэн пачъыхьэм готыгъэхэм язакъоп зиIоф дэи хъугъагъэр, цIыф къызэрыкIохэри Iоф хэфэгъагъэх. Ащ фэдэу бэрэ сыгу къэкIыжьы еджапIэу сызыдакIорэм мафэ горэм икIэлэегъаджэ Черкес Iэтэм игугъу дэй дэдэу къызэришIыгъэр. Классым нэбгыритIу адыгэу исыгъэр. ЛIыжъхэм шъузэрэадыгэр къыхэшъумыгъэщ къытаIуагъэти, хъатэу зыкъэдгъэлъагъощтыгъэп. Помак горэ (болгар лъэпкъ) тикласс исыгъ. Ар уадыг аIуи рагъэзыгъ, шъхьае, зэрэадыгэр аримыгъашIэ шIоигъоу афеуцуалIэрэп, ишъыпкъэу кIалэр кIэлэегъаджи, кIэлэеджакIуи къапэуцужьы. ЕтIанэ фэмылъэкIыжь хъуи губжыгъапэ, «арэп, сэ къаигъэ сышъушIыгъ, ау сэщ нахь дэйхэри исых къыригъэкIэу сэщ нэмыкI­хэри исых мы классым», ыIуагъ кIалэм. Ежь янэ адыгэпти, мыадыгэ дэдэу зилъытэгъэн фае. А лъэхъаным илъэс 13 — 14 тыныбжьыгъ. «Хэт джыри адыгэу исыр?» кIэлэегъаджэм зеIом, сIэ къыдэзгъэчъаий «сэры!» сIуагъэ…

Сыдэу щытми, класситIу тыхъоу еджа­пIэм тыкъычIагъэкIыгъ. А лъэхъаным къытэзыIон къыкъокIыгъ, «шъузэхэхьанышъ, шъуифитыныгъэхэр къэшъуухъу­мэнхэ фае» ыIуи. Тызэхахьи, ащ тетэу дзэ еджапIэм тычIэхьан тыфитэу тыхъу­гъагъ. А лъэхъаным илъэс 16 тыныбжьыгъ. ЕтIанэ джы Тыркуем ипащэу Рэджэб Эрдоган къызытехьэм, «Мыщ курдхэри черкесхэри щэпсэух» зеIом, Iофым нэмыкIэу зыкъызэпыригъэзагъ.

— СигущыIэгъу адыгабзэкIэ дэгъоу зэрэгущыIэрэр къызыхэсэгъэщым, хъу­гъэ-шIэгъитIу Яшар ыгу къэкIыжьыгъ.

— СыкIэлэ Iэтахъоу хэтэтедзэу тиIэм сятэрэ сэрырэ тыкIуагъэу Iоф щытшIэзэ, нэмаз шIыгъор къызэсым, шъофым чъыг закъоу итым ычIэгъ нэмаз щишIынэу ар кIуагъэ. Тэ чIыгоу тылэжьырэм гъо­гушхо пхырыкIыщтыгъ. Сятэ пшъэры­лъэу къысфишIыгъэр згъэцакIэзэ, лIы горэ гъогум къытекIи къысэкIолIагъ, упчIэ заули къыситыгъ, адыгабзэкIэ къыз­дэгущыIагъ, ау зэкIэми тыркубзэкIэ джэуап ястыжьыгъ, лIыри IукIыжьыгъ.

Тятэ зэкIэри къызэхихыгъ, нэмазыр къызеухым къыIухьажьи, ымакъэ Iэтыгъэу «сыда адыгабзэ пшIэрэба?» ыIуи пхъашэу къысэупчIыгъ, лъэшэу къысэцIэцIагъ. А лъэхъаным сегупшысагъ, сыукIытэжьыгъ. ЕджапIэм «сыадыг» сIуи сIэ къыдэзгъэчъэягъэми, адыгабзэкIэ макIэу сыгущыIэщтыгъ. Сыда пIомэ, урамыми еджапIэми тыркубз тызэрэщыгущыIэщтыгъэр. ПтхьакIумэ ит зэпытым нахь уесэ, нахь дэгъоу къыбгурыIоу къыпшIошIы мэхъу.

ЕтIани зы укIытэжьыпIэ сифэгъагъ. Уахътэ тешIагъэу авиакомпанием сыIутызэ, Америкэм сыкIуагъэти, Нью-Джерси щыпсэурэ Натхъо Къадыр Адыгэ Хасэм сыздищагъ. Хасэм изэхэсыгъо фэгъэхьыгъагъ Унэу ар зычIэтыр ащэжьынышъ, Нью-Йорк нэмыкI унэ зэрэщащэфыщтым. Ащ яшъыпкъэу тегущыIэщтыгъэх. Микрофоным Iутэу дахэу зэгъэфагъэу, зэхэфыгъэу адыгабзэкIэ лIы къэгущыIэщтыгъ. Джыри къэсэшIэжьы ащ Джанчэрый зэрицIагъэр. Лъэшэу сигуапэу адыгабзэм седэIугъагъ, лIым жабзэу Iулъым сенэцIыгъагъ. ЕтIанэ зэхэсыгъом икIэухым «Стамбул къикIыгъэ кIалэм нэIуасэ шъуфэсшIыщт» ыIуи, Натхъо Къадыр сыкъыгъэтэджыгъ. СыукIытапэзэ микрофоным сыкъекIолIагъ, ау сызэтенагъэу сыщыт, зыпари адыгабзэкIэ къэсIошъугъэп. А чIыпIэм сызэрэщыукIытэжьыгъэр къэсIон слъэкIыщтэп, а лъэхъаным илъэс 24 — 25-рэ горэ сыныбжьыгъ. Ащ ыуж адыгабзэм изэгъэшIэн сишъыпкъэу сыпыхьагъ. Нахь сыгущыIэнэу сыфаеу, ар зыщызэхэс­хыщт чIыпIэхэр нахь сикIуапIэхэу хъугъэ…

ХэзгъэунэфыкIымэ сшIоигъу амал щыIэ хъунышъ, къэкIожьынхэм кIэхъо­псыхэзэ адыгабэмэ ядунай зэрахъожьыгъэр. Тэ тиныбжьыкIэгъу зэхъокIыныгъэ­хэм атефи, сыкъэкIожьынэу синасып къыхьыгъ. Джы сянэжъ-сятэжъхэр, ахэм янэ-ятэхэр зыкIэхъопсыщтыгъэр сэ къыз­дэхъугъ, илъэс 28-рэ хъугъэу ЧIыгужъым сыщэпсэу. КъэкIожьыгъэхэр къызхэ­хьажьыгъэхэм ахэзэгъагъэх, мэпсэух, мэлажьэх, хэкоу зыкIэхъопсыщтыгъэхэм яшIуагъэ рагъэкIы. КъэкIожьыгъэхэм якIалэхэм ащыщхэм диплом плыжькIэ университетхэр къаухыгъэх, гурыт еджа­пIэм дэгъу дэдэу щеджэхи къычIэкIы­гъэх, ахэр Адыгеим иеджапIэхэм ямызакъоу къэлэ чыжьэхэми ащеджэнхэу кIэхъо­псых. А зэпстэуми сагъэгушIо, «ау къэкIожьыным иIоф изытет урыраза?» пIомэ, сырырэзэ дэдэу сIон слъэкIыщтэп. Сыда пIомэ, тэ тызэкIалэм «амал щыIэ зэрэхъоу тыкIожьыщт» зыIощтыгъэр къэкIожьыгъэм бэкIэ нахьыбэшъ ары.

Шъыпкъэ, ащ тетэу зэрэхъугъэми ушъхьагъухэр иIэх. Хэгъэгур хэгъэкIыри, къалэу, чылэу узыдэсыр зэблэпхъуныри псынкIагъоп. ЕтIани къэкIожын Iофым романтикэ фэдэу еплъыщтыгъэх, а лъэ­хъаныр текIыгъ. Ар ащ тетэу зэрэхъущтыри тымышIагъэу щытэп. Арэу щытми, къэкIожьы зышIоигъоу IэкIыбым адыгэу исыр непи макIэп. Ары шъхьае, мы Iофыр бгъуитIоу зэголъ — къэкIожьыхэрэри къызыдэкIожьыхэрэри ащ фэхьазырынхэ фае. Бюрократическэ пэрыохъу­хэм язакъоп, укъэкIожьымэ улэжьэн, упсэун фае. Ащ пае урысыбзэри адыгабзэри пшIэнхэ фае, хэбзэ унашъоу хэгъэгум илъхэм уащыгъозэнэу щыт. ЕтIанэ упсэунымкIэ ублапIэ пшIыным пае мылъку гъэнэфагъэ уимыIэ хъущтэп, ащкIэ фондхэм мэхьанэшхо яI.

Дэгъоу тыщыгъуаз 1997-рэ илъэсым хэкум щызэхащэгъэ фондым Косовэ къикIыжьырэ адыгэхэм якъэщэжьынкIэ ишIуагъэу къэкIогъагъэм. Чэмышъо Гъа­зый зипэщэ фондэу «Дышъэ кIэн» зыфи­Iорэм адыгэхэмкIэ мэхьанэшхо иI. Тыгъужъ Къызбэч исаугъэт гъэуцугъэнымкIэ, адыгэ тарихъымкIэ мэхьанэ зиIэ тхылъхэм якъыдэгъэкIынкIэ Iофэу ащ ышIэрэм осэшхо иI.

Непэ пэрыохъухэр щыIэхэми, хэхэс адыгэхэр къиныгъохэм къамыгъэщы­нэхэу, нахьыбэ къэкIожьынэу сыфай. «Мыжъоу щылъыр умыгъэхъыемэ, псыр чIэлъэдэщтэп» аIо. Тымышъхьахэу лъэпкъ Iофым тыдэлэжьэн, къэкIожьы зышIоигъохэм тишIуагъэ ядгъэкIын фае. АщкIэ Мэфэхьаблэ щысэ дэгъу. Iоф IэшIэхыгъэп цIыф купышхо заом къыхэпщыжьынышъ, нэмыкI хэгъэгу къэпщэжьыныр, ау зэкIэри дэгъоу зэшIохыгъэ хъугъагъэ.

Мэфэхьаблэ лъэшэу сегъэгушIо, ащ сиIоф щыIэми, щымыIэми ренэу сэкIо. Къуаджэр илъэс къэс нахь дахэ зэрэхъу­рэм сыгу къеIэты, дэгъоу къэсэшIэжьы джы мыщ щыпсэухэрэр къызэрэкощыжьыгъагъэхэр. А лъэхъаныр охътэ гъэшIэгъоныгъ. Адыгэм итарихъ хэгъэ­кIыри Урысыем итарихъи ащ фэдэ хэмы­хъухьагъэу, къэралыгъо IофкIэ заом имашIо хэфэгъэ адыгэхэр нэбгырабэ хъухэу къащэжьыгъагъэх. Джарымэ Аслъан а лъэхъаным лIыгъэшхо зэрихьэгъагъ. Мыбэми, сэри а Iофым хэсшIыхьагъэм сырыгушхоу сыгу къэкIыжьы.

Сихъу Гощнагъу.