ЦIыф лъэпкъ пстэури къарыкIощтым, янеущрэ мафэ егу­пшы­сэх, ащ ехьылIагъэу унашъохэр аштэх, ахэр щыIэныгъэм пхы­рыщыгъэным фэлажьэх. Кавказ заом ыуж Осмэн империем ­ифэгъэ адыгэхэр мы к­ъэралыгъор зызэхэтакъом, хэгъэгу зэфэ­шъхьаф­мэ ащыпсэу хъугъэх.

Тыркуеми, нэмыкI хэгъэгухэми арыс хъугъэ адыгэхэм къа­хэкIыгъэ цIыф гъэсагъэхэри лъэпкъым къырыкIощтым бэрэ егупшысэщтыгъэх.

Адыгэхэм яхэку къызабгынэгъэ апэрэ мафэм къыщегъэжьагъэу гъэзэжьын гупшысэр щыIэ хъугъагъэ. Тырку хэгъэгум нэсыгъэу къэзыгъэзэжьыгъэр ма­кIэп. Яхэку къагъэзэжьыным пае урыс пачъыхьэм фэтхагъэхэри щыIэх, ау ащ къафидагъэп. Хэкум агъэзэжьыным пае гъогу техьэгъэ купхэри Осмэн империем ригъэкIыгъэхэп. Араб-Израиль заоу 1967-рэ илъэсым щыIагъэм зичIыгу зышIокIодыгъэ сирие адыгэхэри Къэбэр­тэе-Бэлъкъарым къэкIожьынхэу фэягъэхэми, къадэхъугъагъэп. Сирием джырэ уахътэм щекIо­кIырэ граждан заом ыгъэгумэкIыгъэхэм ащыщыбэхэри къыз­дэкIожьыгъэхэр адыгэхэр зыщыпсэухэрэ республикэхэр ары.

Зэрыфэгъэхэ хымэ чIыгум щыпсэунэу фэмыехэр щыIагъэ­хэми, Тыркуем ис адыгэ пстэуми хэку гъэзэжьын еплъыкIэм дырагъаштэщтыгъэу пIон плъэ­кIыщтэп, сыда пIомэ къин-мыгъуаекIэ нэсыгъагъэх Тырку хэгъэгум. ЩыIэкIэ-псэукIакIэм хэзэгъэн фэягъэх. Зэрыфэгъэхэ хэгъэгум итэкъухьагъэу зэрис­хэм фэшI лъэпкъ унашъо ашIын амал яIагъэп. Тырку хэгъэгум гурэ псэрэкIэ фэлэжьагъэх, мыр ежьмэ яхэгъэгу шъыпкъэу аштагъ. Лъэпкъым къырыкIощтым нахьи ежьмэ ашъхьэ иIоф егупшысэщтыгъэх. Лъэпкъ Iофыр агурыбгъэIоным пае лъэшэу уадэлэжьэн фаеу щытыгъ.

Адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ цIыф гъэсэгъэшхохэу Истамбыл дэсыгъэхэм 1908-рэ илъэсым зэхащэгъэгъэ «Черкес теавун джемиети» (Черкесхэм языкIыныгъэ язэдеIэжьын хасэ) зыфа­Iощтыгъэ общественнэ организацием хэтыгъэхэр Тыркуем щыпсэурэ адыгэхэм ямызакъоу тыдэкIи щыIэ тилъэпкъэгъухэми алъыIэсы­щты­­гъэх. Ахэм адыгэ­хэр лъэпкъэу къызщынэ­жьын алъэкIыщт чIыпIэ закъор яегъэ­шIэрэ чIыгур зэрэарыр къагуры­Iуагъэу щытыгъ. А лъэ­хъаным джыри адыгэхэр куп-ку­пэу хэкум икIы­жьызэ Тыркуем кощыжьыщтыгъэх. Ахэм къыдагъэкIыщтыгъэ «Гъуазэ» гъэзетымкIэ цIыф­хэм къяджэщтыгъэх яхэку амы­бгынэнэу. Анахь гухэлъ шъхьаIэу яIагъэр тыдэ щыIэ адыги гъэ­сэныгъэ ягъэгъотыгъэныр арыгъэ. Ащ пае Истамбыл еджапIэ къы­щызэIуахыгъагъ, Адыгеими, Къэбэртаеми кIэлэегъаджэхэр къагъэкIогъагъэх.

«Черкес теавун джемиетым» изэхэщакIомэ ащыщэу Тимэ Сэйынэ иусэу «Узщыщым кIуи хэхьажь, уилъэпкъымэ афэлажь, умылажьэу сыд бгъотын, чылэ пчъэIум уIутын» зыфиIорэми къе­гъэлъагъо мы хасэм хэтхэм анахь гухэлъ шъхьаIэу яIагъэр хэку гъэзэжьынэу зэрэщытыгъэр.

Апэрэ дунэе заоу къежьагъэм мы организацие шIагъом иIоф­шIэн къызэтыригъэуцуагъ. 1923-рэ илъэсым Осмэн империер Тырку Республикэ зэхъужьым, хасэри, ащ къызэIуихыгъэгъэ еджапIэри хэбзэ унашъокIэ зэфашIыжьыгъэх. Тырку хэгъэгум ис лъэпкъ пстэури зы тырку лъэпкъ ашIыжьыным пае щызекIогъэ политикэ пхъашэм ыпкъ къикIэу 1946-рэ илъэсым нэс адыгэ лъэпкъ Iофыгъохэр къызэтеуцуагъэх.

Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Адыгэ хэкум икIыжьын фаеу хъугъэ усэкIо, тхэкIо, композитор, цIыф интеллигент шIагъоу КIубэ Щэбанэ апэ адыгэхэр анахьыбэу зыщыпсэухэрэ ТыркуемкIэ зигъэзагъ. Щэбанэ адыгэхэм ежь абзэкIэ тхакIэ аригъэшIэн, адыгэ культурэм, литературэм ащигъэгъозэнхэ гухэлъхэр иIагъэх, ау а лъэ­хъаным Тыркуем щырекIокIыщтыгъэ лъэпкъ политикэ пхъа­шэм ыпкъ къикIэу мы хэгъэгум игухэлъхэр къыщыдэхъун ылъэ­кIыгъэп.

ИорданиемкIэ, СириемкIэ зи­гъэзагъ. Ежь ыцIэкIэ заджэхэрэ латин тхыпхъэм техыгъэ хьарыфылъэ зэхигъэуцуагъ. Фольклорнэ материалхэр зэхиугъоягъэх, пьесэхэр ытхыгъэх ыкIи ыгъэуцугъэх, тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх. Мы хэгъэгумэ арыс адыгэ­хэм ялъэпкъ зэхашIэ къыгъэущыгъ, адыгэ лъэпкъыр, адыгэ хэкур нахь шIу аригъэлъэгъу­гъэх. Адыгэ лъэпкъ гупшысэр къызэкIигъэнагъ.

КIубэ Щэбанэ къыгъэнэфыгъэ адыгэ гъогум тетыгъэ ныбжьыкIэмэ ащыщэу Тхьабысымэ Сэ­михь 1960-рэ илъэсхэм апшъэрэ гъэсэныгъэ зэригъэгъотынэу Тыркуем икъэлашъхьэу Анкара къэкIуагъ. Мыщ щыпсэущтыгъэ адыгэ интеллигентэу Цушъхьэ Иззэтрэ нэIуасэ зэфэхъугъэх. Сэмихьрэ Иззэтрэ яакъыл гу­пшысэхэмкIи, ядунэееплъыкIэкIи дэгъоу зэгурыIощтыгъэх. Цу­шъхьэм а уахътэм къыдигъэкIыщтыгъэ журналэу «Кавказым» 1967-рэ илъэсым ия 14-рэ номер ТыркуемкIэ апэрэу хэку гъэзэ­жьыным къыщытегущыIэщтыгъ. Журналым къыкIэлъыкIорэ иномерхэми хэку гъэзэжьыным нахь игъэкIотыгъэу къызэращытегущыIэщтыгъэр тэлъэгъу. Цушъхьэ Иззэт журнал къыдэгъэкIыным къыщымыуцоу Анкара апшъэрэ гъэсэныгъэ щызэрагъэгъотынэу къэкIогъэ ныбжьыкIэхэми бэрэ аIукIэщтыгъ. Ахэм ялъэпкъ зэха­шIэ къэгъэущыгъэным, Адыгэ хэкур шIу ягъэлъэгъугъэным, хэку гъэзэжьыным кIэгъэгушIугъэнхэм, хэхэсхэмрэ хэкурыс­хэмрэ язэфыщытыкIэхэм зягъэу­жьыгъэным гурэ псэрэкIэ адэла­жьэщтыгъ. А лъэхъанхэм хэкум къикIхэрэ тхэкIо-усакIохэр, цIыф гъэсагъэхэр тыркуе адыгэхэм нахь къахахьэхэу, ныдэлъфыбзэ­кIэ къыдэкIырэ тхылъхэр хэ­хэс адыгэхэм аIукIэхэу хъугъагъэ. Мы хъугъэ-шIагъэхэм хэхэс адыгэ­мэ яхэку гъэзэжьын гупшысэ къагъэущыгъ, зы гъогу занкIэм тыращагъэ хъугъэ.

1970-рэ илъэсхэм Хъуажъ Фахьри зиредактор шъхьаIэу Истамбыл къыщыдэкIыщтыгъэ «Камчы» гъэзетым фатхэщтыгъэхэр Едыдж Хьалукъ, ЛIышэ Сулейман, Чурей Али, Исмеил Оздемыр, Хьаткъо Гулер, Хьаткъо Гушан. Гъэзетым анахь гу­хэлъ шъхьаIэу иIэмэ зыкIэ ащыщыгъ хэку къэгъэзэжьыным дэлэжьэгъэныр. Гъэзетыр номер пчъагъэм нэсыгъэу икъыдэкIын къызэтыригъэуцон фае хъу­гъагъэ.

КъыкIэлъыкIорэ илъэсхэм Хъуажъ Фахьри, МэщфэшIу Нэдж­дэт, Исмеил Оздемыр, ЛIы­шэ Сулейман, Енэмыкъо Мэулыд, Едыдж Батырай, Абазэ Ибра­хьим, Биданэкъо Нихьад, Цурей Мухьаррэм, ЯхъулIэ Авни зы куп хъухэу хэку къэгъэзэжьын Iофым дэлэжьэнхэу аублэгъагъ ыкIи «Ямчы» журналыр къыдагъэкIыгъ. Мы журналым иредактор шъхьэIагъэр Хъуажъ Фахьри, къыфатхэщтыгъэхэр Едыдж Хьалукъ,Чурей Али, ЛIышэ Сулейман, Исмеил Оздемыр, Мэщ­фэшIу Нэдждэт, Енэмыкъо Мэулыд, Хьапэе Эрхьан. Журналэу «Ямчым» хэку къэгъэзэжьын Iофыгъохэм игъэкIотыгъэу щатегущыIэщтыгъэх. Адыгэ хэкум ехьылIэгъэ къэбархэр жъугъэу къатыщтыгъэх, адыгэ лъэпкъ литературэм щыщ произведениехэр адыгабзэкIэ е тыркубзэкIэ зэдзэкIыгъэхэу къы­хаутыщтыгъэх. Мы купым щыщ­хэр хасэхэм чанэу ахэлажьэщты­гъэх, цIыф жъугъэхэм, анахьэу ныбжьыкIэхэм, бэрэ заIуагъакIэщтыгъ. ЦIыфхэм ялъэпкъ зэхашIэ къэIэтыгъэным, хэку гъэзэжьын гупшысэм къещэлIэгъэнхэм дэлажьэщтыгъэх. Тырку адыгэхэм яполитическэ литературэ «ДонушджулеркIэ» зэджагъэхэ купыр (Хэку гъэзэжьыным кIэдэухэрэр) мырэущтэу къыхэуцуагъэ хъугъэ.

«Донушджулер» зыфаIорэ купыр лъэпкъ Iофыгъохэми, ха­сэхэм я зэхэщэни чанэу ахэла­жьэу тэлъэгъу. Мы купым щыщхэр кIэщакIо фэхъухи, адыгэ­хэм ячIыгу къызабгынагъэм ия 125-рэ илъэс (1989) Анкара щыхагъэунэфыкIыгъагъ. ЗэIукIэшхом апэрэу хэгъэгу зэфэшъхьафмэ ащыпсэурэ адыгэхэр зэрищэлIагъэх. Адыгэ лIыкIохэр апэрэу зэгъусэхэу лъэпкъ Iофыгъохэм атегущыIэн амал агъотыгъагъ. Дунэе Адыгэ Хасэм изэхэщэнкIэ иапэрэ лъэбэкъу-хэр мы зэIукIэшхом щыдзыгъэ хъугъагъэ.

Тыркуем ис адыгэхэмкIэ хэку къэгъэзэжьыным дэлажьэхэрэр («Донушджулер») Дунэе Адыгэ Хасэм изэхэщэни, иустав иштэни, иполитикэ шъхьаIэхэр гъэ­нэфэгъэнми чанэу ахэлэжьа­гъэх. Апэрэ зэфэсэу 1991-рэ илъэсым Налщык щырекIокIыгъэм Тыркуем ыцIэкIэ хэлэжьэгъэ лIыкIо купым итхьамэтагъэр МэщфэшIу Нэдждэт. ЛIыкIо купым хэты­гъэхэр: Хъуажъ Фахьри, Исмеил Оздемир, Таймэз Юсыф, Агачэ Мухьуддин, Гусэр Сонмез, Есэн Сабахьаддин, Емызэгъ Щамил. Мы купым щыщхэу МэщфэшIу Нэдждэтрэ Хъуажъ Фахьрирэ илъэсыбэрэ Дунэе Адыгэ Хасэм иапшъэрэ органхэм ащылэжьагъэх.

Советскэ Союзыр зызэхэта­къом, Адыгэ хэкум укъэкIожьын амалхэр нахь щыIэ хъугъэх. ТыркуемкIэ хэку къэгъэзэжьыным дэлажьэщтыгъэ купым («До­нушджулер») щыщхэр ары апэу Адыгеими, Къэбэртаеми, Абхъазыми къэзыгъэзэжьыгъэ­хэр. ЗичIыгу къэзыгъэзэжьыгъэ­хэр непэ мы республикищми щыIакIэм илъэныкъо зэфэшъхьафхэм пытэу щахэуцуагъэх. Ахэм ащыщыбэхэр бзэм, культурэм, шэн-хабзэхэм якъэIэтыжьын, псауныгъэм икъэухъу­мэн, гъэсэныгъэм адэлажьэрэ цIыфых, заслуженнэ е народнэ артистых.

Хэхэс адыгэхэр зыщыпсэурэ хэгъэгухэм адыгэ лъэпкъэу къа­щынэжьынхэ зэрамылъэкIыщтыр, бэ темышIэу мамлюк адыгэмэ афэдэу зыхэс лъэпкъхэм зэрахэ­кIодэжьыщтхэр, ащ пае яхэку агъэзэжьын зэрэфаер 1908-рэ илъэсым зэхащэгъэгъэ «Черкес теавун Джэмиетми» (Черкесхэм языкIыныгъэ, язэдеIэжьын хасэ), илъэс 50-кIэ узэкIэIэбэжьмэ «ДонушджулеркIэ» зэджэгъэхэ купыми агъэунэфыгъагъ. Мы еплъыкIэм къыпэуцужьэу дезымыгъаштэхэрэм джынэс адыгэ лъэпкъым къырыкIощтым пае нэмыкI еплъыкIэ е екIолIакIэ къыфагъотыгъэу щытэп. Непэрэ мафэхэмкIэ хэку къэгъэзэжьыныр къызэтеуцуагъэ фэдэу къэ­лъа­гъоми, мы Iофым ипэрыо­хъухэр дэгъэзыжьыгъэнхэм, цIыф­мэ хэкум къагъэзэжьын амалхэр ягъэгъотыгъэнхэм зи­лъэпкъ фэгумэкIырэ цIыф пстэури, хасэхэри, хэбзэ къулыкъу­хэри дэлэжэнхэ фаеу сэлъытэ.

ШышъхьэIум и 1-р зихэку къэ­зыгъэзэжьыгъэмэ я Мафэу зэрагъэунэфыгъэм мэхьэнэ ин иIэу сеплъы. А мафэм тыдэкIэ щыIэ адыги Адыгэ хэкум зы тыщыхъужьын зэрэфаер къыдгурегъаIо. Хэтрэ хэхэс адыги мы мафэм имэхьанэ къыгурыIоу ичIыгу зэригъэгъотыжьын ылъэкIыным сыщэгугъы.

Чэтэо Ибрахьим.