БлэкIыгъэ лъэхъаным ихъугъэ-шIагъэхэу мэхьанэшхо зиIэхэу общест­веннэ шIэжьым къыщаухъумагъэхэм еплъыкIэу афыряIэр мы аужырэ илъэсипшIхэм шъхьэихыгъэу къыраIотыкI хъугъэ.

Лъэш дэдэу идеологизиро­ваннэу щытыгъэ тоталитарнэ политическэ системэр зыщы­Iэгъэ совет лъэхъаным къэралыгъо закъор ары обществэм идуховнэ лъэныкъо зэрэщы- тэу зыгъэIорышIэщтыгъэр. «ЦIыфыкIэр» апIузэ, тарихъ шIэжьым хэлъ хъугъэ-шIагъэхэу идеологическэу къямыкIухэрэр чIагъэбылъыхьэщтыгъэх, джащ фэдэуи совет системэм къызэ­рекIурэм тетэу тарихъ хъу­гъэ-шIагъэхэм ежьхэм уасэу аратырэр нэмыкIхэм арагъэштэным пылъыгъэх. ЦIыф жъугъэ­хэм яшIэжь къыхэнэжьыгъэ хъугъэ-шIагъэхэу мэхьанэшхо зиIэхэр бэу совет системэм илъэхъани къэхъугъэх. Ыпэ рапшIэу ахэр тарихъым хэхьэгъэ цIыф хьалэмэтхэр, наукэмрэ культурэмрэ яIофышIэ цIэ­ры­Iохэр, Хэгъэгу зэошхом илIы­хъужъхэр ыкIи нэмыкIхэр ары. Ау саугъэтхэм алъэныкъокIэ зэщымыщыбэ уасэу афишIы­щтыгъэр къыриIотыкIынэу ыкIи иидеологическэ зэмылIэужы­гъуабэ пхырищынэу обществэм амал иIагъэп.

А зэщымыщыбэр, Урысыем ис лъэпкъ, социальнэ куп зэ­фэшъхьафхэм ятарихъ шIэжь хэлъ хъугъэ-шIагъэхэу зыкIи зэмыкIухэрэр, зэтемыхьэхэрэр тиджырэ лъэхъан къыщыраупцIыкIыгъэх. Джары зыпкъ къи­кIыгъэхэр саугъэтхэм афэгъэ­хьыгъэ идеологическэ дэо лъэ­шхэу цIыф куп заулэмэ яидеологическэ, политическэ, лъэпкъ шIоигъоныгъэхэр къызыщылъэгъуагъэхэр. ШIэжьым зао зэрэрашIылIэрэм тыри­шыхьат сIомэ, сыхэмыукъо­нэу къысщэхъу. Щыбгъэзыен умы­лъэкIынэу непэкIэ джары Iоф­хэм язытет шъыпкъэр.

Урысыем илIэужыкIэ чанэу ахэм ахэлажьэзэ, къэзыуцухьэ­рэ дунаир зэрегъашIэ, шIои­гъоныгъэу, еплъыкIэу иIэхэр къыреIотыкIых. ШIуагъэ горэхэри, осэ тэрэз зэтыгъэн фэе щынагъохэри ащ хэсэлъагъох.

ЗэмыхъокIырэ идеологие къэралыгъом зиIэгъэ ыкIи иза­къоу тетыгъор зиIыгъыгъэ зэ­маным джырэ урысые обществэм къыфигъэзэжьыщтэп. Ти­обществэ щыщхэм еплъыкIэ зэфэмыдэхэр яIэн зэралъэ­кIыщтым тыкъеуцуалIэмэ, саугъэтхэм япропагандэкIэ зэгурыIоныгъэ горэм тыкъыфэкIоным тыпылъын фае. ЯшIошI къыраIотыкIынэу пстэуми фитыныгъэ зэряIэм зыдедгъа­штэкIэ, обществэр зэрэщытэу зэбгырыдгъэзыщт. Идейнэ, культурнэ плюрализмэм хэбзэ кIуачIэ иIэ зыщыхъугъэм культурэм ылъэныкъокIэ зы шап­хъэхэм арыгъозэнхэм ущыгу­гъыжьынэу щытэп. Ау къэIогъэн фае тоталитаризмэм къыкIэзыжьыгъэ обществэу тызыщыпсэурэр зэрэхъыбэир, радикализированнэу зэрэщытыр, зэгурыIоныгъэм къызэрэфэкIорэ хабзэхэр ащ зэрэхэмылъхэр. КIуачIэм мэхьанэ зэрэ­раты­щтыгъэр, затеIэтыкIыныр, ате­IункIэныр джыри ахэзыжьыгъэп, зэпэуцужьныгъакIэхэр щы­Iэнхэм ищынагъо ащ къеты.

«Общественнэ щынэгъончъа­гъэм зэрар фэхъурэ зэпэуцужь­ныгъэр тхэмылъэу «зэкIэми яшIошIхэр шъхьафитэу къызыщыраIотыкIын алъэкIыщт» режимыр зэпытчын тлъэкIыщта, нэмыкI лъэныкъохэм язэха­шIэ­хэр мыщ дэжьым къыдэт­лъы­тэным тыфэхьазыра?» зы­фэ­пIощт упчIэ шъхьаIэм зы мэхьа­нэ зиIэ джэуап тэрэз къепты­жьын зэрэмылъэкIыщтри нафэ.

Тиобществэ идейнэ, культурнэ зэмылIэужыгъоныгъэхэм куу дэдэу ахэхьагъэшъ, а пстэури зы чIыпIэм щызэпщэлIэжьын умылъэкIынэу къысщэхъу.

Iо хэмылъэу, хэкIыпIэ анахь дэгъур — Iофыгъо шъхьаIэхэмкIэ узэгурыIоныр ары. Тэри, тыкъэзыуцухьэхэрэми агу ­илъыр шъхьэихыгъэу къыраIотыкIын зэрэфитхэр къыдэтлъытэн, а зэгурыIоныгъэм тэри тыфэблэн фае. Общественнэ федэхэм къапкъырыкIызэ, сыд фэдэрэ общественнэ инициативи къызэтыригъэуцоным ифитыныгъэ къэралыгъом иIэн фае.

БлэкIыгъэр шIэжьым хэпцIэнтхъукIыжьын зэрэмылъэ­кIыщтыр нафэ. Ащ инэкIубгъохэу мэхьанэшхо зиIэхэр армэ гущыIэр зыфэгъэхьыгъэр, «ащыгъупшэжьыгъэ» хъугъэ-шIагъэхэр блэкIыгъэм хэтхэп. Тэ зэ­кIэми зэхэшIыкIи, гухэлъи, тарихъи, къэкIощти тиI.

Къэралыгъо гупшысэм иконцепцие зыхэмылъ культурнэ, социальнэ проектхэм лъэшэу джыдэдэм зытеIункIэхэрэ, Iэ­кIоцI зэмызэгъыныгъабэмэ зэ­щагъэкъорэ джырэ обществэр акъылыгъэ зыхэмылъ Iэхъогъу, лъэпкъ гупшысакIэм зэрэфащэхэрэм ищысэшIоу щыт Адлер щагъэуцугъэгъэ саугъэтым къехъулIагъэр.

Культурнэ, идеологическэ зэ­мылIэужыгъоныгъэхэм пчъэр нэкъокъоным къыфызэIуахы. Компромиссым (зэгурыIоны­гъэм) ихабзэхэр зыхэмылъ об­ществэм нэкъокъоныр та- рихъ шIэжьыр къызэраухъумэрэ бэнэныгъэ лъэш щыхъужьэу загъорэ къыхэкIы. ШIэжьым фэгъэхьыгъэ заохэу цивилизованнэ шапхъэхэр къызыщыдэмылъытагъэхэр зэдемыгъэштэныгъакIэхэм лъапсэ афэхъух, гущыIэ дахэкIэ ахэр къызщыпфызэтемыгъэуцожьышъущт чIы­пIэхэри къыхэкIых.

ШIэжьым фэгъэхьыгъэ заохэр зэхэзыщэрэ пстэури нэ­мыкIхэм ялъэшэкIынхэм, джэгъогъуныгъэм, гухьэ-гужъым зэ­лъаIыгъхэ зыхъукIэ, общест­вэм зэпэщэчэныгъэр къыщыпфэухъумэщтэп. Мыщ дэжьым къэралыгъо хабзэр Iофым къы­хэхьан фае. Хабзэм фитыныгъэ иI общественнэ федэхэм апае общественнэ, культурнэ инициативэхэр къызэтыригъэуцонхэу а проектхэм кIэщакIо афэхъугъэхэр цивилизованнэу, акъылыгъэ ахэлъэу гупшы­сэнхэ, лъэныкъо пстэуми загурагъэIон амылъэкI зыхъукIэ.

Я XIX-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ Кавказ заом епхыгъэ тарихъ хъугъэ-шIагъэхэм игъэкIотыгъэу сакъытегущыIэнэу сыфаеп. Фаехэм ахэр дэгъоу ашIэ. Илъэсишъэрэ шъэныкъорэм ехъукIэ ащ фэгъэхьыгъэ научнэ, публицистическэ литературабэ щыIэ хъугъэ.

Колониальнэ заохэм ялъэ­хъан итамыгъэ пропагандэ шIы­гъэным зи акъылыгъэ хэслъагъорэп. Сэ сызэрегупшы­сэрэмкIэ, анахьэу мэхьанэ зи­Iэхэр тиджырэ дунай, тызыщыпсэурэ уахътэр, къыддэ­псэурэ цIыфхэр ары.

Тыкъэзыуцухьэхэрэм нахьыбэу шIур, зэфагъэр, цIыфыгъэр ятлъэгъулIэ зэрэтшIоигъом щэч хэлъэп. Урысые империем Кавказым лъыгъэчъэ заохэр къызыришIылIэгъэ, жъалымыгъэшхо зызэрихьэгъэ, цIыфыгъэнчъэу зызекIогъэ лъэхъаным къы­фэдгъэзэжьыгъэкIи, шIур, зэфагъэр, цIыфыгъэр тинепэрэ мафэ щытекIонхэмкIэ ащ зи хэдгъо­тэщтэп. БлэкIыгъэм иныбжьыкъухэм ар къытфахьыщтэп. БлэкIыгъэр блэкIыгъах, ащ зи хэпшIыхьажьын плъэкIыщтэп, зэфэнчъагъэу, жъалымыгъэу, мыцIыфыгъэу ащ бэдэд хэлъыр. ЦIыф шIэжьыр Тхьэ тын. Ау шIэжьми зы дагъо иI: ар мэ­кIодыжьы. ЫпэкIэ щыIэгъэ хъу­гъэ-шIагъэхэм ауж кIэхэр къе­кIых. Ащ мэхьанэшхо кIоцIылъкIэ енэгуягъу. Непэрэ мафэм иIофыгъохэм яджэуапхэм та­лъыхъузэ блэкIыгъэм зыфэд­гъэ­зэнэу тежьэ, ау джырэ дунаеу тызыщыпсэурэр блэкIы­гъэм зыкIи зэрэфэмыдэр тщэгъупшэ.

Анахьэу мэхьанэ зиIэр джырэ дунаир зэпхъокIын зэрэ­плъэкIыщтыр ары. IофышIухэр зепхьанхэмкIэ, зафэу ущытынымкIэ, цIыфыгъэ пхэлъынымкIэ, къыппэблагъэм IэпыIэгъу уфэхъунымкIэ, пкIуачIэ къызэрихьэу цIыфхэм уишIуагъэ ябгъэ­кIынымкIэ амал бэдэдэ щыI. Ау блэкIыгъэм иакъылынчъагъэ зебгъэтхьалэн нахьи, ар бэкIэ нахь къин.

Зидунай зыхъожьыгъэхэм ягугъу бэрэ дэйкIэ пшIыныр гонахьышху. ЩымыIэжьхэм яушэтыпIэхэр зэпачыгъахэх, зэрафэлъэкIэу ахэр псэугъэх. БлэкIыгъэм дэгъуи, дэйи къы­хэфагъ. Зидунай зыхъожьы­гъэхэм агъэхъагъэхэмкIэ зяуп­чIыжьыщтхэр Ахърэт Мафэр ары. Тэ ащ зи хэдгъэхъощтэп ыкIи хэдгъэкIыщтэп. «Тэ Ахърэт Мафэм Тхьэм, Ащ игукIэгъу тащэгугъы» зыфиIорэ осыетым ислъам диныр зылэжьхэрэр рэгъуазэх. Непэ щыIэхэмкIэ ушэтыпIэ уахътэр джырэ уахътэр ары. УялъэшэкIыныр, джэгъогъуныгъэр, гухьэ-гужъыр уиIэубытыпIэхэу блэкIыгъэм иныбжьыкъухэм уябэныныр делэгъэ шъыпкъ. Шъукъэзыуцухьэрэ дунаир нахьышIу шъу­шIы. Мыхъуми ащ шIуагъэ горэ къыкIэкIощт.

Сятэжъэу Сохът Рэщыд ХьакIу­цукъо ыкъор 1943-рэ илъэсым Новороссийскэ дэжь щыфэхыгъ. Селоу Мысхако дэт къош къэхалъэм ащ ихьадэ щагъэтIы­лъыгъ. Мы къош къэхалъэм дэлъ советскэ дзэкIолI 2530-мэ а саугъэтыр афагъэуцугъ. Адрэ ихэгъэгогъу миллион пчъагъэмэ афэдэу, Хэгъэгум ишъхьафитыныгъэ къыухъумэзэ зыпсэ зытыгъэ сятэжъи ар зыфагъэуцугъэмэ ащыщ.

Адэ а саугъэтыр зэрагъэуцугъэр зыгорэм ымыдэу, ыгукIэ фэмыштэу щыта, тарихъым а инэкIубгъо тишIэжь хигъэкIыжь шIоигъуа? Хьау. Сыда ар зэпхыгъэр? Советскэ дзэкIолIхэм национализмэм ебэныжьхэзэ лIыхъужъныгъэу зэрахьагъэм ятэжъхэм яIахь зэрэхэлъыр тихэгъэгу ис нэбгырэ пэпчъ зэхешIэ. Ащ фэдэ зэхашIэр зыхэлъыр гуманизмэм, патриотизмэм, зэфагъэм арыгъозэрэ обществэр ары. Ар бэнэныгъэм, шIур ем зэрэтекIорэм ятамыгъэу щыт. Социальнэ щы­Iэныгъэм илъэныкъо пстэу­хэмкIи дунэе цивилизацием иIахьэу хишIыхьагъэм пае хэгъэгушхом а тамыгъэр тефэ.

ЦIыфхэм агукIэ амыштэрэ саугъэтыр сыд фэда? Засс фэ­гъэхьыгъэ саугъэтэу чIыпIэ зы­гъэIорышIэжьынымкIэ къу­лыкъухэм яунашъокIэ Ермэл­хьаблэ щагъэуцугъэр мыщкIэ щысэу къэсхьын.

Н. И. Лорер игукъэкIыжьхэу Засс фэгъэхьыгъэхэм хэти ащы­гъуаз, Засс ибзэджэшIагъэхэр зыщызэхэфыгъэ документхэр бэшIагъэ къызыхаутыгъэхэр. Гъэзетеджэхэр сымыгъэгужъыенхэм пае ахэм ягугъу къэсшIынэп. Сэ сишIошIкIэ, цIыфышъхьэхэр зыгъажъощтыгъэм, зыукъэбзыти ахэр анатомическэ кабинетхэм афязыгъэхьыщтыгъэм я XXI-рэ лIэшIэгъум саугъэт фэзыгъэуцугъэхэр цIыфыгъэ шапхъэхэр IэкIыб зы­шIыгъэхэр ары. Вельяминоври джащ фэдэу зекIощтыгъ. Ащи саугъэт фагъэуцугъ.

Хэгъэгу зэошхом илIыхъужъхэм ясаугъэтхэмрэ я XIX-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ колониальнэ заохэм ясаугъэтхэмрэ зэтэжъугъэгъапшэх, ахэр зэбгъа­пшэхэ хъущтмэ. Зассрэ Вельяминовымрэ ясаугъэт жъалымыгъэм итамыгъэу, пщыныжь зэрарамыгъэхьыгъэ бзэджэшIэгъэ хьылъэхэм ятамыгъэу щыт. Ащ фэдэ саугъэтхэм джырэ обществэмкIэ сыд фэдэ культурнэ, пIуныгъэ мэхьана яIэр? Ахэм ясоциальнэ пшъэрылъыр об­ществэр зэбгырыгъэзыгъэныр, политическэ, лъэпкъ, трайбалистскэ, социальнэ сегментхэмкIэ ар зэтеутыгъэныр ары. За­хэIэтыкIыныр, джэгъогъуныгъэр, ер зылъэпсэ гупшысакIэу, емрэ ныбжьыкIэхэм ахалъхьэ ашIоигъо джэгъогъуныгъэмрэ ятамыгъэу ар щыт. А джэгъогъуныгъэм лъапсэ фэхъурэр нэмыкI шIошI щыIэн ымылъэкIыщтэу зылъытэхэрэр щымыIэ пыим зэрэщагъэщынэхэрэр ары. Ащ фэдэ «шIуагъэхэм» язехьа­кIохэр цIыфлъэпкъым щигъэ­зыегъэ расистскэ, фашистскэ, ксенофобскэ модельхэр ары.

Мыщ фэдэ «шIуагъэхэм» язе­хьакIохэр тиобществэ изы Iа­хьых. Ахэми яшIошIхэр къыраIотыкIы ашIоигъу. Ау обществэм мы иIахь гъэпсын IофхэмкIэ, я XXI-рэ лIэшIэгъум диштэрэ те­кIо­ныгъэшхохэр зышIын зылъэ­кIыщт лIэужхэм япIункIэ тэ пстэу­ми кIуачIэ къытета, тыкъэ­зыуцухьэрэ дунаим моральнэ, нравственнэ авторитет ащ къы­щытета?

1812-рэ илъэсым щыIэгъэ Хэгъэгу заом лIыхъужъныгъэ щызезыхьагъэм ыкъоу генера­лэу Н. Н. Раевскэр нэмыкI щы­сэу къэсхьын. Хы ШIуцIэ линием ипэщэгъэ Н. Н. Раевскэм заохэр Кавказым щы­щыгъэтыгъэнхэмкIэ, мамырэу адыгэхэр Урысыем хэхьанхэмкIэ фэлъэкIырэр зэкIэ ышIэ­щтыгъ. Ащ ишIуагъэкIэ Хы ШIу­цIэ линием ипытапIэхэр адыгэ­хэм къафызэIуахыгъагъэх, уры­сыдзэм илазаретхэм адыгэ­хэм къащяIазэщтыгъэх. Ла­заретхэр ыуплъэкIухэзэ, ащ адыгэ бзылъфыгъэ горэм дышъэ пшъэхъу ритыгъагъ. Адыгэхэм урысыдзэм къулыкъу щахьыным, урыс университетхэм гъэсэныгъэ ащызэрагъэгъотыным ар кIэлъэIущтыгъ. Урысыдзэм хэ­хьэрэ Анапэ эскадронныкъуи къушъхьэчIэсхэм апае зэхащэгъагъ. Ау а лъэхъаным хабзэр зыIыгъыгъэхэм ащ къыдыра­гъэштэгъагъэп. Отставкэм зэ­рэкIорэм ехьылIэгъэ рапортым ащ мырэущтэу ритхагъ: «Заохэр Кавказым цIыфыгъэнчъэу зэрэ­щызэхащэхэрэмкIэ джы къыз­нэсыгъэм сэ зыр ары апэуцужьыгъэр ыкIи ащ къыхэкIэу шъолъырыр къэсыбгынэн фаеу хъугъэ. Заоу Кавказым щызэхащэхэрэм сыгу къагъэкIыжьы испанцэхэм Америкэр аштэ зэхъум тхьамыкIагъоу апэкIэ­кIыгъэр зэкIэ. Испанием итарихъ къыхэнэгъэ лъэуж дэим фэдэ Кавказым иштэнкIэ урыс­хэм ятарихъ къыхэмынэнэу Тхьэм еIу».

Сэ сишIошIкIэ, генералэу Н. Н. Раевскэм фэдэхэр ары Урысые къэралыгъом ылъапсэ зыгъэпытагъэхэр. Хэгъэгум ифе­дэхэм яшъыпкъэу ахэр афэлэжьагъэх. ЯгупшысакIэкIэ, гъэхъагъэу яIэхэмкIэ зыщыпсэу­щтыгъэхэ лъэхъаным ыпэ ахэр ишъыгъагъэх. Ау ахэм афэдэ цIыф цIэрыIохэм саугъэтхэр афагъэуцухэрэп. Хы ШIуцIэ Iушъом Iут композицие горэр ары ныIэп ар зыщытлъэгъурэр.

Джыдэдэм тызпылъын фаер агъэпсыгъэ саугъэтхэу Iо къызыпытэджагъэхэм ахамыгъэхъо­ныр ары. Псэуалъэм шIуагъэу пылъыр къыдэтлъытэзэ, тызэгурыIозэ сыд фэдэрэ унашъуи тштэшъоу тапэкIэ зыдгъэсэн фае. Тызыфэе шъыпкъэри къыд­гурыIон фае. «ТэркIэ» ыкIи «ахэмкIэ» зыдгощыщта е тызэгъусэу я XXI-рэ лIэшIэгъум къы­гъэуцурэ Iофыгъохэм ­джэуап яттыщта?

Сохът Аскэр. Краснодар краим и Адыгэ Хасэ итхьамат.