Урысыем щыпсэурэ нэмыкI цIыф лъэпкъыбэмэ афэдэу, адыгэхэми шъхьафитныгъэм екIурэ тарихъ гъогу кIыхьэ, гъогу къин къызэпачыгъ.

Я XIX-рэ лIэшIэгъум иублэгъухэм адэжь ежьхэм яеу къэ­ралыгъо агъэпсынэу фежьэгъа­гъэх, ау къадэхъугъэп. Кавказ заом ыуж Темыр Кавказым щыпсэухэрэ лъэпкъхэр Урысые империем хэхьэгъагъэх. КъушъхьэчIэсхэм ящыIэкIэ-псэукIэрэ яIофхэм ягъэзекIонрэ япхыгъэ шIыкIэ-амалхэм пачъыхьэгъур илъэсыбэрэ алъыхъугъ. Комиссие гъэнэфагъэу зэхащэгъагъэр зыуж итыгъэр а IофыгъомкIэ предложениехэу къахьыхэрэм защигъэгъозэныр ыкIи къахилъхьанхэр ары. Ау а Iофыгъор ыкIэм нэсэу зэшIохыгъэнымкIэ пэрыохъу хъугъэх я XIX-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэм адэжь Балканхэмрэ Къырымрэ къащы­хъугъэ хъугъэ-шIагъэхэр, Осмэн империем дыряIэгъэ заор, нэужым щыIэгъэ империалистическэ заор. Октябрэ революцием ыкIи граждан заом ауж ныIэп Урысыем лъэпкъ-къэралыгъо гъэпсыкIэу иIэщтым тыраубытэным иамал щыIэ зыхъу­гъэр.

ЛIэшIэгъубэхэм зыкIэхъопсыщтыгъэхэр адыгэхэм къадэ­хъугъ. Урысыем икартэ 1922-рэ илъэ­сым бэдзэогъум и 27-м Адыгэ автоном хэкур иты хъугъэ. Хэгъэгу зэошхор къежьэфэ нэс автоном хэкум пэщабэ щызэблэкIыгъ. Ау пстэуми анахь лъэуж ин къэзгъэнагъэр Хьа­хъурэтэ Шыхьанчэрый Умар ыкъор ары. Илъэпкъ дэгъоу зышIэрэ ыкIи дунаим тетыфэ фэшъыпкъэу ащ фэлэжьэгъэ цIыфэу ар щытыгъ. ИIоф хэ­шIыкI фыриIэу, чанэу ипшъэрылъхэр зэригъэцакIэхэрэм дакIоу лэжьэкIо цIыфым ренэу ынаIэ тыригъэтыгъ. Джащ пае ежьми шъхьэкIэфэшхо къыфашIыщтыгъ. Хъугъэ-шIагъэхэм, цIыф жъу­гъэхэм ренэу ар ахэтыгъ, сыд фэдэ Iофтхьабзэ зэхищагъэми, лэжьэкIо къызэрыкIохэр къыхигъэлажьэщтыгъэх. ЦIыфхэм ар шIу алъэгъущтыгъэ ыкIи «Хьа­хъурэтэ-автономкIэ» еджэщтыгъэх.

Автономие тиIэ зэрэхъугъэм ишIуагъэ къэкIуагъ хэкум исоциальнэ, иэкономическэ, икультурнэ ыкIи игушъхьэлэжь хэхъо­ныгъэкIэ. А илъэсхэм мэкъу-мэщым иколлективизацие дакIоу гъэсэныгъэ зыщарагъэгъотыщт еджапIэхэр, культурнэ-просветительнэ, социальнэ ыкIи медицинэ учреждениехэр зым ыуж зыр итэу къызэIуахыщтыгъэх. КIэлэцIыкIухэри, нэжъ-Iужъхэри еджэкIэ-тхакIэм фагъасэщты­гъэх. Хьахъуратэм щыIэ­кIакIэм игъэпсын хэлэжьэщт кадрэ ныбжьыкIэхэм яухьазырын мэхьанэшхо ритыщтыгъ. Экономикэр нахь пытэ хъущтыгъэ, IофышIэ ныбжьыкIэхэм япчъагъэ хахъощтыгъэ, а пстэу­ми адакIоу хэкур нахь пытэу ылъэ теуцощтыгъэ.

Автоном хэкум патриот пIуныгъэм мэхьанэшхо зэрэщыратыщтыгъэм ишыхьат Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, Урысыем щыпсэурэ цIыф лъэпкъ пстэуми афэдэу, ащ икIалэхэм ыкIи ипшъашъэхэм лIыхъужъныгъэ зэрахьэзэ я Хэгъэгушхо къызэ­ра­ухъумагъэр. Ащыщыбэмэ къэралыгъо тын лъапIэхэр къа­фа­гъэшъошагъэх. Адыгеим къы­щыхъугъэ нэбгырэ 52-рэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ хъугъэ. Ахэм ащыщэу нэбгыри 7-р адыг, хэгъэгум илIыхъужъ тарихъ егъэшIэрэу ахэр хэхьагъэх.

Заом ыуж тицIыфхэм Iофы­шхо апашъхьэ къиуцогъагъ: фашистхэм зэхакъутэгъэ хъыз­мэтыр зыпкъ игъэуцожьыгъэн фэягъ. А пшъэрылъышхом изэшIохын зыч-зыпчэгъоу тижъи, тикIи хэлэжьагъ. IофшIэным и ЛIыхъужъыцIэ къызфагъэшъошагъэри макIэп. Хъызмэтыр зыпкъ игъэуцожьыгъэным имызакъоу, хэкум иэкономики, икультури тапэкIи нахь хэхъоныгъэ зэрашIыщтым дэлэжьэгъэн фэягъэ. ЩыIэкIакIэм игъэ­псынкIэ Ш. У. Хьахъуратэм Iофышхоу ублапIэ зыфишIыгъэр дэгъоу лъагъэкIотагъ ащ къыкIэ­лъыкIуагъэхэм. Анахьэу а чэзыумкIэ къахэщыгъэхэр Бэрзэдж Нухь Аслъанчэрые ыкъор, Хъут Малыч Шъалихьэ ыкъор ыкIи ЛIыхэсэ Мухьдин Шъалихьэ ыкъор.

Промышленность псынкIэм, онтэгъум, джащ фэдэу гъомылэпхъэшI промышленностым яот­раслакIэхэр хэкум къетаджэх, мэкъумэщ предприятиехэр агъэкIэжьых. ЦIыфхэр зычIэсыщтхэ ыкIи административнэ унэхэр, лъэпкъ гъэсэныгъэм, культурэм, медицинэм, цIыфхэм ясоциальнэ фэIо-фашIэхэм япхыгъэ псэуалъэхэр нахьыбэ мэхъух. А илъэсхэм къакIоцI научнэ интеллигенцием хэ­хъуагъ, шIэныгъэхэмкIэ доктор ыкIи кандидат шъэ пчъагъэ тиIэ хъугъэ. Театрэм ыкIи эстрадэм яартистхэр, тхакIохэр, орэды­Iохэр, композиторхэр, сурэтышIхэр, театральнэ IофышIэхэр нахь зэлъашIэ хъугъэх. СССР-мрэ Урысые Федерациемрэ я Къэралыгъо шIухьафтынхэр литературэмрэ искусствэмрэ алъэныкъокIэ къафагъэшъошагъэх КIэрэщэ Тембот, МэщбэшIэ Исхьакъ, Нэхэе Аслъан. АдыгабзэкIэ телекъэтынхэр макIох, общественнэ-политикэ журналхэр, гъэзетхэр, зэреджэщтхэ тхылъхэр ыкIи нэмыкIхэр къыдэкIых. Республикэ драматическэ театрэмрэ филармониемрэ Iоф ашIэ. Спорт лъэпкъ зэфэшъхьафхэмкIэ Адыгеим иIэ хъугъэх дунэе класс зиIэ спорт­сменхэр, Урысыем, дунаим, Европэм, Олимпиадэ джэгунхэм ячемпионхэр.

Хэкум пэщакIэу фэхъурэ пэпчъ Адыгеим ихэхъоныгъэ ичэзыукIэ фэгъэзагъэу хъущтыгъэ. Бэрзэдж Нухьэ пэщэныгъэ зыщызэрихьэгъэ я 70-рэ илъэс­хэр анахьэу зыфытегъэпсыхьэгъагъэхэр Урысые Федерацием и Правительствэ иунашъоу N 152-р зытетэу «Хэкум иэкономикэрэ икультурэрэ яхэхъоныгъэ ехьылIагъ» зыфиIоу 1972-рэ илъэсым гъэтхапэм и 10-м аштэгъагъэр щыIэныгъэм щыпхырыщыгъэныр ары. Автономие тиIэ зыхъугъэм ия 50-рэ илъэс епхыгъэу ар аштэгъагъ. Экономикэм илъэныкъо пстэуми яхэхъоныгъэ нахь зыкъыIэтыным иамал къытыгъ а унашъом игъэцэкIэн. Хэку гупчэм предприятиябэ щагъэпсыгъ, ахэр промышленность онтэгъум, псынкIэм, гъомылэпхъэшI промышленностым, джащ фэдэу целлюлоз-тхылъыпIэшI промы­шленностым япредприятиягъэх. Унэ-коммунальнэ мэхьанэ зиIэ псэуалъэхэри хэпшIыкIэу нахьыбэ хъугъагъэх. А лъэхъаным агъэпсыгъагъэх Адыгэ Респуб­ликэм и Правительствэрэ Къэралыгъо Советымрэ я Унэ, Мыекъопэ зэхэт псырыкIуапIэр, республикэ драматическэ театрэр, къэлэ хъызмэтым къыхиубытэрэ псэуалъэхэр, телевизионнэ ретрансляторыр, радиом и Унэ ыкIи нэмыкIхэр. Троллейбус линиехэр Мыекъуапэ зыщагъэпсыхэм къэлэ электрическэ транспортым иотраслакIэ хэкум иIэ хъугъэ. А унашъор агъэцакIэзэ, тилэжьакIохэм гъэхъэгъэшIухэр ашIыгъэх чIыгулэжьыным икультурэ зыкъе­гъэIэтыгъэнымкIэ. ЧIыгу гектар мин 45-мэ псыр акIагъахъощтыгъэ, ащ щыщэу гектар мин 20-р пынджым ыубытыщтыгъэ. Илъэс къэс лэжьыгъэ тонн мин 500 фэдиз къахьыжьыщтыгъэ. Культурэмрэ хъызмэтымрэ алъэныкъокIэ гъэхъагъэу ышIыгъэхэм апае Урысыем апшъэрэ тын лъапIэу иIэр — Лениным иорден, нэужым — лъэпкъхэм я Зэкъошныгъэ иорден Адыгеим къыфагъэшъошэгъагъэх. КПСС-м и ЦК-рэ ВЦСПС-мрэ язэIэпа­хы­рэ быракъ плъыжь мызэу, мытIоу къыфагъэшъошагъ. Хэ­кум илэжьэкIуабэхэр а лъэхъа­ным Социалистическэ IофшIа­кIэм и ЛIыхъужъ хъугъагъэх, Къэралыгъо шIухьафтынхэри бэмэ къафагъэшъошагъэх. Кол­лектив ыкIи IофышIэ шъэ пчъа­гъэхэм орденхэр, медальхэр къаратыгъагъэх. Хэкум иэкономикэ джыри нахь псынкIэу хэхъоныгъэ ышIынымкIэ лъэпсэшIу щыIэ хъугъагъэ.

Я 90-рэ илъэсхэм яублэгъум Адыгеим истатус зыкъызеIэтым ыкIи хэгъэгур бэдзэр зэфыщытыкIэхэм япхыгъэ экономикэм зытехьэм Урысые Федерациер чIыпIэ къин зэрытыгъэр. Предприятиехэр къэралыгъом имыежьхэу хъущтыгъэх, экономикэри нэмыкI гъогу техьэу ригъэ­жьэгъагъ. Лъэхъэнэ къиныгъ ар. Къэралыгъом ифэмэ-бжьымэ хъызмэт комплексым зэрэтырихьэрэм къыкIичыгъагъ, хэгъэ­гум ищынэгъончъагъэ хэпшIыкIэу къеIыхыгъагъ. А лъэхъэнэ къиным республикэм пэщэныгъэ дызэрахьан фаеу хъугъагъэ Джарымэ Аслъан Алый ыкъомрэ республикэм иапэрэ Премьер- министрэу Педан Николай Гав­рил ыкъомрэ. Ащ фэдэ уахътэм Парламентым пэщэныгъэ дызэрахьанэу хъугъэ ЛIыIужъу Адам Хъусен ыкъомрэ Салов Евгений Иван ыкъомрэ. Ахэм яшIогъэшхо хэлъыгъ республикэм икъэ­ралыгъо гъэпсыкIэ ухыгъэ хъунымкIэ. Парламентым икомитетхэр зэхащагъэх, хабзэм икъулыкъу ыкIи икъутэмэ пстэури щыIэ хъугъэ, федеральнэ лъэгапIэм нэсэу а пстэури юридическэу гъэпытэжьыгъэ хъугъэ. Ау щытми, республикэм иэкономикэ къызэреIыхыгъэу щытыгъ. А пащэхэм яполномо­чие­хэмкIэ пIалъэу яIэр зекIым, ахэм ачIыпIэ къихьагъэх Урысыем щыцIэрыIо меценатэу, хъызмэтым изехьанкIэ опыты­шхо зиIэ Шъэумэн Хьазрэт Мэджыдэ ыкъомрэ, нэужым — гъэпсын Iофым фэкъулаеу щыт ТхьакIущынэ Аслъан Кытэ ыкъомрэ. Экономикэм изытет нахьышIум ылъэныкъокIэ зэхъо­кIыныгъэхэр фэхъухэу ригъэ­жьагъ. Респуб­ликэм гъэпсын Iофыр щылъыкIотэным иублапIэу ар хъугъэ. Адыгеим ихэхъоныгъэкIэ пIэлъэ кIыхьэм телъытэгъэ программэр зэхагъэуцуагъ ыкIи хэхъоныгъэм илъэныкъо шъхьаIэхэр ащ къыщагъэнэфагъэх.

Бэдзэр зэфыщытыкIэхэм ялъэ­хъан кIэу щыт екIолIакIэхэр, кIочIакIэхэр, нэмыкI цIыфхэр ящыкIэгъагъэх. Уахътэм диштэрэ пэщакIэу хэгъэгум иIэшъхьэтет ылъытагъэр КъумпIыл Мурат Къэралбый ыкъор ары ыкIи ащ цыхьэ фишIыгъ республикэр хэхъоныгъэшIухэм афищэнымкIэ. КIэм тетэу гупшысэшъурэ, шъхьэихыгъэу зиIофшIэн зэхэзыщэрэ, экономикэ зэфыщытыкIэхэм хэшIыкI афызиIэ, респуб­ликэм ищыIакIэ дэгъоу щыгъозэ командэ тищыкIэгъагъ. Граждан обществэм зэпхыныгъэу дыриIэр къызфигъэфедэзэ, IэкIыб къэралхэм арыс тилъэпкъэгъухэри инвестициехэмкIэ къызфигъэфедэнхэ ылъэкIынми мэхьанэшхо иIагъ. ЛIышъхьэм опытэу иIэм ишIуагъэ къекIыгъ ыкIи 2007-рэ илъэсым къыщыубла­гъэу республикэм иминистрэхэм я Кабинет пэщэныгъэ зэрэдызэрихьагъэми IофшIэнымкIэ иамал­хэр нахь ыпсыхьагъэх. Респуб­ликэм и ЛIышъхьэ цIыф жъугъэ­хэм яеплъыкIэ къыдилъытэзэ, джащ фэдэу социальнэ сетьхэр къызфигъэфедэхэзэ, кадрэхэм якъыхэхынкIэ екIо­лIакIэхэу щыIагъэхэр зэблихъу­гъэх. ПIэлъэ кIэкIым къыкIоцI къалэхэмрэ районхэмрэ ямуниципальнэ образованиехэм Iоф­шIэным фытегъэпсыхьэгъэ, пшъэ­рылъ къинхэр зэшIозыхын зылъэкIыщт IофышIэ ныбжьыкIэхэр IэнатIэ-хэм ащыIухьагъэх. Хъызмэтым изе­хьанкIэ опыты­шхо зиIэ Нарожный Владимир Иван ыкъом пэщэныгъэ зыдызэрихьэрэ Къэ­ралыгъо Советми имэхьанэ нахь зыкъыIэтыгъ. Адыгеим щып­сэухэрэм хабзэм цыхьэу фа­шIырэми нахь хэ­хъуагъ.

Республикэм ипащэхэм, федеральнэ къулыкъухэм яспециалистхэр къыхагъэлажьэхэзэ, 2030-рэ илъэсым нэс Адыгеим хэхъоныгъэу ышIыщтым истратегие агъэнэфагъ. Инвестиционнэ проект 60-м ехъу зэхагъэу­цуагъ ыкIи инвесторхэм игъо афалъэгъугъ. Хабзэм ифедеральнэ къулыкъухэм анахь мэ­хьанэ зиIэ проект 49-кIэ предложениехэр аIэкIагъэхьагъэх ыкIи Урысыем илъэпкъ проектхэм ахэр ахагъэхьагъэх. Ахэр зыфы­тегъэпсыхьагъэхэр: къуа­джэхэм яхэхъоныгъ, медицинэ фэIо-фашIэхэр нахьышIоу зэхэщэгъэн­хэр, лъэпкъ гъэсэныгъэр, культурэр, социальнэ лъэныкъор, зекIоныр, бизнес цIыкIумрэ гурытымрэ хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэныр, псэолъэшI индустрием зегъэушъомбгъугъэныр, гъогухэр гъэтэрэзыгъэнхэр, газыр аIэкIэгъэхьэгъэныр ыкIи нэмыкIхэр. ЗэкIэ лъэныкъохэр а проектхэм къызэлъаубытых — кадрэхэм ягъэхьазырын къыщыублагъэу, гъот макIэ зиIэ унагъохэм Iэпы­Iэгъу ятыгъэным нэсыжьэу. Республикэм имуниципальнэ образование пэпчъ ыгъэцэкIэщтыр ыкIи ахэмкIэ пшъэдэкIыжь зыхьыщтхэр ащагъэнэфагъэх. А пстэуми къахэкIэу инвестициехэмкIэ республикэм иIофхэм язытет хэпшIыкIэу нахьышIу хъугъэ. Адыгеим иэкономикэ къыхэлажьэх инвестор инхэр: ВЭС-РОСАТОМ-р, жьыбгъэмрэ тыгъэмрэ акIуачIэкIэ Iоф зышIэрэ системэхэм яшIын епхыгъэу энергетикэм хэхъоныгъэ ышIыным фытегъэпсыхьагъ; ЮЖ­ГАЗЭНЕРДЖИ — газ конденса­тэу кощхьэблэ къычIэхыпIэм щыIэм ипереработкэ фэIоры­шIэщт; АГРОХОЛДИНГ «МИРНЫЙ» — пчэныщэм икъэхьыжьын тегъэ­псыхьагъ; заводэу ВОЛМА — псэолъапхъэхэр къыдигъэкIыщтых; ИКЕА — сатыушIыпIэ ини­тIумэ язэхэщэн лъапсэ фэхъугъ. Ахэм анэмыкIэу хэушъхьафыкIыгъэ технологием тетэу чъыгхэм адэлэжьэгъэным фэIорышIэщт предприятиехэри тиIэ хъугъэх. А пстэуми шIуагъэу къахьырэр тинэрылъэгъу. ТиIэ хъугъэхэр зэрэдгъэпытэхэрэм дакIоу, тапэкIи нахь хэхъоныгъэ зэрашIыщтым тыдэлэжьэн фае. Нахьыжъхэм я Совет мэхьанэшхо реты электроэнергетикэмкIэ кIуачIэу щыIэхэм ахэгъэхъогъэным. ГущыIэм пае, ВЭС-РОС­АТОМ-м Краснодар псыIыгъыпIэм ипсыIушъо гидроэлектростанцие щыгъэпсыгъэным ипроект (Теуцожь районым ылъэныкъокIэ) зэшIуихын ылъэкIыщт. Адыгеир чIычIэгъ IэзэгъупсыхэмкIэ баеу щытыгъ. Ащ тегъэ­псыхьагъэу санаторнэ-гъэпсэфыпIэ системэм ылъэныкъокIэ урысые программэм Адыгеир хэхьэгъагъэмэ дэгъугъэ.

Мы Программэм игъэцэкIэнрэ инвесторхэр ащ къыхэгъэлэжьэгъэнхэмрэ зы гухэлъ яIэр: рес­публикэм истатус гъэпытэгъэныр ыкIи цIыфхэм ящыIакIэ нахьышIу шIыгъэныр. ЦIыфхэм къагъа­шIэрэр илъэс 80-м нэгъэсыгъэныр, производительностым зыкъызэриIэтырэм ишIуагъэкIэ гурыт лэжьапкIэр фэди 2,2-кIэ нахьыбэ шIыгъэныр, IофшIэн зимыIэхэм япчъагъэ къыкIегъэ­чыгъэныр, демографием изытет нахьышIу шIыгъэныр — ахэр зэкIэ Урысые Федерацием и Президентэу В. В. Путиным хэгъэгум и Федеральнэ ЗэIукIэ фигъэхьыгъэ Тхылъым къыщеIох ыкIи республикэм щыпсэухэрэм яшIоигъоныгъэхэм адештэх.

Тэ, нахьыжъхэм, зэхъокIыныгъабэхэм тыряшыхьатыгъ ыкIи теубытагъэ хэлъэу къэтIон тлъэ­кIыщт: лIэуж пэпчъ, тирес­публикэ щыпсэурэ нэбгырэ пэпчъ а хъу­гъэ-шIагъэхэм чанэу ахэлэжьагъ. Хэти зэрэфэлъэкIэу экономикэм нахь хэхъоныгъэ ышIыным хэлэжьагъ, щэIагъэ къызхигъэфагъ, хабзэми цыхьэ фишIыгъ.

Непэ, зигъо Iофыгъохэм язэшIохынкIэ тихэгъэгу граждан обществэм мэхьанэшхо зыщыритырэ лъэхъаным ыкIи тирес­публикэ автономие иIэ зыхъугъэм ия 100-рэ илъэс къызщыблагъэрэм, Адыгэ Республикэм инахьыжъхэм я Совет зэкIэ республикэм исхэм: общественнэ движениехэм, политикэ партиехэм япащэхэм, динлэжьхэм къяджэ экономикэм ихэхъоныгъэкIэ курсыкIэм къыдырагъэштэнэу, ар щыIэныгъэм щыпхырыщыгъэным чанэу къыхэлэ­жьэнхэу. КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэу джыри нахь пшъэ­рылъышхохэр зэшIозыхынхэу къызпыщылъхэмкIэ мы чэзыур лъэгэпIакIэу орэхъу.

ГъукIэлI Нурбый. Адыгэ Республикэм ина­хьыжъхэм я Совет и Тхьамат.