«Щтэр зымышIэу, зыфэдэ амылъэгъугъэ шыудзэу Кавказым ис быслъымэнхэм зэхащэгъагъэм ихъишъ» — джар шъхьэу фишIыгъ Урысыемрэ Адыгеимрэ ащызэлъашIэрэ журналистэу, телекъэтын пчъагъэхэм язэхэщакIоу, Адыгэ культурэм ихъишъэ ыгъэгумэкIырэ тхакIоу, къуаджэу Тэхъутэмыкъуае щапIугъэу, лъэпкъыр егъашIэм зыфэрэзэнэу ШъэуапцIэкъо Нуриет.

Тхылъыр мэфэ зытIущ хъугъэ ныIэп къызысIэкIэхьагъэр.

Шэпхъэ гъэнэфагъэм тетэу, мэхьэнэ куу зиIэ сурэтхэмрэ картэхэмрэкIэ тхылъ кIышъор гъэкIэрэкIагъэ. Ащ ишIуагъэкIэ уемыджэзэ къыуегъашIэ зыфэгъэхьыгъэр ыкIи хъугъэ-шIагъэу къызтегущыIэщтыр. Хьарыф инхэмкIэ тетхагъ: «Щтэр зымы­шIэу, лIэшIэгъу пчъагъэхэм амылъэгъугъэ шыудзэу Кавказым ибыслъымэнхэр зыхэты­гъэм ихъишъ». «Апэрэ Дунэе заор 1914 — 1917-рэ илъ.».

Тхылъыр зызэдэсэхым а сшIэщтыгъэ Нуриетым исурэт дэтэу къычIэкIыгъ. Ынэшхохэр гупшысэ куу горэм зэрэзэлъи­штагъэр къыуигъашIэу, «джыри сыд гупшыс сызыубытыщтыр» ыIорэм фэдэу сурэт дах дэтыр. Тхылъыр зыфигъэшъуашэу ылъы­тэхэрэр IупкIэу, гупшысэшхо хэлъэу апэрэ нэкIубгъом тхакIом къыщызэIуехы: ятэжъэу шыудзэм хэтыгъэм, адыгэ полк­хэу черкесхэмрэ къэбэртаехэмрэкIэ ушъагъэу щытыгъэм, нэмыкI кавказ лъэпкъмэ къа­хэкIыгъэхэу дивизием хэтыгъэ­хэм афетхы.

Нуриет мыр ытхынэу ыгу къэзыгъэкIыгъэри хъишъэ гъэ­шIэ­гъон. Ари шъыпкъагъэр ылъапсэу, гуфэбэныгъэшхо лIыжъым зэрэфыриIэр къыхэщэу гущыIэ чан щэрыохэмкIэ къетхы.

«Хъишъэм черкесхэр (адыгэхэр) зыкIыхэхьагъэхэр IофыгъуитIу: зэо-банэм ренэу фэхьазырхэу зэрэщытыгъэхэмрэ шIушIэныр апэ зэрашIыщты­гъэмрэ», — етхы Къэлэмбый. Байныгъэр зи арыхэп — осэпсым фэд — апэрэ тыгъэ­нэбзыйхэм адэкIодыжьы. Дунаим тет мылъкум ыпэу лIы­хъужъ­ныгъэр адыгэмэ къыхахыщтыгъэ. Ари Къэлэмбый зытхыгъэр.

Урыс офицерэу А. Галецкэм, 1917-рэ илъэс, етхы: «Кавказым исхэр дунай заом хэмылэжьэнхэ алъэкIыщтыгъэ. Мыхэм яIэр зэкIэ къатетхыгъ: зыфэдэ къэмыхъугъэхэ якъушъхьэхэр, гъунэ зимыIэу баиныгъэу мы чIыгу шIагъом иIагъэхэр, япсэупIэхэр. Арэу зэрэщытызэ урысыдзэм кIыгъухэу, апэ дэдэ итхэу, лIыхъужъныгъэ къагъэлъагъозэ Урысыем ишъхьафитныгъэ пае апсэ аты».

Заом еплъыкIэу фыриIэр къыриIотыкIы зыхъукIэ ШъэуапцIэкъо Нуриет кIегъэтхъы: «Заор нахьыбэмкIэ пащэмэ ялажь. АукIыгъэмэ акIыIу ущыхъушIэныр анахь макIэмэ — тэрэзэп! Жъалымыгъ нымэ, шъузмэ, кIэлэцIыкIумэ анэпс зыми пэмышIыныр. Къыптебэнагъэм упэуцужьымэ — ар зэфагъ», — еIо тхакIом. Тэрэз дэд. Детэгъаштэ!

Дунэе заом кIэщакIоу иIагъэ­хэм ягугъу тарихъ шъыпкъагъэм тетэу, шъхьадж ичIыпIэ ригъэуцожьызэ, нэбгырэ миллионхэр кIодыпIэ изыдзагъэхэм къатегущыIэ, ищыкIагъэмэ еумысых. Тхылъеджэхэм ашIэным пае ахэм ясурэтхэр архивмэ къахигъуатэхи, тхылъым къыдигъэ­хьагъэх. Ар дэгъукIэ фэтэлъэгъу авторым.

ХэушъхьафыкIыгъэу шъхьэ иI адыгэ шыудзэр зэхэщагъэ зэрэхъугъагъэм фэгъэхьыгъэу. Мамыр илъэсхэм Кавказым цIыфэу исхэр (хъулъфыгъэхэр) дзэм къулыкъу щахьынэу ащэщтыгъэхэп: атещыныхьэщтыгъэх — илъэсишъэ зыкъудыигъэ заом къелыжьыгъэхэ зэолIхэм, къа­фэхъужьыгъэхэ акъохэм, къо­рэлъфхэм Iашэр яптымэ ашIэщтыр къэшIэгъоягъ.

Арэу щытми, 1914-рэ илъэсым шышъхьэIум и 9-м шыудзэм изэхэщэн щаухыгъ къалэу Тифлис. ГущыIапэм икъу фэдизэу къыщызэIуехы тхакIом мамырныгъэм, заом, цIыф зэфыщытыкIэ-зэхэтыкIыхэм еплъыкIэу афыриIэр.

Къэсыгъ иуахътэ зэфагъэмрэ шъыпкъагъэмрэ зыпкъ игъэу­цожьыгъэнхэм. Шыудзэу «IэлыкIэ» зэджагъэхэу Кавказым ибыслъымэнхэр зыхэтыгъэм ишъыпкъапIэ цIыфхэм ыкIи Iэшъ­хьэтетхэм ябгъэшIэнкIэ игъо хъугъэ. Ар икъоу къыгурэIо ыкIи щыкIегъэтхъы Нуриет. Илъэси 100 Iэпэ-цыпэу заоу къара­шIылIагъэм емыплъыхэу зызэ­кIаугъуаий Урысыем идзэ кIыгъухэу зыч-зыпчэгъоу, щтэр амышIэу, лIыхъужъныгъэ зэра­хьэзэ Урысыем пае зэмыблэжьхэу шыудзэм хэтыгъэхэр зэрэзэуагъэхэр игъэкIотыгъэу, гулъытэшхо иIэу, философскэ гупшысэ дыриIэжьэу къетхы авторым.

ГъэшIэгъон екъу тхакIом хигъэунэфыкIырэр: «ЛIыгъэшхо щызэрахьэу бэдэд къызэрэхэ­кIыгъэр, ау ныбжьи къахэкIыгъэп зизакъоу къыкIэзыIэжьыгъи, купзэхэт къыкIэIэжьи. Щысэ зытепхынэу а шыудзэм бэ зэуапIэм щигъэхъагъэр! Ар боу дзэ гъэшIэгъон дэдэу щытыгъ: зэрэзэхэщэгъэ шIыкIэри, цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэу шыухэр зэрэзэхэтыгъэхэри, иофицерхэми дзэкIолIхэми зэфыщытыкIэу зэфыряIагъэри — джырэ тилъэ­хъан мыкIодыжьын кIэнэу ахэм къытфыщанагъ», — етхы Шъэ­уапцIэкъо Нуриет. Лъэпкъ полкхэм яIэгъэ офицерхэм ягъэнэфэн зэрэмы­псын­кIагъэр, ахэм зэфэмыдэныгъэу ахэлъыгъэхэр IупкIэу егъэунэфы ащ. Кавказыдзэм урипэщэн е полкмэ апэ уитын хъумэ, ахэм ялъэпкъ хэбзэ-нэшанэмэ, яIо­кIэ-шIыкIэмэ хэшIыкI афыуиIэн зэрэфэягъэр кIегъэтхъы. Лъэпкъ 20-м къахэкIыгъэхэ офицерхэр арыгъэх дзэм ипэщагъэхэр.

«Ащ фэдэ шыудзэ тыди, егъа­шIэми цIыф лъэпкъым щилъэгъугъэп, сызэренэгуерэмкIи щилъэгъущтэп, — къащетхы Бре­шковскэм игукъэкIыжьхэм. —Шыудзэм хэтхэм яшIоигъоныгъэ­кIэ ыкIи ялъэIукIэ кавказыдзэм ипэщэ IэнатIэ пачъыхьэм фигъэшъошэгъагъ бэмэ зэлъашIэщтыгъэ генералэу къуаджэу Улапэ къыщыхъугъэу Къылыщ СултIан-Джэрые. Ар зыхъугъэр 1914-рэ илъэсым шышъхьэIум и 25-р. КъушъхьэчIэсмэ яIа­гъэп дзэм хэтхэ офицерхэм яубзэн, «зиусхьан» араIонэу. Ахэм ащэчын алъэкIыщтыгъэп уатепхъэшыхьаныр, зашъхьащыпIэтыкIыныр. Ар яцIыфыгъэкIэ зэрапэсыжьыщтыгъэп. Адыгэмэ къахэкIыгъэ генералэу Къылыщ СултIан-Джэрые Урысыем уасэу щыфашIыщтыгъэр къегъэлъагъо Москва дэт саугъэтэу Шъхьащэ зыфашIырэ Iуашъхьэм тетым ыцIэ зэрэтетхагъэм».

Урысыем ипачъыхьэу я II-рэ Николай шIуфэс къарихыгъ, шъхьащэ къафишIыгъ ыкIи къы­Iуагъ: «ЗэкIэ полкхэу Кавказ шыудзэм хэтхэм, ахэр къэзыгъэкIуагъэхэ лъэпкъхэу Кавказым исхэми сызэрафэразэр ыкIи «тхьашъуегъэпсэушхо» зэрясIорэр сфяIожь» ыIуи. Пачъыхьэми ыкъуи адыгэ шъошэ кIэракIэхэр ащыгъыгъэх. «Шыудзэу Кавказым ис лъэп­къ­мэ къахэкIыгъэм нахь дэгъу дунаим къытехъуагъэп. Шэу ахэм яIэхэр осэнчъэх, сыда пIомэ зэуи ащымыхъоу километрэ 60-р лъэхъукIэ ачъы, — ыIощтыгъэ генералэу Блом­берг. Европэм ащ фэдэ шыу­дзэ джырэ нэс щалъэгъугъэп. Австрийцэхэмрэ нэмыцхэмрэ а шыумэ «пэIо пырацэ зыщыгъхэ джынэхэр» аIозэ яджэхэу хъугъагъэ. Ау Урысыем ипачъыхьэ «Кавказым ибгъашхъохэр» ариIощтыгъэ лIыгъэу къагъэлъа­гъорэм пае».

Югославием илIышъхьэщтыгъэу Иосиф Броз Тито къыIо­тэжьыщтыгъэ Кавказ къушъхьэ­чIэс быслъымэн шыудзэм гъэрэу зэриубытыгъагъэр. Хэт ышIэра черкесмэ саIэкIэмыфагъэмэ къысщышIыщтыгъэр? Кавказ къушъхьэчIэс шыудзэм черкесы­дзэкIэ еджэщтыгъэх. Ащ къыгъэ­лъагъорэр дунаим черкесхэр (адыгэхэр) зэрэщагъэлъапIэщтыгъэр, ахэм 1783-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1864-рэ илъэ­сым нэс лIыгъэ­шхо зэрахьэзэ яшъхьафитныгъэ къызэраухъу­мэщтыгъэр IупкIэу къетхы Нуриет. Карл Маркс дунаим тет цIыфмэ къяджэщтыгъэ: «Щысэ атешъух черкесхэм уипыймэ узэрапэуцужьын фаем, уишъхьа­фитныгъэ узэрэфэбэнэн фаем, ячIыгу, яшъхьафитныгъэ къау­хъумэнхэмкIэ ахэм лIыгъэу зэрахьагъэр егъэшIэрэ щысэу шъуфэрэхъу».

Апэрэ Дунэе заор жьыхьарзэ мэшIошхом фэдэу тичIышъхьа­шъо рыкIуагъ, нэбгырэ мин пчъагъэ сэкъатэу къагъэзэ­жьыгъ. Ау ахэм яшIуагъэ къа­гъэкIонымкIэ амалэу яIагъэр зэкIэ агъэфедагъ. Ащ фэдагъ сэкъатхэр (лъакъо е Iэ зыпымы­тыжьхэри) зыхэт отрядэу 1917-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 27-м зэхащэгъагъэр. Мыхэм яхэгъэгу пае апсэ атыныр насыпыгъэшхокIэ алъытэщтыгъэ.

Шыудзэм къыхэкIыжьыгъэхэ сэкъатхэм къяхъулIэщтым мы щысэр иаужырыгъэп. Сэкъатныгъэ зиIэхэу быслъымэн дивизием хэтыгъэхэм, зылъэгъугъэхэм къызэраIотэжьырэмкIэ, лIыгъэшхо ахэлъэу, мыщэIухэу, мытхьаусыхэхэу зэрэщытыгъэ­хэм пае мыхэм угу афэмыузын плъэкIырэп. Ахэр зыфэегъэхэ закъор зэо-банэм зэозапсэу хэкIодэнхэр ары.

Ар лIыгъэшхоба?! «Тыдэ къис­хына, си Кавказ, узэрэзгъэлъэ­шыщт, шIу узэрэслъэгъущт, уилIы­гъэшхо сызэрэщыгушIу­кIыщт, гущыIэ дахэхэр? Лыуз сфэхъугъэу, ау сызэрыкъэирэ шъхьащытхъо лъагэу си Кавказ», — еIо ШъэуапцIэкъо Нуриет.

УмыгъэшIэгъон плъэкIырэп Кавказым щызэхащагъэу щыты­гъэ шыудзэм инахьыбэр быслъы­мэнэу зэрэщытыгъэр.

Тхылъым джыри сэ гу лъысы­мытагъэу, сынаIэ тесымыдзагъэу бэ къыхэкIыщтыр. Ахэр къыхагъэщыщт тауж къэкIы­хэрэм.

Сэ сшъхьэкIэ Нуриет итхылъ сымышIэщтыгъэу бэ къыдэсхыгъэр. Апэрэр — джы къызнэсыгъэми тичылэхэр, Гъобэ­къуаий ахэтэу, Апэрэ Дунэе заом хэлэжьагъэхэми сшIагъэп. ЯтIонэрэр — зэгорэм седжагъэу щытыгъэми, полковникэу, етIанэ генерал хъужьыгъагъэм, КъункIыкъо Олэгъэй адыгэми сшIэщтыгъэп.

Ящэнэрэр — Апэрэ Дунэе заом сэкъатныгъэ къыхэзыхыгъэмэ ежьмэ яшIоигъоныгъэкIэ зэхэщэгъэ отряд зэряIагъэр.

Сигуапэ синэIосэ адыгэ бзылъфыгъэу, тиеджэгъу илъэс­хэр зэтефагъэхэу, цIыф нэгуихыгъэу, шъыпкъэIоныр зишап­хъэм, зыфежьэгъэ Iофыр дэ­гъоу зэрэзэшIуихыгъэр. Бэдэдэ джыри икъэлэмыпэ къызэрэпыкIыщтым сицыхьэ пытэу телъ.

Тхылъым щыкIэгъэ тIэкIу-шъо­кIухэр иIэми, ар тхылъеджэмэ ящыкIэгъэ шъыпкъэу щытышъ, шъхьадж иунэ чIыпIэ щигъотынэу фасIозэ, мо тхылъ хьа­лэмэтым «Гъогумаф!» — есэIо.

Ежь, Нуриет, псауныгъэ пытэ иIэу, имызакъоу, ыгу зыфэгъу­нэу дунаим тетмэ щыIэкIэ дахэ яIэу бэдэдэ къадигъэшIэ­нэу, адыгэ литературэу, культурэу мыпшъыжьэу Iоф зыфишIэ­рэм илъэсыбэрэ щылэжьэнэу Тхьэм сыфелъэIу. «Тхьауегъэ­псэушхо» есэIо.

СтIашъу Майор.