1916-рэ илъэсым мэзаем и 25-м быслъымэнхэмэ ямэфэкI мэфэшхоу Бирамыр Черкес шыу полкым хэтыгъэмэ зэрэхагъэунэфыкIыгъагъэр Р. С. Къандорым къытхыгъ: «Бирам мафэр щыхагъэунэфыкIынэу къутырэу Цаповец ыкIыбыкIэ шъоф нэкIэу осыр зытелъыгъэм Черкес шыу полкыр ихьагъ. Сыхьатыр 10-м ехъулIэу къулыкъушIэхэр яшымэ къяпсыхыхи, шъофым икIыхь-икIыхьэу иуцуагъэх. Офицерхэр нэбгырэ 30 фэдиз хъухэу зэхэтхэу гъунэгъоу щытыгъэх.А лъэхъаным нэмыц самолетэу «Таубе» зыфиIорэр уцугъэхэм къашъхьащыхьи, лъхъан­чэу полкыр къыбыбыхьэу ри­гъэжьагъ. Летчикыри, къащэу самолетым ытамэмэ атедзагъэ­хэри дэгъоу къэлъагъощтыгъэх. ЗытIо-зыщэ полкыр къыбыбыхьи, самолетыр къыздикIыгъэ лъэныкъомкIэ кIожьыгъэ.

Полкым ипащэу, пщэу, подполковникэу Чавчавадзе Александр шы фыжьым тесэу къа­кIэрыхьи, къепсыхыгъ. Офицермэ анахь шъхьаIэу ахэтыгъэ Къырым Султан Джэрые пол- кым командэ къырити, ищыгъэу ыгъэуцугъ.

А. С. Чавчавадзе полкым икъулыкъушIэхэу шъофым итыгъэхэм сэлам къарихыгъ: «Шъуи­мафэ шIу, черкесхэр! Бирамыр мафэ шъуфэхъунэу, шъуибыракъ итекIоныгъэрэ ищытхъурэ ахэ­жъугъэхъонэу шъуфэсэIо!» Ащ иджэуапэу чый мэкъэ зэдиштэкIэ «Инэу тыпфэраз, зиусхьан» шыухэм къыраIожьыгъ.

ШIуфэс къызарехым ыуж

А. С. Чавчавадзе офицерэу щытыгъэхэм якIуалIи, полкым иефэндэу ахэтыгъэ Набэкъо Мышъэост ыIапэ ыубыти, подполковникэу Къырым Султан Джэрые унашъо фишIыгъ мэфэкI мафэр ригъэкIокIынэу. Офицермэ быслъымэнэу ахэтыгъэхэр Къырым Султан Джэрые ыуж итхэу кIохи, полкым исатыр хэуцуагъэх.

Ефэндым къыготыгъэ иIэпыIэгъу кIэлэ къуапцIэр азаным къеджагъ: «Аллаху акбар! Ал­лаху акбар! Аллаху Акбар!..». Ащ ыуж ефэндым Бирам нэмазыр зэрищэнэу ригъэжьагъ: зэолIхэр зым ыуж зыр итэу ыгъэуцугъэх, анэ­IукIэ Чабэм ылъэныкъокIэ гъэзагъэхэу, етIанэ зэкIэми якIакIо шIуцIэхэр зыщахыхи апашъхьэкIэ осым тыраубгъуагъэх, ящаз­мэхэри зыщахыхи, кIакIохэм атеуцуагъэх, аIэхэр якъамэмэ ателъхэу. Нэмазыр рагъэжьэгъэ къодыеу нэмыц самолетым къы­гъэзэжьи ятIонэрэу къашъхьащыбыбагъ ыкIи бомбэхэр къатыридзэхэу ригъэжьагъ. КъулыкъушIэхэу, Iашэ амыIыгъэу, шъо­фым икIыхь-икIыхьэу иты­гъэхэм уахэоным зи къин хэ­лъыгъэп.

Нэбгырэ шъитфэу нэмаз зы­шIыщтыгъэхэм ащыщ зыми зи­гъэсысыгъэп, ячIыпIэхэу зэрытыгъэхэм арыкIыгъэхэп. Бомбэхэу зэкIэ иIагъэхэр къатыридзэныр еухыфэкIэ самолетыр зытIо-зыщэ къатебыбагъ, нэмыц летчикым кабинэм ышъхьэ къы­ригъэщыгъэу къахаплъэщтыгъэ. Тхьам елъэIущтыгъэхэм ащыщэу зы нэбгыри самолетым ылъэныкъокIэ ышъхьэ ыгъэзагъэп.

Явинтовкэхэр зэусэигъэхэу апэмычыжьэу щытыгъэх шъхьайкIэ, зы нэбгырэми нэмазыр зэпигъэугъэп, шхончымэ адэжь зи чъагъэп къыпхъотэнышъ са­молетым еонэу.

Зы бомбэ горэ къызэом, ос­колкэхэр рипхъыхьагъэх, ахэм ащыщхэр полкым ипащэ зыдэщытыгъэм пэмычыжьэу чIыгум къытефагъэх. Урыс офицерхэу зэхэтхэу щытыгъэхэр ашъо пызыгъэу къаплъэщтыгъэх, ау под­полковникэу А. С. Чавчавадзе апэ зэритыгъэу, зимыгъэсысэу щытыгъ. ЧIыгум зытыридзэнэу е зыщиухъумэнэу чIыпIэ лъы­хъунэу зыми зэрипэсыжьыгъэп, икъэрэбгъагъэ къызыхигъэщынышъ, хьайнапэ зишIыжьынэу зи фэягъэп. Самолетым аужырэ бомбэхэр къызыредзыхыхэм, къыздикIыгъэгъэ лъэныкъомкIэ ыгъази быбыжьыгъэ.

Бирам нэмазыр аухи, лIыхэм зызафэпэжьым, бырсыр горэ къахэхъухьагъ: зы къулыкъушIэ закъо горэм ынэгу осколкэр къытефагъэу, лъыр къечъэхыщтыгъэ, ау санитармэ уIагъэр апхи лъэу къичъырэр къыза­гъэуцум, зэкIэри рэхьатыжьы­гъагъэ.

ЯмэфэкI мафэ адыгэмэ зэрагъэлъэпIагъэр, лIыгъэрэ щыIагъэрэ къызэрахэфагъэм прапорщикэу Курнаковыр лъэшэу ыгъэгушхогъагъ. Ащ ехьылIагъэу Р. С. Къандорым къытхыгъ: «Находясь под сильным впечатлением от увиденного в этот день, прапорщик Курнаков написал слова к «Черкесскому маршу». И 29 марта 1916-го года он отослал восемь копий сочиненного им текста «Песнь черкесского конного полка» на имя полкового адъютанта Вериги с просьбой раздать их штаб — офицерам и сотенным Черкесского конного полка».

Зэо зэпымыужьхэм ахэлэжьагъэхэу, псэемыблэжьэу, лIыгъэ­шхо къызыхагъафэзэ пыим езэуа­гъэхэу, Тэхъутэмыкъое районым икIыгъэмэ бгъэхалъхьэ­хэр къафагъэшъуашэщтыгъэх. Георгиевскэ къащэу я 4-рэ шъуа­шэ зиIэр къызэратыгъагъэ­хэр: Бжыхьакъо Алджэрый (N 406340), ХьакIэко Къэлэшъау (N 358274), Ацумыжъ Исхьакъ (N 809612), НэтIахъо Махьмуд (N 1118352).

Георгиевскэ къащэу я 3-рэ шъуашэ зиIэр къызэратыгъагъэр Бжыхьакъо Алджэрый (N 76204).

Георгиевскэ къащэу я 2-рэ шъуашэ зиIэр къызэратыгъагъэр младшэ урядникэу Шъхьалэхъо Рэмэзан (N 64674).

«ЛIыгъэу зэрихьагъэм пай» тетхагъэу Святой Аннэ иорденэу я 4-рэ шъуашэ зиIэр къыратыгъагъ черкес шыу полкым иятIо­нэрэ сотня ипащэу, ротмистрэу Къылыщ СултIан-Джэрые.

Ахэм анэмыкIхэри щысэтехыпIэу заощтыгъэх: Бжыхьакъо Алджэрый Къамболэт ыкъор, Хъуажъ Къадыр Хьатакъ ыкъор, Хьатит ГъучIыпс ЦIыкIушъэ ыкъор ыкIи Хъоткъо Къадыр Ерэджыбэ ыкъор.

Дивизием, гъэмафи кIымафи имыIэу зэуабэмэ ахэлажьэзэ, чIэнагъэхэри фэхъущтыгъэх. Заом хэкIодагъэмэ ащыщыгъ къуаджэу БжыхьэкъоякIэм щыщ шыу зэолIэу Бахь Бирамэ. Ар гъэтхапэм и 24-м 1915-рэ илъэ­сым псэупIэу Кускальницы зыфиIорэм дэжь щыфэхыгъ. Ащ ыпэкIэ, 1915-рэ илъэсым, мэзаем и 15-м заом хэкIодагъ Едыдж ХьакIэзефэ.

Урысыем ияенэрэ дзэу генералэу А. А. Брусиловыр зиIэ­шъхьэ­тетыгъэм, 1916-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 25-м зэкIэми зэлъашIэрэ «Брусиловский прорывыр» ышIи, пыйхэр зызэхегъэтакъохэм, Кавказскэ туземнэ шыу дивизиер а зэо цIэрыIоу тарихъым къыхэнэжьыгъэм хэлэжьэгъагъ. Адыгэмэ ямыза­къоу, нэмыкI шыу полкхэу дивизием хэтыгъэхэри пхъашэу заощты­гъэх. Ар къыушыхьатэу Опрышко О. Л. къытхыгъагъ: «Пчэды­жьым жьэу Чэчэн шыу полкым щыщхэу нэбгырэ тIокIищмэ япащэу штаб-ротмистрэу, пщэу Давид Дидиани апэ итэу чылэу Ивание дэжь яшыхэм атесхэу псыхъоу Днестр зэпырысыкIхэу рагъэжьагъ. Адрэ нэпкъым нэсынхэкIэ бэдэдэ къэмынагъэу, нэмыцхэмрэ австрийцэхэмрэ къалъэгъухи, яшхончхэмрэ пулеметхэмрэкIэ къяохэу къырагъэжьагъ. Ащ къымыгъэуцухэу, тишыухэр пыеу фэдэ пчъагъэкIэ анахьыбагъэм тебанэхи, кIы­рагъэтхъужьыгъ, текIоныгъэри къы­дахыгъ. Ахэм ауж итхэу дивизием иполкхэр псыхъом зэпырысыкIхи, пыим ипозициехэр пытэу аубытыгъагъэх. ТекIоныгъэу тишыухэм къыдахыгъагъэр Брусиловскэ прорывым егъэжьапIэ фэхъугъагъ».

ХэгъэушъхьафыкIыгъэу къэзгъэлъагъомэ сшIоигъу апэрэ шыу сотням щыщэу Хъуажъ Къадыр ыгъэхъагъэр. Ащ иныбджэгъухэр игъусэхэу пыим ыубытыгъэ псэупIэм ипунктэу Залещики дэбанэхи, яплIэнэрэ сотням щыщхэу уIэгъагъэхэр къыдащыжьыгъагъэх.

Кавказскэ шыу дивизием къулыкъушIэхэу къауIагъэхэри хэкIодагъэхэри зыщызэогъэхэ чIыпIэм къырагъанэщтыгъэхэп. Ар дэгъоу къэзыгъэлъагъорэр 1916-рэ илъэсым мэкъуогъум и 15-м корнетэу Константин Лакербай лIыгъэу зэрихьэгъагъэр ары. Н. Н. Брешко-Брешковскэм ытхыгъагъ: «Черкес шыу полкыр ыпэкIэ илъи, Австро-Венгрием иимператорыдзэ анахь лъэшэу Тироль къикIыгъагъэхэ къулы­къушIэхэр зыхэтыгъэм тебэнэгъагъ шъхьай, шхончыщэрэ топыщэрэкIэ къызэряохэрэм ыпкъ къикIыкIэ къызэкIэкIожьыхи, гъунэгъу мэзым хэхьэгъагъэх. Корнетэу Лакербай иныбджэ­гъоу корнетэу Асенковыр земылъэгъум, лъыхъоу ригъэжьагъ ыкIи ылъэгъугъ лъэбэкъуишъэ фэдизкIэ тирольцэмэ яокоп пэчы­жьэу шъофэу зыщызэуагъэхэм зэ­рилъыр. КIэлэ уIагъэр псынкIэу шъофым къимыщыжьымэ е тирольцэмэ аукIыщтыгъ, е ылъ кIэкIызэ ыпсэ хэкIыщтыгъ.

Лакербай иш ыгъэхьапкIэзэ мэзэу зыхэтыгъэхэм къыхэлъэти, ичъэ хигъахъозэ тирольцэмэ алъэныкъокIэ изакъоу ежьагъ. Пыим ылъэгъурэр апэ ышIошъ мыхъоу къеплъыгъ, ау зыкъызе­шIэжьым, шхончыкIэ къеохэу ра­гъэжьагъ. Ары шъхьайкIэ, къытырагъэфэшъугъэп. Асенковым дэжь зынэсым, ащ ытамэ уIэгъэ хьылъэ зэриIэр ылъэгъугъ.

УIэгъэ кIалэр иныгъэ, пудих фэдиз ионтэгъугъагъ, ащ нахь хэмылъэу къэпIэтышъунэу щытыгъэп. А чIыпIэм Лакербай ышIагъэр залъэгъум, гъэшIэгъон дэдэ ащыхъуи, яшхончао зэпагъэугъэу пыйхэр къеплъыхэу щытыгъэх: иш ыпэрэ лъакъо къамыщыкIэ зытеуIом, ар гъо­лъыгъэ, ащ ыуж иныбджэгъу къызытырегъэгъуалъхьэм, шыр къэтэджыжьыгъ. Лакербай икъа­мыщ пыймэ афигъэсыси, къыгъа­зи мыгуIахэу къэкIожьэу ригъэ­жьагъ. ЕгъашIэм ащ фэдэ алъэ­гъугъэпти, австрийцэхэр яокопымэ къадэкIыгъэхэу Iэгушъо къыфытеощтыгъэх».

1916-рэ илъэсым Черкесскэ шыу полкыр зэо хьылъэмэ ахэ­лэжьагъ. Фронтым икомандование шъхьаIэ а заохэм ахэлэ­жьагъэхэу, бэмэ бгъэхалъхьэхэр афигъэшъошэгъагъэх. Ахэм ахэ­тыгъ прапорщикэу Шумэныкъо Къэнамэтэу Святой Стани­слав иорденэу я 3-рэ шъуашэ зиIэр къызэратыгъэр.

1916-рэ илъэсым чъэпыогъум и 3-м Черкес шыу полкым къа­гъакIох Кавказым къикIыгъэхэу шыукIэхэр. Ахэм ахэтыгъэх Тэ­хъутэмыкъое районым икIыгъэхэ Ацумыжъ Хьасанэ Хьат ыкъор, Хьатитэ Махьмуд Хьахь ыкъор, ЖэнэлI Мэджыд Хьат ыкъор, ЖэнэлI Долчэрый ГъучIыпс ыкъор, Хъуажъ Хьаджмэт Хъуадэ ыкъор, Абрэ Абузар Сахьидэ ыкъор, Шъхьалэхъо Юсыф Хьахь ыкъор, Натхъо Ибрахьим Лъэустэн ыкъор, Бжыхьэкъо Борэкъу Дэгужъые ыкъор, Шъоумыз Гъу­чIыпс Шъалихьэ ыкъор. Бжыхьэ­къоежъым нэжъ-Iужъхэм къа­Iо­тэжьы а лъэхъанэм заом кIо­гъа­гъэхэу: Барцо Махьмуд Едыдж ыкъор, Жанэ Мэсхьуд Хьахъу ыкъор ыкIи ХьакIэко Хьарун Купзэщэ ыкъор. Хьарунэ заом хэкIодагъэу чылэм къащэжьи щагъэтIылъыжьыгъагъ.

Барцо Адам.