Зэгорэм зы унэгъо хъазынэ горэ щыIагъ. былым хъупIэу, чъыгхэтэ гъэкIыпIэу, мэкъумэщ шIапIэу чIыгушхо иIагъ, ордэунэшхо, хьакIэщ, коны, къакъыр фэдэхэр дэтэу. КIэкIэу пIомэ, унэгъо хъопсагъоу щытыгъ, зыфаер зэригъотылIэжьэу, гузэжъогъу горэ къаIукIэмэ, игузэжъогъу фыдагъэкIышъоу, яунэ-щагу хьэкIэ зэблэкIыпIэу…

«Кушъэ зыфашIыгъэу бэн зыфамытIыжьын щыIэп» зэраIоу, ны-тыхэм япIалъэ къэси, ягъашIэ аухи, бащэ амызыфагоу зэкIэужэу ядунай ахъожьыгъ.

Унагъом кIэлитIу иIагъ, Гъу­чIыпсэрэ Псэпытэрэ аIоу, зым нахьи зыр нахь зышIолIыжьэу. Тыр зыщэIэм, Iофхэр зэкIэ дэгъу зэкIагъ, тым къафишIырэр яунашъощтыгъ, ау джы ар зыщымыIэжьым, Iофхэр зэIахьэу ригъэжьагъ, шIапхъэхэр, зыщышIапхъэхэр, зэрэшIапхъэхэр къафэмышIэжьы, зым къыгъэуцурэр адрэм зэримыпэсыжьы хъуи, зэшитIур зэфэгубжыгъэх, зэхъоныжьыным нэсэу зэрамыIуагъэ къагъэнагъэп, зэжэ­хэонхэкIэ, зэзэопэнхэкIэ тIэкIу ныIэп къафэнэжьыгъагъэр. «Мылъкур шIоипс» зэраIоу, Iоф мышъо-мыл горэм къырагъэ­кIыри, шIоипсыр зэраутхы­жьыгъ, зэрэукIынхэм нэмысэу янэ-ятэ­хэм къакIэныгъэ кIэныр, хьэнцэ-­куахъом, мэстэ-Iуданэм анэсы­жьэу, зэфэгъэкIуатэ хэмы­лъэу зэфагощыгъ. Зы унэгъо фэшIыгъэ ибын зэшитIу хъопсагъоу щытыгъэхэр джы зэш зэпый зэгъунэгъуитIу хъужьыгъэх, джы­ри цIыфмэ яплъапIэхэу, ау ямы­хъуапсэхэу.

Зэш зэпый зэгъунэгъуитIу хъужьыгъэмэ джыри былым хъупIэу, чъыгхэтэ гъэкIыпIэу, лэжьыгъэшIапIэу чIыгушхо зырыз яIагъ, ордэунэшхуи, хьакIэщи, конэщи, къакъыри сыди дэтэу. Джыри унэгъо хъопса­гъощтыгъэх, зыфаер зэрагъотылIэжьэу, зыгорэ гузажъоу къафакIомэ, игузэжъогъу фыдагъэкIышъоу. Ау яунэ-щагу хьэ­кIэ зэблэкIыпI пIон плъэ­кIы­нэу щытыжьыгъэп. Сыда пIомэ, зэш зэпый зэгъунэгъуитIур «непэ-неущ» зэраIоу, мафэ къэс зэжэхэонкIэ, зэзэопэнкIэ щынэгъуагъэ. ТIури зым зыр зэригъэгубжыщтым фэшъхьафрэ Iоф зэрафэжьыщтыгъэп. «Унэгъо гурышIугъончъэр хьэкIэ кIуапIэ хъурэп» зэраIоу, «хьэблэ гурышIугъончъэри цIыф кIуапIэ хъурэп», ежь унэгъуитIум яIэпыдз-лъэпыдзхэр умыIощтмэ, цIыфыпсэ къафэмыкIожьы хъугъагъэ.

Мафэ горэм къош нахьы­жъэу ГъучIыпсэ ищагупчъэ лIы горэ къыIухьагъ, пхъэшIэ Iэдэ-уадэ зэрылъ пхъонтэшхо хъазынэ ыIыгъэу. Къыухьи къыIуагъ лIым:

— СэжъугъашIэ хъунэу Iоф цIыкIу-шъокIу горэ шъуиIэн шъу­Iуа? ШъуиIэмэ, шъуфэсшIэн, сыд фэдэрэ Iофи сыфэсэмэгоп, сы­шъушъхьэпэн… Шъыпкъэр къэс­Iон, бэшIагъэуи сыIофынчъ.

Къош нахьыжъэу ГъучIыпсэ а нэпIэдзыпIэм зэу зы Iоф горэ ригъэшIэнэу ыгу къэкIыгъ.

— Хъун, арымэ, къакIо, о птегъэпсыхьагъэу зы IофшIэн пфысиI.

ЛIыр гушIуи щагум къыдэ­хьагъ, ГъучIыпсэ къыIощтым ежэу къэуцугъ. ГъучIыпсэ ыIэ­хъуамбэ фищэий, ышнахьыкIэ ищагу-хатэ ригъэлъэгъузэ къыпигъэхъуагъ ипсалъэ:

— Мары, мы псыхъом адрыкIэ щыIэ хатэр сигъунэгъум, нахь тэрэзэу пIомэ, сшынахьыкIэ ий. БлэкIыгъэ тхьамафэм нэс зы мэкъупIэ шхъонтIэ дэхэ цIыкIурэ зы псы Iэрыщэ цIыкIурэ ары тазыфагу дэлъыгъэр. Ау, мары джы зэрэплъэгъу, гъогутхъу машынэжъыр щигъэгъуахъуи, тазыфагу псыхъо хъо­тэшхо къыдигъэуцуагъ.

«ХъотэшхокIэ» заджэрэр, шъыпкъэ, уебэкъошъунэуи, умыныбжьыкIэ дэдэу уфэмыIэзэ дэдэмэ уепкIэшъунэуи щыты­гъэп, — шъомбгъокIэягъ, ау сы­дэу зэхъуи, псыIэрыщэ ушъом­бгъугъэу арыгъэ ныIэп.

Iазэр ГъучIыпсэ едэIуи, еуп­чIыгъ:

— Сэ сыда шъуIуа Iофэу сэбгъэшIэщтыр?

ГъучIыпсэ ипсалъэ къыпи­гъэхъожьыгъ тIэкIу фэгуитIоу, тIэкIуи цыхьэмышIыIоу:

— СшынахьыкIэ мыр зыкIишIыгъэр сэ сигъэгубжынэу арын фае, ау сэ ащ нахь гъэшIэгъоныжь есымышIэмэ шъуеплъ!..

ГъучIыпсэ ар ыIуи, конэщыр зыдэщыIэ чIыпIэмкIэ ыщагъ Iазэр, ыщи, дэпкъым кIэлъырылъ пхъэтэкъэжъ-пчэгъужъ псы­гъо кIыхьэ, гъум-кIэкI зэфэмыдэ зэмышъогъу зэхэлъхэр ригъэлъэгъухи, риIуагъ:

— Мы пхъэжъхэмкIэ тазыфа­гу зы пхъэ чэушхо къыдэпшIы­хьа­нэу ары сызыфаер, метрищ илъэгагъэу. Мэфэ тхьапшэу зэ­рэпфэшIыщтыр о уиIоф, ау пхъэ чэоу сы­зыфаер икIэкIыпIэкIэ сфэшIи, тапэкIэ сыIорэмы­плъэжь мы сикъош бзэджэ-на­джэм, ащ иунэ-щагуи, ихати са­­­терэмы­плъэжь, сэрэмылъэгъужь. Iазэм «хъун» къыригъэкIэу ышъхьэ ыгъэсыси, къыIуагъ:

— КъызгурыIуагъ, зиусхьан. Джы гъучIыIунэхэр, чIытыр-шIуан, хьанцэ фэдэ Iэмэ-псы­мэхэр зыдэщыIэхэр сэгъэлъэгъуи, занкIэу сыфежьэн сылэ­жьэнэу. НэмыкIэу сызыфае щыIэп.

ГъучIыпсэ Iазэр конэщым чIищишъ, Iэдэ-одэ гъэтIылъыпIэр ригъэлъэгъугъ. Зэрэщыгугъырэри, иIэкIыпIэкIэ ыухымэ зэригопэщтыри пигъэхъожьи, ежьыр иIоф ыуж ихьажьыгъ, къалэм Iоф щыриIэти, дэкIыри ежьагъ.

Iазэр Iазэти, зэш зэпый зэгъунэгъуитIум азыфагу дэт псы­хъом ишапхъэхэр зэреплъэу къышIагъ ыкIи зэу Iофым фе­жьагъ. Пхъэхэр ышыгъ, зэпи­хыгъ, зэгуихыгъ, ыуIучIыгъ, ыупсыгъ, зэпипцагъ, зэриIу­лIыгъ…

Пчыхьэшъхьэ чэпэ зэхэогъу хъугъэу ГъучIыпсэ иIофхэр ыуххи къэкIожьыгъ, къэкIожьи занкIэу псыхъомкIэ чъагъэ. Плъэмэ, чэуи, пчэгъуи, пкъэуи зыпари щыIэп. Къэгубжыным нэсыгъэу зиплъыхьэзэ, зы гъэшIэгъон ылъэгъугъ. Шъыпкъэ, чэу Iоф щыIагъэп, ау тIэкIу адыкIэ зы лъэмыдж пытэшIу телъыгъ псыхъом, изы лъакъо ежьым, адырэр икъош ичIыгу хэтэу, нэз IэубытыпIэхэри Iу­гъэуцожьыгъэу, зэкIэ зэгъэпэшыгъэу, зэрэIэзэ чан IэшIагъэр къыхэщэу. Ар шIогъэшIэгъонэу, ыIони ишIэни ымышIэжьэу лъэ­мыджым екIуалIэзэ, адыкIэ къикIэу лIы горэ къакIоу ылъэгъугъ. Еплъымэ, игъунэгъур, нэмыкIэу пIомэ, ышнахьыкIэ бзэджэ-наджэу Псэпыт ары. ЫIэблитIу IаплI фэшIэу зэIухыгъэу, мэкъэ IэтыгъэкIэ пса­лъэзэ къакIощтыгъэ:

— Сэ хэбзэнчъэу сыбдэзе­кIуагъэ пэтзэ, псэлъэ мыщыу Iаджи къыосIуагъэ пэтзэ, о мы лъэмыджыр зэрябгъэшIыгъэр сыд ымыуас!? О ащкIэ къэб­гъэшъыпкъагъ узэрэцIыфышIур, нахьыжъыгъэ зепхьагъ. Сэ сы­хэукъуагъ, сыолъэIу джыри зы нахьыжъыгъэ къэгъэлъагъуи, къысфэгъэгъу!.. КъакIо, пытэу IэплI зэтэгъэщэкI!..

ЗэшитIур лъэмыджым ицыпитIукIэ къарыкIыхи, лъэмыдж гузэгум дэжь щызэIукIэхи IаплI пытэшхо зэфашIыгъ, зэфэзэщыгъэхэу.

Ащ хэтэу ГъучIыпсэ къызызэплъэкIым, ылъэгъугъ Iазэм ипхъуантэ зэригъэпэшыжьэу, ежьэжьыным зыфигъэхьазыры­жьэу. Ар зелъэгъум, екууагъ:

— Зэ къэуцу, умыгуаI, уемы­жьэжь, мардж! Джыри озгъэшIэнэу Iоф Iаджи щыI!.. Iазэр IущхыпцIыкIи, къыIуагъ:

— Сэ мыщ дэжьым Iофэу щысиIэр сыухыгъэ, сымыкIожьы хъущтэп. Джыри сшIын фаеу нэмыкI лъэмыдж Iаджи щыI…

* * *

Iазэр зыми ышIэрэп, ащ фэ­гъэхьыгъэу къаIуатэрэр мызэу, мытIоу зэтекIы.

Зыхэм аIо ар мыIазэу ыкIи мыцIыфэу, мэлэIичэу, зэшитIур зэригъэшIужьыным пае Iазэ теплъэ иIэу Тхьэм къыгъэкIуагъэу. НэмыкIхэми ар цIыфышIу Iазэ горэу, мы зэшитIумэ якъэ­бар зэхихыгъэти, фэшIэу къа­кIуи, аущтэу зекIуагъэу, IофшIэни фэмыныкъуагъэу. Зыхэми IофшIэн фэныкъуагъэу, ау зэш зэфэзэщыгъитIур зэрэзэригъэшIужьыгъэм щыгушIукIи, ахъщэ Iофи нэмыкIи пымылъы­жьыгъэу.

Iазэм иIоф Iоф шъхьаф, ау зэ тэ тызэжъугъэгупшысэжьэлъ: тэ, адыгэхэр, тыпштэмэ, ащ фэдэ лъэмыдж тхьапша шъуIуа тызыфэныкъор? Тазыфагу лъэмыдж дэзышIыхьанэу пхъэшIэ Iазэ тыдэ къытфикIына шъуIуа? Тэр-тэрэу тазыфагу мамыр лъэмыдж, шIулъэгъу лъэмыдж дэтшIыхьашъунба шъуIуа? Е ар зыдэтшIыхьашъущтыр сыдигъуа шъуIуа?

Адыгэр тызызэлъэпкъэгъукIэ, тызызэшкIэ, зэш зэфэзэщыгъэ зэпэчыжьэмэ азыфагу ащ фэдэ лъэмыдж дэзышIыхьашъун цIыф Тхьэм тешI! Ащ фэдэ гулъытэ, зэхашIэ, къарыу Тхьэм тыщемыгъакI!

Хъуажъ Фахьри. ЕгъэджакIу, юрист, тхакIо.

«Iотэжь ушъыйхэр» зыфиIорэ тхылъым дэмыхьэгъэ Iотэжь ушъыймэ ащыщ.