Адыгэ бзылъфыгъ. ЛIыгу зиIэ бзылъфыгъ. Хэгъэгум паемэ — псэ­емыблэжьыгъ, зэрэщытэу лIыгъэ-гушхуагъэкIэ зэлъыпкIэгъагъ; ныб­жьы­кIагъ, ау акъыл зэкIагъ. Пыижъ жъалымэу уиукIынэу, уищытIэнэу, уичIыгу, уихэгъэгу птырихынэу, Iашэр ыIэдакъэу, узэрипхъонэу къыо­кIугъэм ушъхьасынэу зэрэщымытыр, ифэшъуашэ ебгъэгъотын зэ­рэ­фаер игъоу ылъэгъугъ Бэгъужъыекъо Лелэ.

Изэо мафэ пэпчъ лIыгъэкIэ зэлъыпкIэгъагъ, ар зэо тарихъ тхыгъэ зэфэшъхьафхэм къаIуатэ ыкIи къаушыхьаты.

Лелэ 1922-рэ илъэсым Красногвардейскэ районым ит къуа­джэу Хьатикъуае къыщыхъугъ. Пшъэшъэжъыер янэ-ятэхэмкIэ гушIогъо иныгъ, фамышIи, зыхалъхьани щыIагъэп. Зихэхъогъу сабыир псынкIэу къызэкIэхъу­хьэщтыгъ: шэнышIо-гушIубзыоу, жьы кIэтэу, зэкIэ ышIэмэ шIоигъоу, илэгъубэр къызыфищэу, джэгукIэ зэфэшъхьафхэр ышIэу. ЕджапIэм чIэхьагъ, шIэгъошIу иIэу къычIэкIыгъ, «5»-рэ «4»-кIэ еджагъ, Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэм чанэу ахэлажьэщтыгъ. Ны-тыхэм лъэшэу ашIоигъуагъ япшъашъэ кIэлэегъаджэ хъумэ. Ежьри къыхихыщт сэнэхьатым емыгупшысагъэу щытыгъэп. КIэлэцIыкIухэр ебгъэджэнхэр пшъэдэкIыжь зыхэлъэу ыкIи лъытэныгъэ къыпфязгъэшIыщт IофшIагъэу ылъытагъ. Ащ дакIоу нэмыкI лъэныкъом фэзыщэрэ гори щыIагъ — тилетчицэ цIэ­рыIохэу хэгъэгур зэрэщытэу къэзыбыбыхьэхэрэм сыдигъуи игуапэу алъыплъэщтыгъ, ясурэт­хэр къыхиупкIыщтыгъэх, ахэм зафигъадэмэ шIоигъуагъ. Джащыгъур ары апэрэу аэроклубым кIон, ежь фэдэ пшъашъэхэм ясатыр хэуцон мурад зишIы­гъагъэр. Теубытэгъэ пытэ имы­Iэу пшъашъэр Мыекъуапэ къэ­кIуагъ, Адыгэ кIэлэегъэджэ учи­лищым чIэхьагъ ыкIи аэроклубым зыщигъасэу ыублагъ. Янэ-ятэхэм зэрашIоигъоу кIэлэегъаджэ хъущт, ежь ыгукIэ икIэсэ быбын-спорт Iофыми зыфигъэсэщт. Училищым къыды­чIэсыгъэхэ пшъашъэхэр яшъып­къэу тхылъхэр ыкIи тетрадхэр къягъэтIылъэкIыгъэхэу ашъхьэ хэгъэнагъэу еджэщтыгъэх, ана­хьэу ушэтын тыгъор къызысыкIэ, шхэгъуи ифэжьыщтыгъэхэп. Лелэ иIахьылхэм адисыгъ, бэрэ ипшъэшъэгъухэм адэжь къачъэщтыгъэ.

— Джыри аэроклубым укъе­кIыжьа? — къеупчIыщтыгъэх.

— Ащ нэмыкIэу тыда сэ сыз­дэщыIэн ылъэкIыщтыр? — ари­Iожьыщтыгъ пшъэшъэ ныбжьыкIэм.

Ушэтынхэр зэратыщтыр амы­шIэу ипшъэшъэгъухэр гумэкIыщтыгъэх, ежьым ариIощтыгъ тхылъым итым амакъэ Iоу къе­джэнхэу, акIэдэIукIыщтыгъ ыкIи псынкIэу зэкIэ ыгу риубытэ­щтыгъ. Ащ дэжьым Лелэ илъэс 18-м итыгъ, итеплъэ-шIыкIэкIэ гушхо кIоцIылъыми пшIэнэу щытыгъэп, Iэпс-лъэпс цIыкIугъ. Ау пшъашъэр дэгъоу зышIэ­щтыгъэхэм гу лъатэгъагъ Лелэ зыфырикъужьын амал зэрэхэлъым ыкIи зэрэгукIэгъушIэм. Мафэрэ педучилищым щеджэщтыгъ, пчыхьэрэ аэроклубым зыщигъасэщтыгъ. Шъыпкъэ, пшъэуи къыхэкIыщтыгъ, ау зыфырикъужьыщтыгъ.

Педучилищыр къызеухым, Чэчэн-Ингуш Республикэм ­агъэ­кIуагъ. ШышъхьэIум и 13-м 1941-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу, жъоныгъуакIэм и 5-м 1942-рэм нэс кIэлэегъэджагъ, етIанэ гурыт имыкъу еджапIэм идиректорыгъ. Мы уахътэм къы­кIоцI хэгъэгур зэо чIыпIэу зэ­рыуцуагъэм епхыгъэу фронтым агъэкIоным кIэлъэIоу мызэу, мытIоу Лелэ рапортхэр ытхыщтыгъэх, етIани дзэ авиацием хатхэнэу фэягъ. ИшIоигъоныгъэ къыфашIагъ. Жьы щэрыуа­кIохэм якурсхэм ахатхагъ ыкIи шэкIогъум 1943-рэ илъэсым Бэгъужъыекъо Лелэ Темыр Кав­казыр шъхьафит шIыжьы­гъэнымкIэ заохэм ахэлажьэ.

Адыгэ пшъашъэм изэо гъогу я 765-рэ штурмовой авиационнэ полкым щыригъэжьагъ. Дзэ къулыкъум хэтзэ летчикэу Ленскэм нэIуасэ фэхъугъагъ, кIалэм пшъэшъэ къопцIэ гохь чэфыр псынкIэу ыгу рихьыгъ ыкIи щыIакIэ къыритыщтыгъэп псэогъу къыфэхъумэ шIоигъоу. Пшъашъэм къыгурыIощтыгъ заом ухэтэу ащ фэдэ лъэбэкъу пшIыныр зэримыщыкIагъэр, ау летчикэу Ленскэр ыIорэм дэхыгъэп, Лелэ ащ ыщагъ. Ау ныбжьыкIэхэм янасып бэрэ зэхэлъыгъэп, зы зэо быбыгъо летчикэу Ленскэр лIыгъэ хэлъэу щыфэхыгъ. Лелэ ыгу къиным рищэхыщтыгъ, ауми, пый жъалымэу насыпынчъагъэр хэти къыфэзыхьырэр зэтыриукIэмэ шIоигъоу, илъэпIэ шъхьэгъусэм ылъ ышIэжьэу заощтыгъ. Ищэ мыохъуным лъэшэу ренэу зыфигъасэщтыгъ Бэгъужъыекъом, техникэр ыкIи Iашэ зехьэкIэ-­гъэфедакIэм фэIэзэ дзэкIолI на­хьыжъхэм акIырыплъыщтыгъ. ГъэшIэгъоныр, бзыум фэдэу, огур ыгукIэ лъэшэу зэрикIэсагъэр ары. Хэгъэгур пый жъалымым къыIэпыхыжьыгъэн фэя­гъэ. ЧIыгуми, огуми зэфэдэу ащызэон амал иныр IэкIэлъ хъугъагъэ Лелэ. «Къиным зыкъыримыгъэуфэу, пыим фы-ри­къуныр ыкIи рикIыкIыпэныр фы­зэшIокIыщтыгъ мы бзылъ­фыгъэ дэхэ зэдиштэм», — игукъэкIыжьхэм къащетхы под­полковникэу Заноздра, я 765-рэ авиационнэ полкым икоман­дирыгъэм.

Бэгъужъыекъо Лелэ дэгъоу къыгурэIо «Унэ къеIэрэм, ыпсэ уеIэжьын» зэрэфаер. Чатэр зыIэдакъэу къыпфэкIогъэ пыим фэбгъэгъунэу зэрэщымытыр, хьалэчыр къыфэбгъэсын зэрэфаер зэхишIапэщтыгъ.

Лелэ ошъогу бгъэшхъо шъып­къэу, дзэкIолI пытэ псэемыблэжь мэхъу, штурмовикым ищэрыокIуагъ. ЗыкIи блэмыохэу нэмыцхэр зэтыреукIэх, ихэгъэгу инэу Советскэ Союзыр къеухъумэ. ЯтIонэрэ шъхьэ­гъусэ фэхъугъэ Петр Ликарен­кэр игъусэу самолетымкIэ ошъо­гум щэхъушIэх. Анахь зэо плъыр машIохэм ушъхьагъун­чъэу, ашIуабэ дашIэу пыир зэ­рэзэ­тыраукIэщтым Лелэрэ ишъхьэгъусэрэ хэлажьэх. Ошъо­гум ит пыир къэубытыгъуаеу, гъэ­фыкъо­­гъуаеми, джа пшъэ­рылъ иныр — чIыгуми огуми зэфэдэу уащы­плъырыныр афызэшIокIыщтыгъ. Адыгэ бзылъфыгъэм дунаир фикъужьыщтыгъэп, пый мэхъа­джэр зэрэхигъафэрэр зилъэгъу­кIэ, зэокIэ шIыкIэм Лелэ лъэ­шэу фэIэпэIасэ хъугъагъэ. Зыгъэ­псэ­фыгъохэм язэо пшъэ­рылъ зэшIуахыгъэу дэгъоу зы­тIысхэкIэ, шъабэу, фабэу ягупсэ чIыпIэ, яунэ, къэлэ тынчыпIэу Краснодар къызэрэкIожьыщтхэм рыгущыIэщтыгъэх.

— Бэп къэнагъэр мамырныгъэм, шъхьафитныгъэм къафэдгъэзэжьынымкIэ, — ыIощтыгъэ Бэгъужъыекъо Лелэ. — Уплъэ­мэ, Варшави чыжьэп, ащ пэ­чыжьэжьэп Берлини!

Ошъогу щэрыуакIоу Бэгъу­жъыекъо Лелэ зэо хьылъэ дэ­дэхэу «Голубой линием» щыкIуагъэхэм ахэлэжьагъ ыкIи илIыгъэ иныкIэ къащыхэщыгъ. Темыр Кавказым ишъолъыр чIыпIэ къин быбыгъо 50-м на­хьыбэ щишIыгъ, ежь ышъхьэкIэ «Фоккс-Вульф-190» зыфиIорэр къыриутэхыгъ. Сыдигъуи чэфыгъэ-гушхуагъэр хэ­лъэу, щынэр, щтэр ымышIэу Лелэ заом Iухьэщтыгъ. Петр Ликаренкэр штурмовик лъэ­шыгъ, пый пытапIэхэм зэнкIабзэу утыныр арихыщтыгъ, ишъхьэ­гъусэ ар лъэшэу фэ­шъэбагъ, тегуIыхьэщтыгъ. Нэ­бгыритIури, Тхьэм ышIэзэ зэ­IуигъэкIагъэхэу, шIу зэрэлъэ­гъущтыгъэх, зэфэсакъыжьы­щтыгъэх. Дзэ летчикэу П. Ликаренкэмрэ ошъогу щэрыуакIоу Лелэрэ Полтавскэ хэкумкIэ къалэу Красноград загсым щызэгуатхэгъагъэх. Борт номерэу 36-р зытет унэгъо экипажым пыим ипозициехэм етIупщыгъэу бомбхэр атыритакъощтыгъэх. Самолетым ызыбгъу тетхэгъагъ: «От Москвы до Берлина».

Адыгэ бзылъфыгъэ лIыбланэу Бэгъужъыекъор зыхэтыгъэ авиационнэ полкыр зэо фронтыбэмэ ахэлэжьагъ — Темыр Кавказыр, Тамань, Ковельскэ, Варшавскэ ыкIи Познаньскэ операциехэм, псыхъоу Одер пхырычыгъэным ыкIи Берлин штэгъэным. Зэо гузэгупIэм сыдигъуи полкыр итыгъ, летчик пэпчъи сыдигъуи зэрифэшъуа­шэу ипшъэрылъ зэшIуихыщтыгъ. Бэгъужъыекъо Лелэ псынкIэу Iашэр ыгъэIорышIэн ыкIи сыдрэ къиныгъуи хэкIыпIэ къы­фигъотын ылъэкIыщтыгъ.

Лъэпкъ лIыхъужъэу, зафэу, пытэу, адыгэм ыпхъу кIасэу Бэгъужъыекъо Лелэ изэокIэ- шIыкIэкIэ, игъэпсыкIэ-хабзэкIэ лIыгъэ лъагэм ищысэшIу хъугъэ. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Темыр Кавказ ыкIи I-рэ Белорусскэ фронтхэм самолетэу ИЛ-2-м исэу пыим пэшIуекIомэ зэтыриукIэзэ, зыпшъэ укIонэу щымыт лIыгъэ къыгъэлъэгъуагъ. Зэо пшъэрылъ инхэр дэгъу дэдэу зэрэзэшIуихыгъэхэм апкъ къикIэу, къэралыгъо тынхэр щэ къыфагъэшъошагъэх: «За отвагу», орденхэу «Жъогъо Плъы­жьыр», «Хэгъэгу зэошхом иеу я II-рэ шъуашэ зиIэр, медалэу «За оборону Кавказа».

Политическэ ухьазырыныгъэу, щэIагъэу иIагъэр, цIы­фыгъэ-шъыпкъагъэр, хэгъэгум пае­кIэ зэрэпсэемыблэжьыгъэр рэзэныгъэ тхылъи 9-кIэ ха­гъэунэфыкIыгъ, ахэр Апшъэрэ Главнокомандующэу, Советскэ Союзым и Маршалэу товарищ Сталиным ыIапэ зычIэдзэгъагъэх.

Хэгъэгу зэошхом илъэхъан фронтовой корреспондентхэм тичIыпIэгъу бзылъфыгъэ хьа­лэмэтэу, Кавказым щегъэжьагъэу Берлин нэсыжьэу, зэожъ гъогушхор щытхъу хэлъэу зэ­пызычыгъэм тхыгъэ зэфэшъхьафхэр фагъэшъошагъэх, ахэр дзэ гъэзетэу «Отвагэм» («Черкешенка» ыцIэу) ыкIи нэмыкIхэм къарыхьагъэх.

Зэо ужым Лелэ ишъхьэгъусэ Москва къагъэкIожьи, ащ къулыкъур Советскэ Дзэм щылъигъэкIотагъ, полковникыгъ. Москва щыпсэугъэх. Зы кIалэ зэдагъотыгъ, зэдапIугъ. Игорь янэ-ятэхэм ялъэуж рыкIуагъ, ау лъэшэу зэрэлъэпэлъагэм къы­хэ­кIэу летчикэу аштагъэп. Авиа­ционнэ академиер къыу­хыгъ, инженер хъугъэ. Илъэс 25-м ехъум Хэгъэгум и УIэ­шыгъэ КIуачIэхэм къулыкъур ащихьыгъ, полковникыгъ.

Лелэ илъэс 28-рэ ныIэп къы­гъэшIагъэр, дунаим ехыжьыгъ, Петр Ликаренкэри лIагъэ. Хэгъэгум пае псэемыблэжьыгъэх нэбгыритIури, хэгъэгур пыим къыIэкIэхыжьыгъэным, ТекIо­ны­гъэшхор къыдэхыгъэным яIа­хьышхо халъхьагъ. Шъхьащэ афэтэшIы!

Мамырыкъо Нуриет.