Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ респуб­ли­кэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ­кIэ щы­тымрэ Адыгэ къэралыгъо универси­тетым­рэ яшIэныгъэлэжьхэр кIэщакIо зыфэхъу­хэ­рэ Iофт­хьабзэхэу адыгабзэм, адыгэ лите­рату­рэм, тарихъым, IорыIуатэм язэгъэ­шIэн-­ушэтын фэгъэхьыгъэхэр мымакIэу респуб­ли­кэм щы­зэхащэх.

Дунэе шIэныгъэ конферен­циеу «Адыгабзэр джырэ линг­вокультурнэ шъолъырым зэрэ­хэуцорэр» зыфиIоу Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ филологиемкIэ икафедрэ кIэщакIо зыфэхъугъэм хэлэжьагъ Хьакурынэхьэблэ гурыт еджапIэу N 1-м адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ кIэлэегъаджэу Iоф щызышIэрэ Гъыщ Нахьмэт. «Адыгабзэмрэ литературэмрэ яурокхэм япхьылIэн плъэкIыщт амалхэр» зыфиIорэ игъэкIотыгъэ доклад Н. Гъыщым къыщи­шIыгъ. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, тинепэрэ мафэ ныбжьыкIэхэм гъэсэныгъэ-пIуныгъэ тэрэз ягъэ­гъотыгъэнымкIэ анахь мэхьанэшхо зиIэмэ зэу ащыщ еджапIэр.

— Гурыт еджапIэм икIэлэ­егъаджэхэм пшъэрылъ шъхьаIэу яIэхэм ащыщ, — еIо Нахьмэт, — кIэлэеджакIохэм яныдэлъ­фыбзэ шIулъэгъуныгъэ ин фыряIэу, бзэр зэзыгъэшIэрэ шIэныгъэм ылъапсэхэр аIэкIэлъэу, бзэм ихэбзэ-бзыпхъэхэр зэ­хафын алъэкIэу, литературнэ шапхъэхэр аIулъэу цIыф гъэсагъэхэр гъэхьазырыгъэнхэр.

ХэгъэунэфыкIыгъэн фае кIэлэегъэджэ сэнэхьатым фэ­шъып­къэу илъэс щэкI хъугъэу Iоф зышIэрэ Гъыщым ипшъэрылъхэр къызэрэгурыIорэр, адыга­бзэм изэгъэшIэн пылъ Iофы­гъохэр щытхъу хэлъэу ащ зэрэ­зэшIуихыхэрэр. Ригъаджэхэрэм шIэныгъэ дэгъу яIэ хъуным пае анахь мэхьанэшхо зиIэу Нахьмэт ылъытэрэр урокыр ары.

— Программэм къыдилъы­тэрэ Iофыгъохэр зэкIэ зыщыдгъэцакIэрэр мы чIыпIэр ары, – еIо ащ.

Адыгабзэм иурокэу зэхищэ­рэмэ зы шIыкIэ-гъэпсыкIэ яIэ мыхъуным ынаIэ тырегъэты ыкIи зыригъэджэхэрэ апэрэ мафэм къыщегъэжьагъэу иурокхэр гъэ­шIэгъонэу зэрэхъущтым пылъ. Ащ пае егъэфедэх шIыкIэ-амал зэфэшъхьафхэр: проектнэ шIыкIэ-гъэпсыкIэр, дифференцированнэ егъэджакIэр, информационнэ технологиехэр, псауны-­ гъэм икъэухъумэн фэIорышIэрэ шIыкIэхэр, лъэныкъоу «Дебаты» зыфиIорэр, тестхэр ыкIи нэ­мыкI нэрылъэгъу IэпыIэгъухэр. Мыхэм гъэцэкIэнэу яIэр зэкIэ зыфэIорышIэрэр кIэлэеджакIомэ яныдэлъфыбзэ шIу алъэгъуныр ыкIи шIэныгъэ куухэр агъотыныр ары.

Адыгабзэмрэ литературэмрэ яурокхэм Нахьмэт проектнэ технологиер ащегъэфедэ. Мы технологием кIэлэеджакIомэ ежь-ежьырэу Iоф ашIэнэу, зыгорэм лъыплъэнхэу, къагъоты­нэу, рыгъозэнхэу егъасэх. Мыщ дэжьым лъэныкъо пстэумкIи ягупшысэ зынэсырэр къэошIэ, язэхэшIыкI, ягулъытэ хэхъо.

ХэгъэунэфыкIыгъэн фае Iоф­шIэгъэ дэгъухэр район гъэзетым къызэрэщыхаутыхэрэр. ГущыIэм пае, проектэу «Сигупсэмэ ащыщэу тишъхьафитныгъэ къэзыухъумагъэр» (я 7 — 8-рэ класс), «Нартмэ ямашIо орэмыкIуасэ», «Орэдхэр», «ТхэкIо шIэныгъэгъуазэхэр» (я 9-рэ класс), нэмыкIхэри. Мы зигугъу къэтшIырэ проектхэр кIэлэеджакIомэ агъэцакIэ зэхъум куп-купэу гощыгъагъэх, куп пэпчъ темэ шъхьаф иIэу гъэцэкIэнэу яIэхэр къаIотагъэх. Мыщ пыдзагъэу къэтIон анахь кIуачIэ зиIэу цIы­фым къыугупшысыгъэмэ компь­ю­терымрэ интернетымрэ зэ­ра­­щыщхэр. Зэрэдунаеу щызекIорэ къэбархэр, Iофыгъохэр интернетым инэкIубгъомэ, сайтмэ къащыхэбгъэщышъущт, бэдэд къэбарэу, шIэныгъэу интернетым тэрэзэу дэлажьэрэм къырихын ылъэкIыщтыр. Хэтрэ студенти, кIэлэегъаджи, кIэлэ­еджакIуи а IэпыIэгъухэр къызфегъэфедэх.

Адыгабзэм иурокхэм компьютерыр ащигъэфедэным пае урокым фэгъэхьыгъэ лъэтегъэу­цо Нахьмэт егъэхьазыры, ар кIы­гъоу урокыр рекIокIы. Сыд фэдэрэ предмет пштагъэми, Интернетыр икъоу зэрэбгъэфе­дэшъущтым, зэкIэ хьазырэу къы­зэрипхыщтым фэдэу адыгабзэмкIэ икъоу ар дгъэфедэн тлъэкIырэп. Арышъ, адыгабзэр языгъэхьырэ кIэлэегъаджэхэм закъыфэзгъазэ сшIоигъу, сайтхэр къызэIуахынхэшъ, IофшIагъэу яIэхэмкIэ Интернетыр къа­­гъэбаинэу. АдыгабзэкIэ ин­тернетыр тэры зышIын ыкIи къэзыгъэгущыIэн фаер.

Интерактивнэ доскэр ыгъэфедэзэ адыгабзэм иурокхэр гъэшIэгъонэу зэхещэх. Нахьыбэрэ адыгабзэм иурокхэм доскэр ащыбгъэфедэн плъэкIыщт, сыда пIомэ тхэн IофшIэнхэр, гъэцэкIэн зэфэшъхьафхэр, тест кIэкIхэр, зэнэкъокъухэр, грамматическэ зэхэфынхэр а доскэм бэу щагъэцакIэх.

Лъэхъанэу тызыхэтым къыздихьырэ IофыгъуакIэмэ ялъытыгъэу Гъыщ Нахьмэт иIофшIэн егъэпсы. Ащ тызэрэщигъэгъозагъэмкIэ, «Дебаты» зыфиIорэ шIыкIэр литературэ урокмэ аще­гъэфедэ. КIэлэеджакIохэм мыщ фэдэ урокмэ агу илъыр адыгэбзэ жэбзэ къабзэкIэ къа­щыраIотыкIын алъэкIы. Мы тех­нологиер я 10–11-рэ классхэм нахь гъэшIэгъонэу ащырекIокIы.

Я 5 — 7-рэ классхэм адыга­бзэмкIэ кIэджыкIыжьын урокхэр джэгукIэ шIыкIэм тетэу ащегъэ­псых. ДжэгукIэу ыгъэфедэхэрэр «Латыу», «Домино», нэмыкIхэр.

Гъыщ Нахьмэт иIофшIэнкIэ дифференцированнэ еджакIэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щеубыты. Нэбгырэ пэпчъ зэшIуихын ылъэ­кIыщт гъэцэкIэныр къыдилъытэзэ урокыр егъэпсы. Мэхьанэ гъэнэфагъэ ареты егъэджэкIэ шапхъэу щыIэхэм: куп-купэу е нэбгырэ тIурытIоу зэгъусэхэу Iоф ашIэныр, доскэм Iутхэу, язакъоу Iоф ашIэныр, кар­точкэхэмкIэ ежь-ежьырэу Iоф ашIэ­ныр. Мы зигъугъу къы­шъуфэтшIыгъэ егъэджэкIэ шапхъэхэр, амалхэр зэригъэфе­дэщтым, урокыр гъэшIэгъонэу гъэпсыгъэ зэрэхъущтым ишъып­къэу дэлажьэ. — КIэлэеджакIохэм ежь-ежьырэу Iоф ашIэн алъэкIэу егъэсэгъэнхэм мэхьанэшхо иI, — еIо Нахьмэт. — Сыда пIомэ зэкIэ егъэджэн-пIуныгъэ Iофыр зыфэ­кIожьырэр бзэм идэхагъэ аIэкIэгъэхьэгъэныр, кIэлэеджакIохэм заджэхэрэр къагурыIоу, ахэр зыфаер тэрэзэу атхын алъэкIэу егъэсэгъэнхэр ары.

Ащ пае урокмэ карточкэ зэ­фэшъхьафхэр, агощырэ материалхэр ащегъэфедэх. Мыщ пыдзагъэу къэтIон иIофшIэнкIэ урок-конференциехэр, урок-семинархэр, урок-хьыкумхэр, Iэнэ хъураехэр къызэрэзфигъэфе­дэхэрэр. Мыхэм анэмыкIэу внекласснэ IофшIэнымкIэ зэ­IукIэгъухэр, тхылъеджэ конференциехэр зэхещэх, районым игупчэ тхылъеджапIэ пчыхьэзэхахьэхэр щызэхещэх, тхакIомэ, шIэныгъэлэжьмэ, журналистмэ зэIукIэгъоу адашIырэмэ кIэлэ­еджакIохэр ахегъэлажьэх. Ахэр — Хьаткъо Ахьмэд фэгъэхьыгъэ пчыхьэзэхахьэр, МэщбэшIэ Ис­хьакъ итхылъэу «Графиня Аиссе» зыфиIорэм фэгъэхьыгъэ лъэтегъэуцор, И. МэщбашIэм ыныбжь илъэс 85-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ зэIукIэгъур, шIэныгъэлэжьэу Iэшъхьэмэфэ Даудэ ыныбжь илъэси 120-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ Iэнэ хъураеу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым ишIэныгъэлэжьхэр зы­хэлэжьагъэр, Даур Хъусен ипо­вестэу «Хьаджумар» зыфиIорэм фэгъэхьыгъэ лъэтегъэуцор, нэмыкIхэри.

Нахьмэт ригъаджэхэрэр ­адыгэ лъэпкъым игугъапIэхэу, тинеущырэ мафэ игъэпсакIохэу, иакъылхэу, иухъумакIохэу зэ­рэщытхэр, тапэкIэ щыIакIэр зыфэдэщтыр ахэм зэрялъытыгъэр къыгурэIо. Ащ къызэри­IуагъэмкIэ, адыгабзэмкIэ ри­гъэджэнхэу 2003-рэ илъэсым зыригъэжьагъэм къыщыубла-гъэу литературэм иурокхэм Адыгэ телевидением икъэтынхэу «Тарихъым инэкIубгъохэр», «Къэлэм лъэуж» зыфиIохэрэр дискмэ атетхэу ащегъэфедэх. Аудиокассетэмэ атет орэдхэу, гъыбзэхэу еджэгъу программэм къыдилъытэхэрэм магнитофонкIэ кIэлэеджакIохэр уро­кым щаригъэдэIущтыгъэх. Аужырэ илъэсхэм мы зигугъу къэтшIырэ къэтынмэ яматериалхэр Интернетым иамалхэр къыз­фигъэфедэзэ, урокым занкIэу щигъэфедэнхэу амал иIэ хъугъэ. ГущыIэм пае, Нахьмэт адыгэ лъэпкъым итарихъ къытегущыIэ зыхъукIэ, Фэрзэпэ заом, «Тарихъым инэкIубгъохэр» зыфи­Iорэ къэтыным щыщэу «Фэрзэпэ зау» зыфиIорэ техыгъэм я 8-рэ классым икIэлэеджакIохэр регъэплъых. Мыщ дэжьым кIэлэеджакIохэм зэджагъэхэр нэрылъэгъу къафэхъу. Джащ фэдэу ишIуагъэ къакIоу ыгъэфедэрэмэ ащыщ ижъырэ орэдхэр, гъыбзэхэу еджэгъу программэм къыдилъытэхэрэм а темэхэр зыщакIурэмэ атефэу кIэлэеджакIохэр орэдыIо купэу «Жъыу» зыфиIорэм къыIохэрэм регъэдэIух. Тиадыгэ усакIомэ ялирическэ усэмэ атехыгъэ орэдхэу тиорэдыIомэ къаIохэрэми арегъэдэIух. Эмоциональнэ кIуачIэу произведениехэм ахэлъыр ащ нахь къегъэлъэшы, ащымыгъупшэжьынэу, гум къи­нэжьэу агурэIох, кIэлэеджакIомэ яэстетическэ пIуныгъэкIэ IэпыIэгъушIу мэхъух.

Нахьмэт дытиIэгъэ зэдэгущыIэгъум лъэшэу игуапэу щыхигъэунэфыкIыгъ Адыгэ телевидением ыгъэхьазырыгъэхэ телепроектхэу «Лъэпкъ лъэмыдж», «Адыгея моя», «Литературная Адыгея», «Адыгеим иус», «Адыги мира», «Черкесские султаны Египта», «Очаг» зыфиIохэрэр щыIэ зэрэхъу­гъэхэр. Мыхэм ахэхьэрэ те­хыгъэхэр адыгэ литературэм иурок­хэми, внекласснэ еджэнхэр аригъэхьы хъуми ащигъэфедэнхэ елъэкIы.

ЕджапIэхэм Iоф ащызышIэрэ кIэлэегъаджэмэ пшъэрылъэу яIэр ины. Ахэм язэшIохынкIэ Гъыщ Нахьмэт зигугъу къышIыгъэ амалхэр, урокуж Iофыгъохэр гъэцэкIагъэхэ хъумэ, бзэм ибаиныгъэ тиеджакIомэ къа­гурыIонымкIэ, абзэ нахь шIу алъэ­гъунымкIэ, яшIэныгъэ хэгъэ­хъогъэнымкIэ, ныдэлъфыбзэр бзэ икъукIэ зэхэфыгъэнымкIэ ишIуагъэ къызэрэкIощтым щэч хэлъэп. Ахэр зэкIэ къагурыIозэ, республикэм ипащэхэр нахь къэкIопIэшIухэм яусэх, шIуагъэ ялъэпкъ къызэрэфахьыщт шIыкIэ-амалыкIэхэр къыхагъэщызэ, адыгабзэм ихэгъэхъон-зэгъэшIэн дэлажьэх, егъэджэн-пIуныгъэм иIофыгъо гъэнэфагъэхэр агъэцакIэх.

ШэкIо Мир.