Экологым и Мафэ Урысые ФедерациемкIэ анахь мэфэкI ныбжьыкIэхэм зэу ащыщ. 2007-рэ илъэсым мэкъуогъум и 5-м къыщегъэжьагъэу ар хагъэунэфыкIы.

Экологым и Мафэ е тыкъэзыуцухьэрэ чIыопсым и Дунэе мафэ Европэм ихэгъэгу пстэуми ащыхагъэунэфыкIы. ООН-м и Генеральнэ Ассамблей кIэщакIо зэрэфэхъугъэм тетэу ар хагъэунэфыкIынэу 1972-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 15-м агъэнэфагъ.

Адыгэ Республикэм ичIыпIэ къулыкъухэм япшъэрылъ шъхьаIэхэм ащыщ цIыфхэм щыIэкIэ-псэукIэ тэрэз ягъэгъотыгъэныр, тыкъэзыуцухьэрэ дунаир къэухъумэгъэныр, чIыопс байныгъэхэм афэсакъыгъэныр.

Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим икъэухъумэн Адыгэ Республикэм мэхьанэшхо щыраты. АщкIэ Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр мыщ щызэрахьэх: псэупIэхэр къэбзэнхэм, амыгъэнэфэгъэ чIыпIэхэм хэкIхэр ащырамытэкъунхэм ренэу гъунэ алъафы, къэкIыхэу, псэушъхьэхэу Адыгэ Республикэм и Тхылъ Плъыжь дагъэхьагъэхэм язытет лъэплъэх, Iэнэ хъураехэр, конференциехэр, шIыхьафхэр зэхащэх, къэгъэлъэгъонхэр къызэIуахых.

Къэзыуцухьэхэрэ дунаим ныбжьыкIэхэр фэсакъынхэм атегъэпсыхьэгъэ Iофтхьэбзабэ илъэс къэс Адыгэ Республикэм щырагъэкIокIы. ГущыIэм пае, шIыхьафхэр, экологическэ семинархэр, «Марш парков» зыфиIорэ Iофтхьабзэхэр, Адыгэ Республикэм иэколог ныбжьыкIэхэм апае зэнэкъокъухэр, Урысые экологие фестивалэу «Молодые защитники природы», Iофтхьабзэу «Чистый лес, чистый родник» зыфиIорэр ыкIи нэмыкIхэр республикэм щызэхащэх, сурэтхэм якъэгъэлъэгъонхэр къыщызэIуахых.

Урысые Iофтхьабзэу «Чистый родник — чистые берега» зыфиIорэмкIэ Адыгэ Республикэр ЮФО-м ишъолъыр анахь дэгъуищмэ 2015-рэ илъэсым ахалъытэгъагъ, 2016-рэ илъэсым Урысые Iофтхьабзэу «Вода России» зыфиIорэм Адыгеим яхэнэрэ чIыпIэр къыщыдихыгъагъ.

Адыгэ Республикэм лъэшэу къагъэгъунэрэ чIыопс чIыпIэхэр бэу иIэх. Адыгеим ипроцент 14-р ахэм зэлъаубыты. Урысые Федерацием ишъолъырхэмкIэ Адыгеим мы лъэныкъомкIэ пэрытныгъэр ыIыгъ.

2010-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм икъэралыгъо учреждениеу чIыопс паркэу «ТхьэчIышху» зыфиIорэр къызэIуахыгъ. ЗекIохэм ялъэс гъогухэм ягъэкъэбзэнрэ ягъэунэфынрэ ар апылъ, волонтерхэм атегъэпсыхьэгъэ Iофтхьабзэхэр зэхещэх. Джащ фэдэу мы учреждениер переднеазиатскэ леопардыр Кавказым щыгъэбэгъогъэным тегъэпсыхьэгъэ программэми хэлажьэ.

Адыгэ Республикэм тыкъэзыуцухьэрэ дунаим икъэухъумэнкIэ ыкIи чIыопс къэкIуапIэхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ экологиемкIэ Адыгэ Республикэм иIофхэм язытет фэгъэхьыгъэ докладыр илъэс къэс къегъэхьазыры. Адыгэ Республикэм игъэцэкIэкIо хабзэ икъулыкъухэм яофициальнэ сайт ар регъахьэ.

Лъэпкъ проектэу «Экология» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу Адыгэ Республикэм федеральнэ проектхэу «Чистая вода», «Комплексная система обращения с твердыми коммунальными отходами», «Сохранение лесов» зыфиIохэрэр щагъэцакIэх. 2022-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу шъолъыр проектэу «Сохранение уникальных водных объектов» зыфиIорэм игъэцэкIэн фежьэнхэу рахъухьэ.

2017-рэ илъэсым мэзаем и 27-м Шъачэ щыкIогъэ инвестиционнэ форумым Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ ипшъэрылъхэр зыгъэцакIэрэмрэ автоном организациеу «Темыр Кавказым ичIыопс икъэухъумэнкIэ Гупчэм» игенеральнэ директоррэ зэдэлэжьэныгъэ зэрэзэдыряIэщтымкIэ зэзэгъыныгъэм щызэдыкIэтхагъэх. 2017 — 2019-рэ илъэсхэм волонтерхэмрэ экологхэмрэ Цыцэ мэзым хэшъэе чъыг минищым ехъу щагъэтIысхьагъ.

2018-рэ илъэсым ныбжьыкIэхэм яслетэу «Фыщт» зыфиIорэм Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ Адыгеим иволонтерхэм атегъэпсыхьэгъэ проектэу «Тлъапсэ къэтэжъугъэухъум» зыфиIорэр къащыхилъхьагъ. Адыгэ Республикэм икультурэ, ичIыопс кIэн къэухъумэгъэным ар тегъэпсыхьагъ.

2016-рэ илъэсым ГъэIорышIапIэм Общественнэ экологическэ совет щызэхащагъ.

Адыгэ Республикэм тыкъэзыуцухьэрэ дунаим икъэухъумэнкIэ ыкIи чIыопс къэкIуапIэхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ экологым и МафэкIэ республикэм щыпсэухэрэми, экологхэми афэгушIо.

Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим икъэухъумэн зиIахь хэзышIыхьэхэрэм псауныгъэ, щыIэкIэ-псэукIэ дэгъу, хахъо яIэнэу, лъытэныгъэ къафашIэу псэунхэу, ягухэлъхэр къадэхъунэу тафэлъаIо.

КъэIогъэн фае 2018 — 2024-рэ илъэсхэм ателъытэгъэ лъэпкъ проектым экологиер зэрэхахьэрэр. Мыщ фэдэ проектыр зыфытегъэпсыхьагъэр 2018-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м ехъулIэу хабзэм димыштэу къалэм щагъэунэфыгъэ хэкIитэкъупIэхэр укъэбзыжьыгъэнхэр, промышленнэ гупчэшхохэм жьыр нахь макIэу ащыушIоигъэныр, цIыфхэр зашъорэ псыр укъэбзыгъэныр ары.

Псыхъохэм цIыфхэм зэрар къафамыхьыным Адыгэ Республикэм ихэбзэ Iэшъхьэтетхэм лъэшэу анаIэ тырагъэты. Адыгэ Республикэр псы къызыкIэонкIэ щынагъо зышъхьащыт шъолъырхэм ащыщ. Псыхъуи 130-м ехъу республикэм иI.

Нэбгырэ мин 70,5-рэ зыдэс псэупIэ 83-мэ псыр къакIэонкIэ щынагъоу щыт. ЛэжьэкIупIэ гектар мин 21-рэ ахэм къафэгъэзагъ. Псыхъохэр нэпкъым къызэрэдэкIыхэрэм илъэс къэс гурытымкIэ республикэм чIэнагъэу сомэ миллион 200-м ехъу рагъэшIы. ГущыIэм пае, 2003-рэ илъэсым сомэ миллиони 150-рэ, 2004-рэ илъэсым — сомэ миллиони 145-рэ, 2011-рэ илъэсым — сомэ миллион 877,6-рэ, 2014-рэ илъэсым — сомэ миллион 733-рэ, 2017-рэ илъэсым — сомэ миллион 291,1-рэ ащ чIинагъ.

Псыхъохэм псыр къадэмыкIыным тегъэпсыхьэгъэ Iофтхьабзэхэм язехьан Адыгэ Республикэм ихэбзэ Iэшъхьэтетхэм лъэшэу анаIэ тырагъэты. ГущыIэм пае, а гухэлъхэм апае 2017-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм иреспубликэ бюджет сомэ миллион 25,5-рэ къыхагъэкIыгъагъэмэ, 2019-рэ илъэсым а пчагъэр сомэ миллион 94,18-м нэсыгъ.

2017-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат Урысые Федерацием чIыопс къэкIуапIэхэмкIэ ыкIи экологиемкIэ иминистрэрэ псы къэкIуапIэхэмкIэ Федеральнэ агентствэм ипащэрэ зэIукIэгъу пчъагъэ адыриIагъ. Адыгэ Республикэм игидротехническэ псэуалъэхэм ягъэцэкIэжьынкIэ федеральнэ бюджетым субсидиехэр къыхагъэкIынхэу ахэм ащызэзэгъыгъэх.

Псыхъохэм псэупIэхэм зэрар къарамыхыным пае сомэ миллиони 138,20-рэ зытефэрэ Iофтхьабзэхэр зэрахьагъэх. Ащ щыщэу сомэ миллион 46,54-р федеральнэ бюджетым, сомэ миллион 91,66-р республикэ бюджетым къыхагъэкIыгъ.

А мылъкумкIэ мыщ фэдэ Iофтхьабзэхэр зэрахьагъэх:

— Шэуджэн районымкIэ псыхъоу Фарзэ идамбэ гъэцэкIэжьыгъэныр;

— Красногвардейскэ районымкIэ псыхъоу Псынэф идамбэ гъэцэкIэжьыгъэныр;

— Кощхьэблэ районымкIэ селоу Вольнэм дэжь псыхъоу Лабэ дамбэ щыгъэпсыгъэныр;

— Мыекъопэ районымкIэ къутырэу Грознэм дэжь псыхъоу Шъхьагуащэ идамбэ щыгъэцэкIэжьыгъэныр;

— Кощхьэблэ районымкIэ къуаджэу Еджэркъуае дэжь Лабэ идамбэ щыгъэцэкIэжьыгъэнымкIэ проект-сметэ документациер гъэхьазырыгъэныр;

— зыми фэмыгъэзэгъэ гидротехническэ псэуалъэхэр гъэцэкIэжьыгъэнхэр;

— Красногвардейскэ районым Лабэ идамбэ щыгъэцэкIэжьыгъэнымкIэ проект-сметэ документациер гъэхьазырыгъэныр;

— Кощхьэблэ районымкIэ селоу Натырбые дэжь Лабэ исэмэгу нэпкъ щыгъэцэкIэжьыгъэнымкIэ проект-сметэ документациер гъэхьазырыгъэныр;

— Мыекъуапэ дэжь псыхъоу Шъхьагуащэ исэмэгу нэпкъ щыгъэцэкIэжьыгъэнымкIэ проект-сметэ документациер гъэхьазырыгъэныр.

Адыгэ Республикэм иIэпэчIэгъэнэ фонд къыхэкIыгъэ мылъкумкIэ Красногвардейскэ районымкIэ къутырэу Дэгужъыемрэ къуаджэу Адамыерэ адэжь, Кощхьэблэ районымкIэ къуаджэу Еджэркъуае, Мыекъопэ районымкIэ къутырэу Грознэм адэжь Iофтхьэбзэ гъэнэфагъэхэр ащызэрахьагъэх.

Федеральнэ бюджетым къыхэкIыгъэ субвенциемкIэ (сомэ миллион 12,31-рэ) Мыекъопэ районымкIэ псыхъоу Джаджэ икъуладжэ 2019-рэ илъэсым аукъэбзыгъ. Адыгэ Республикэм иминистрэхэм я Кабинетрэ псыхъохэмкIэ Федеральнэ агентствэмрэ зэзэгъыныгъэ зэдашIыгъ Красногвардейскэ районым псыхъоу Лабэ идамбэ щыгъэцэкIэжьыгъэным, Кощхьэблэ районымкIэ селоу Натырбые дэжь Лабэ исэмэгу нэпкъ щыгъэпытэгъэным апае сомэ миллион 98-м ехъу федеральнэ бюджетым къыхагъэкIынэу.

Тиреспубликэ чIычIэгъ псэолъапхъэхэмкIэ зэрэбаир къэIогъэн фае. ЯтIэр, пшахъор, мыжъокIэ-пшэхъо зэхэлъхэр мыщ бэу къыщычIахых. Илъэс къэс кубическэ метрэ миллиони 10-м ехъурэ чIычIэгъ байныгъэхэр республикэм къыщычIахых.

Сергей

Колесников.

Адыгэ Республикэм тыкъэзыуцухьэрэ дунаим икъэухъумэнкIэ ыкIи чIыопс къэкIуапIэхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ ипащ.