«Лъэшэу дэхагъэ, дэхэщагъэ сянэ. Пщагъом хэт фэдэу, ерагъэу сынэгу къыкIэсэгъэуцожьы сянэ. Бзылъфыгъэ псыгъо ищыгъэу, нэ шхъонтIэшхоу щытыгъ. Ышъхьац шIуцIэшхо блэрхэр ыбг нэсыщтыгъэх...»

Сянэрэ сятэрэ хэкурыф-лъэпсэрых лъэхъаным ябынхэр ягъусэу, адырэ адыгэ пстэуми афэдэу, амышIэрэ чIыналъэм фаузэнкIыгъ, алъапсэхэр, анэгу кIэкIыгъэхэр, зэфахьысыгъэ пстэури къагъанэзэ абгынэн фае хъугъэ я Хэку...

Гоо гузэжъогъубэ ащагъэжъугъ агухэм, ау ащ фэдиз гоо-гузэжъогъум зырагъэтхьэлагъэп, агу зыкIи агъэкIодыгъэп. Сыда пIомэ гур кIодымэ шыр зэрэмычъэрэр, ар лIэныгъэ пэлъытэу зэрэщытыр ашIэщтыгъэ... МышIэныгъэ-шIункIыгъэм нахь куоу хэкIуатэхэ къэс гъуни нэзи зимыIэу къащыхъурэ хы ШIуцIэм тетхэу, Iэбжъэнэ-лъэбжъанэкIэ гъашIэм пытэу зыхагъэпкIэнэу пылъхэ зэхъум, сымэджагъэр, узыр, гъаблэр, лIэныгъэр ягъогогъугъ...

Сянэ къызэриIожьыгъэмкIэ, ащ фэдэу къыфиIуатэщтыгъэ синэнэжъы янэ хэкурыф-лъэпсэрыхым фэгъэхьыгъэ игукъэкIыжьхэр. Шъхьац кIыхьэ шIуцIэшхо зытелъыгъэ янэ дахэми узыр къыщылъысыгъ къухьэм, бэми афэдэу.

КъыфиIуатэ зыхъукIэ ынэхэр атеплъызыщтыгъ джыри зэ ынэгу къыкIэуцожьырэ гукъэкIыжьхэм. «Илъэси 4 ныIэп сыныбжьыгъэр, ау дэгъоу къэсэшIэжьы ар хым зэрэхадзэгъагъэр... Ышъхьац шIуцIэшхо хыорхэм зыдагъэуалъэщтыгъэ... Нэм ымылъэгъужьы охъуфэкIэ къухьэрысхэр кIэлъыплъэщтыгъэх ащ, ыпкъ псыгъо псэнчъэ, шъхьац шIуцIэшхо... Сшыпхъурэ сэрырэ тыгъызэ сятэ ыкокI тызэрисыгъэр непэ фэдэу сынэгу кIэт... Сыкъэгубжыщтыгъэ, сапэуцущтыгъэ... «Сыда зыкIыхэшъудзэрэр сянэ хым?» сIощтыгъэ...»

Пшъэшъэ цIыкIугъ, ау гукъаом ианахь иныр ынэгу щыкIэкIыгъагъ хэкурыф-лъэпсэрыхым, ыпсэ тыркъошхо къытырищэгъагъ, зыкIи щымыгъупшэжьын гоо машIо къыридзэгъагъ ыгу. ЕтIанэ ятэ ыIаплI исэу чIым къызэрэтехьэгъагъэр къешIэ-жьы. Унэгъо хъарзынэр янэ ямыIэжьэу зытехьэгъэ гъогууанэм ыкIэм нигъэсыгъагъэх. Ятэрэ зэшыпхъу цIыкIуитIурэ, къиныгъуабэ апсэ щагъэжъуи, я Хэку гупсэ пэIапчъэхэу, зы чIыутIэ цIыкIу (Кипрэ) гъашIэм зыщыхагъэпкIэжьыгъ.

Сисабыигъом къысфаIотагъэхэм сакIэдэIукIы къэс сынэгу къыкIэзгъэуцожьыщтыгъэ а къухьэр, а сиадыгэ нэнэжъ псыгъо кIыхьэшхор, ышъхьац шIуцIэ кIырышхо. ЦIыфмэ анэгу кIэкIыгъэр сыдигъуи нахь къиныжь, нахь гоожь нахь мышIэми, зэхэсшIэшъущтыгъэ ахэм апэкIэкIыгъэ гузэжъогъухэр зыфэдэхэр, ащ яинагъэр, якуугъэр.

Адыгэхэр я Хэку къызэрэрафыгъэр, хэкурыф-лъэпсэрыхыр тхыдэм гуаорэ къинихьэгъурэкIэ гъэшъокIыгъэ инэкIубгъо шIуцIэхэм зэу ащыщ. Урыс пачъыхьэгъум иунашъокIэ я Хэку къырафыфэ алъэкI къамыгъанэу, псэемыблэжьэу фэлэжьагъэх ащ илъэсыбэрэ.

«Ар зэо гукIэгъунчъэ шъыпкъэу щытыгъ. Адыгэ къоджэ пчъагъэхэр машIом едгъэстыгъэх. Чэщ ныкъо шIункIым татеощтыгъэ адыгэ къуаджэхэм. Урыс дзэкIолIхэм зэрахьэ-гъэ цIыфыгъэнчъагъэр зыфэдагъэр, ахэр къэтхыжьыгъэныр зипшъэрылъыщтыгъэ репортерхэм ащыщэу зыми къыфэтхыжьышъущтыгъэп...» аIозэ къаIотэжьышъущтыгъэ къодыягъ урыс тхыдэтххэм а илъэсхэр.

1864-рэ илъэсым зичIыналъэ къырафыгъэ адыгэм инахьыбэр ахэм зиIаплI къафызэIузыхыгъэ Осмэн къэралым ичIыгу щагъэтIысынхэу къухьэхэм къыратэкъуагъэх. Ау, нахь гухэкIыжь пIоми хъунэу, ахэм азыныкъу ныIэп осмэн чIыналъэм, япсэупIакIэхэм анэсышъугъэр, янахьыбэм апсэхэр кощын гъогуонэ мэхъаджэм щатыгъэх.

И. Абрамовым итхылъэу «Кавказ къушъхьэхэр» зыфиIорэм къыщетхыжьы: «Адыгэмэ ашъхьэ къырыкIуагъэр, анэгу кIэкIыгъэр къыIотэнэу жабзэм икъарыу икъурэп... Мин пчъагъэхэр кощын гъогууанэм тещтыхьагъэх, тедыихьагъэх, мин пчъагъэхэр тхьамыкIагъэм, гъаблэм щилIыкIыгъэх... Хы Iушъохэм аIуизыбзагъ хьадэхэр, хьадэ хъункIэ тIэкIу нахь къызыфэмынэжьыгъэ сымэджэ хьылъэхэр... Щтыгъэу ыпсэ хэмытыжьы пэтзэ исабый зыкокI, зиIаплI изымыгъэкIыгъэ ныхэр... Ным ихьадэ дыижьыгъэм ыбгъашъо щэ тIэкIу щылъыхъурэ сабый тхьамыкIэхэр...».

Хы Iушъом нэсышъугъэхэри узым, гъаблэм зэлъиштагъэхэу лIэныгъэм пэуцущтыгъэх, зыфыратIэщтыгъэ.

ШIэныгъэлI ушэтакIоу Пинсон къыщеIо итхыгъэхэм: «ЦIыф пчъагъэу ифэщтым бэкIэ нахьыбэжь зыратэкъогъэ, ащ къыхэкIыкIэ «пхъаблэ ескIэ» заджэщтыгъэхэ къухьэхэм ащыщэу хы ШIуцIэм чIилъэшъуагъэри зыфэдизыр ашIэрэп...»

Кипр щыпсэурэ адыгэ унагъохэм ятэжъхэр къэзыщэгъэ къухьэхэри апэрапшIэу Самсун, етIанэ Истанбул, етIанэ Кипр фэузэнкIыгъэхэу хы гъогум къызытырагъэхьэм, мэфэпчъхэм къагъэлъагъощтыгъэ 1864-рэ илъэсыр, Iоныгъом и 22-рэ мафэр. А къухьи 3-м нэбгырэ 2346-рэ арысыгъ.

Тхьамэфэ пчъагъэрэ зытетыгъэхэ гъогууанэм нэбгырэ мин Iэпэ-цыпэ гъаблэм, узым щилIыкIыгъ. Хьадэхэр хым зэрэхадзэрэм къыхэкIыкIэ чIыутIэ нэзхэм хьадэхэр ащесыхэу алъэгъущтыгъ илъэс пчъагъэрэ.

Инджылыз консулэу Р. Х. Ланг къетхыжьы: «Къухьэм мафэ къэс нэбгырэ 30 — 50 илIыхьэщтыгъэ. Къэнагъэхэри хьадэ пэлъытагъ, псауми лIагъэми къэмышIэу...».

Лярнака (къалэм) нэсышъугъэр нэбгырэ 1362-рэ къодыягъ. Ахэм ащыщэу 826-р сымэджагъ, 19-ри лIэгъэхагъэ.

КъухьэуцупIэм къэсыгъэхэу, чIым къытехьанхэу ежэхэзэ, сымаджэхэр ахэлIыкIыщтыгъэх. А лъэхъаным хьэди 150-рэ фэдизыр Лярнака щагъэстыгъэу къэзыIотэжьхэрэри щыIэх.

ЖъоныгъокIэ мэзагъ адыгэхэр я Хэку къызырафыгъэр. А мазэр къызэрэсэу сыгу къэмыкIын ылъэкIырэп псэунэу гъашIэм зыпызыгъэнагъэу, лIэныгъэм зыкъезыгъэлын зигугъэу гъогу къытехьагъэхэу, гъогууанэм зыпсэ щызытыгъэхэр... Хым хадзэгъэ а бзылъфыгъэ псыгъо кIыхьэ дахэу, шъхьац шIуцIэ кIырэу сиадыгэ нэнэжъыр... ГъашIэм зыпызыгъэпкIэшъугъэхэр, мы чIыутIэм щыIэкIа-кIэ щызыгъэпсышъугъэхэр...

ЗиблэкIыгъэ гухэкIрэ гузэжъогъурэкIэ пкIэгъэ тятэжъхэм, ащ фэдиз гоо-гузэжъогъур апсэ щагъэжъугъ нахь мышIэми, агу зыкIи агъэкIодыгъэп, яIэбжъэ-лъабжъэхэр мы чIым хагъапкIэхи, мыр хэгъэгу зыфашIыжьыгъ, тэри кIэнэу къытфагъэнагъ.

Гугъэр дгъэкIоды хъущтэп, гугъэр дгъэкIодмэ, тэр-тэрэу тызэпцIыжьыгъэу ары, ащ къыщымыуцоу тятэжъхэми тяпцIыжьыгъэу ары... Ар зыкIи зыщыдгъэгъупшэ хъущтэп.

Тыгъэджэ (темыр) Кипр Тырку Республикэм и Парламент и Тхьамэтэ-гуащэу Др. Сирер Сибель.

Къытфэзгъэхьыгъэр

Хъуажъ Фахьри.