Хэгъэгу зэошхом лIыгъэ щызезыхьэгъэ ХьакIэгъогъу Яхьем фэгъэхьы­гъэу 2005-рэ илъэсым тигъэзет къыхиутыгъагъ.

Ащ ыуж лIыгъэр зишэпхъэ летчикым ехьылIэгъэ зэIукIэгъухэр зэха­щагъэх, тарихъ къэбархэр аугъоихэзэ, видео фильмэ цIыкIухэр ты­рахыгъэх, патриотическэ пIуныгъэм ехьылIэгъэ хэгъэгу зэнэкъо­къу­хэм ахэлэжьагъэхэ кIэлэеджакIохэм щытхъуцIэхэр къыдахыгъэх. ЗэолIым исурэтхэр тхылъхэм къадэхьагъэх.

Илъэуж ахэдгъэкIокIэнэп

Я. ХьакIэгъогъум иор­ден-хэр, медальхэр Адыгэ Рес­пуб­ликэм и Лъэпкъ музей чIэлъых. ЗэолIым ищыIэныгъэ гъогу цIыф­хэм нахьышIоу зэ­рагъашIэ ашIоигъоу къыкIэуп­чIэх. Театрэм спектаклэ щы­фэгъэуцугъэн, тхылъ шъхьаф фа­тхын фаеу зылъытэхэрэм адетэ­гъаштэ.

Хэгъэгу зэошхом къэгъэзапIэ фэшIыгъэнымкIэ Москва ибыбыкIыхэзэ, Берлин бомбэхэр тезыдзэщтыгъэхэ летчикхэм ахэтыгъэ Я. ХьакIэгъогъум икъо­джэ гупсэу Тэхъутэмыкъуае саугъэт щыфагъэуцумэ, ТекIоныгъэм икъыдэхын адыгэхэр зэрэхэлэжьагъэхэр нахьышIоу шъолъырхэм ащашIэщт. Тарихъым ишъыпкъапIэ цIыф­хэм алъыгъэIэсыгъэныр, фа­шистхэм язэхэкъутэн пхъашэу хэлэжьагъэхэм ящытхъу Iэтыгъэныр лъэхъаным къытфигъэуцурэ пшъэрылъ шъхьаIэхэм ащыщ.

ТекIоныгъэшхом ия 75-рэ илъэс зыщыхэдгъэунэфыкIырэ уахътэм гъэзетеджэхэм ялъэ­IукIэ тхыгъэр къыхэтэутыжьы.

Пшъэрылъ гъэнэфагъэ иIэу шхончэо-радистэу ХьакIэгъогъу Яхьер самолетымкIэ огум зэрибыбэгъэ пчъагъэр къэзыIотэрэ тхыгъэхэр сапашъхьэ илъых. НэкIубгъохэр зэзгъэзэкIыхэзэ сяджэшъ, зэфэхьысыжьмэ сагъэгумэкIы. 1942-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ гъогогъуие самолетымкIэ чIым зытыриIэ­тыкIыгъ. Аэродромхэм, мэшIоку гъогухэм ашъхьагъ чэщым ибыбэщтыгъ. Мэкъуогъу мазэм зэрэбыбыгъэ пчъагъэр нахь макIэ хъугъэп.

1943 — 44-рэ илъэсхэр зэ­бгъэпшагъэхэми, икIэрыкIэу зэ­фэхьысыжьхэр гумэкIыгъох, сыхьат пчъагъэу огум зэритыщтыгъэр къэолъытэ. Летчикым гукIэ уригъусэу огу мэзахэр уапашъхьэ къиогъэуцо, псаоу къызэрэнэжьыщтыгъэр огъэ­шIагъо.

…1941-рэ илъэсым ыныб­жьыкIэ къытефагъэу дзэм къулыкъур щихьызэ дунэе Iофхэм язытет зэрэмырэхьатыр ышIэщтыгъэ. Фашист техакIохэр Ев­ропэм икъэралыгъомэ ащэ­хъушIэх. СССР хэгъэгушхом къытебанэхэ ашIоигъоу ацэхэр «алъых». Яхьер икъоджэ гупсэу Tэхъутэмыкъyae учетчикэу колхозым зэрэхэтыгъэр, агроном хъунэу зэрэфэягъэр, иIахьылхэр ыгу къыгъэкIыжьыхэзэ хэщэтыкIэу зэп кьызэрэхэкIыщтыгъэр.

Ощынэмэ огум уимыбыб

Шхончэо-радистэу я 3-рэ гвардейскэ дивизием ия 10-рэ авиационнэ полк хэтэу хэгъэгум ипыйхэм апэуцужьыгъ. ЛIыгъэр яшапхъэу дзэкIолIхэр игъуса­гъэх, ахэр ищысэтехыпIагъэх. Самолетэу Ил-4-м иэкипаж икомандирэу щытыгъ Александр Сидоришиныр. Чэщым пыим ипытапIэхэм ашъхьарыбыбэхэзэ бомбэхэр атырадзэщтыгъэх. ТидзэкIолIхэр самолетым исыхэу чIым машIом зыкъыщиIэтыгъэу, пый мэхъаджэм игъэстыныпхъэхэм машIо акIадзагъэу янэплъэгъу къызифэхэкIэ, огум пкIэнчъэу имытыгъэхэу алъы­тэщтыгъ. АгукIэ зэфэразэхэу подразделением къэбыбыжьы­хэзэ, хэти игупшысэ шъэфхэм зафигъазэщтыгъэ.

Яхьер гукIэ иIахьылхэм, иныб­джэгъухэм адэгущыIэ­щтыгъ. Джащ фэдэ такъикъ заулэм тIэкIу зигъэпсэфыгъэу ылъытэщтыгъ. Экипажым боевой пшъэ­рылъхэр къыфашIыхэзэ, гъогогъу 200-м нахьыбэрэ огум ибыбагъ. ХьакIэгъогъум къызэри­Iотэжьыщтыгъэу, самолетыр чIым къетIысэхыжьыгъэ къо-дыеу псынкIэу ящыкIэгъэ щэ-­гынхэр, бомбэхэр самолетым къыралъхьэхэзэ, икIэрыкIэу огу мырэхьатым ибыбэщтыгъэх. Ялетнэ тхылъ дэтхэнхэу игъо имыфэхэуи пчъагъэрэ къыхэ­кIыгъ, джары чэщ мэзахэм хэтхэу огум зэрибыбагъэр зы­фэдизыр гъэунэфыгъэу зыкIыщымытыгъэр.

Экипажым щытхъу къыхьыным паеп пыйхэм язэонэу огум зыкIибыбэщтыгъэр. ТичIыгу, ма­мыр цIыфхэр шъхьафит зэрашIыжьыщтхэм пылъыгъэх, щынэр зыфэдэр ашIэщтыгъэп, «щынэрэр огум ерэмыбыб», аIощтыгъэ летчикхэм.

ЕджапIэ сфэхъугъэ зэIукIэгъур

Москва дэжь, Сталинград, Севастополь, Брест, Курскэ дугар, Польшэр, Венгриер, Юго­славиер, Германиер, Япониер… Заор нахь зыщыхьылъэм экипажыр агъакIоу къызэрэхэкIыщтыгъэм къеушыхьаты ХьакIэгъогъум игъусэгъэ дзэкIолIхэри лIыхъужъ шъыпкъэхэу зэрэщытыгъэхэр. «УзыщымытIысырэм ущыгупшысэрэп», адыгэмэ аIо­ми, акъыл зыхэлъ гупшысэр сы­дигъуи къызыхагъафэщтыгъ.

Пенсие кIуагъэу Яхьем ыдэжь сыщыIэу къэбарэу къысфиIо­тэгъагъэхэр сщыгъупшэхэрэп. Сиблокнот дэстхэгъагъэхэм яза­къоп сыгу къэкIыжьырэр. Ымэкъэ шъаб, инэгушIуагъ, щхы зыхъукIэ ынэгу ихыгъэу къызэ­рэсэплъыщтыгъэр, ишъхьэгъусэ зэрэдэгущыIэщтыгъэр, унэм къихьэрэ кIэлэцIыкIумэ ашъхьа­шъо шъабэу ыIапэхэр ригъа­чъэхэзэ ошIэ-дэмышIэу зэрэхэщэтыкIыщтыгъэр, ышъхьэ къы­Iэтызэ зы гущыIи къымыIоу икIэ­рыкIэу заом иилъэс фыртынэхэм гукIэ зызэрафигъазэщтыгъэр. Ветераным игущыIэхэр сэрыкIэ къэбар къодыеу щытыгъэхэп — еджапIэ сфэхъурэ зэIукIэгъумэ ар зэу ащыщыгъ.

«УзымыIэтыщт къутамэм утемыуцу»

Адыгэ гущыIэжъэу «УзымыIэтыщт къутамэм утемыуцу» зы­фаIорэр Яхьем зыкIи къыIуагъэп, ау седэIуфэ игупшысэхэр ащ факIоу загъорэ къысщигъэ­хъущтыгъ. ЕтIани сэр-сэрэу зэс­Iожьыщтыгъэ. «ЧIым утетмэ узытеуцорэ къутамэр нахь зыдэошIэжьы — огум узибыбэкIэ...». А нэгъэупIэпIэгъум си­­еплъыкIэхэр зэпычыгъэхэ хъу­щтыгъэх.

Бомбэхэр, щэ-гынхэр уиса­мо­леткIэ зепщэхэзэ мамыр цIыф­хэм, лэжьыгъэ шIапIэхэм уашъхьа­рыбыбыкIэу бэрэ къы­хэкIы. Фашистхэм уаIуупIэу самолетыр къызыраутэхыкIэ, машIом зэлъиштагъэу къефэ­хыщт, лажьэ зимыIэ цIыфхэри хэкIодэщтых. Арышъ, летчикыр самолетым ис къодыекIэ къутамэу зытеуцуагъэм ыIэтынэу гугъапIэ гори иIэп, ежь емы­лъытыгъабэ Iофым къыхахьэ, ар техникэми, пыйхэм зэрадэзекIощтми ялъытыгъ.

Сталинград икъэухъумэн фэ­гъэхьыгъэ заохэм экипажыр ахэлажьэщтыгъ. Бомбэхэр гитлеровцэхэм япытапIэхэм атырадзагъэхэу тилетчикхэр ятIысыпIэ къэбыбыжьыхэзэ, фашист самолетыр янэплъэгъу къифагъ. Тибомбардировщик онтэгъу огум щызэоным тегъэ­псыхьагъэп шъхьае, ХьакIэгъогъум игъусэмэ къагурыIуагъ пыим исамолет къалэм зэребыбылIэрэр.

Командирэу А. Сидоришиным унашъо къыти, Яхьер орудием IутIысхьагъ. Самолетхэр зэпэ­благъэ хъугъэх, летчикхэр зэ­рэлъэгъух, ау агухэмкIэ зэпэ­чыжьэхэшъ, утынхэр зэрэзэра­хыщтым нэмыкI шъхьэм къи­хьэрэп. Фашист самолетыр псынкIэу щыт, IэшIэхэу огум зыщегъазэ. Лъагэу зиIэтыгъэуи, лъхъанчэу быбынэуи игъо ефэ. ХьакIэгъогъум иорудие ымакъэ зэпыурэп, фашист само­летым зиIэтыжьынышъ, къыгъэ­зэн зыщиIоным зыфаер ащ къыдэхъугъ, щэ-гынхэр къащ шхъуантIэр зэдзыгъэ самолетым тырипхъэнкIагъэх, Iугъо шIуцIэми зэлъиштэу фежьагъ.

Пыим исамолет стызэ зэре­фэхырэм лъыплъэзэ штурманэу Дмитрий Гавриловым сурэтыр тырихынэу игъо ифэгъагъ. Фашист техакIохэм чIэнагъэхэр ягъэшIыгъэнхэмкIэ экипажым лIыгъэу къызыхигъэфагъэм тикомандирхэм осэ ин фашIыгъ, ХьакIэгъогъум Щытхъум иорденэу я II-рэ степень зиIэр къыфагъэшъошагъ.

Гъэрэу къыубытыгъэр

Ленинград фашистхэм къа­дзыхьагъ, къалэм блокадэр те­хыжьыгъэным фэшI СССР-м и УIэшыгъэ КIуачIэхэм къалэм дэсхэр бэкIэ ащыгугъыщтыгъэх. Гур кIодымэ, шыр зэрэмычъэ­жьырэр тидзэкIолIхэм япIо­жьыныр ищыкIэгъагъэп. Мамыр цIыфхэм агу къаIэты, неущрэ мафэр нахьышIу зэрэхъущтым щагъэгугъыхэ ашIоигъоу Ле­нинград футбол ешIэгъухэр, концертхэр щызэхащэх.

1942-рэ илъэсым ХьакIэгъогъур зэрыс самолетым щэгынхэр къытырагъафэх, экипажыр парашютхэмкIэ чIым къехы­жьынэу игъо ефэ. А уахътэм Яхьер кIэлэцIыкIумэ аIукIагъ, селом зэрэщыпсэухэрэр, къапэгъунэгъу унэм фашист офицерым пытапIэхэр щишIыгъэхэу тимамыр цIыфхэмрэ ти­дзэ­кIолIхэмрэ къызэряорэр къы­раIуагъ.

— Нэмыцым укъымылъэгъоу узэрекIолIэщт гъогур тэшIэ, товарищ летчик, — къыраIуагъ кIэлэцIыкIумэ, — некIо, некIо…

КIэлэцIыкIухэм Iашэр яптыгъэкIи афэгъэощтэп. Советскэ цIыфхэр пыим зэрекIодылIэхэрэр анэгу кIэтышъ, мэгуIэх, агукIэ рэхьатыхэрэп, пкIантIэр къяхы. Яхьем шъэожъыехэр ыгъэрэхьатызэ шIоигъоу гукIэгъу-нэплъэгъу афишIыгъ. Фашист офицерым зыкъыримы­гъэлъэгъоу екIуи, зыкъыригъэтыгъ. Гъэрэу штабым зещэм, тикомандир­хэмкIэ мэхьэнэ ин зиIэ къэбархэр ащ къырагъэIотагъэх. ХьакIэгъогъум лIыгъэу къызыхигъэфагъэм пае Жъогъо Плъы­жьым иорден ыбгъэгу къыхалъхьагъ.

— А кIэлэцIыкIухэм анэгу сызыкIаплъэм, фашистхэр къыт­текIонхэ зэрамылъэкIыщтыр джыри зэ сшIошъ хъужьыгъагъэ, — къыIотэжьыщтыгъ Яхьем. — Тизэкъотныгъэ кIуачIэр ыгъэ­пытэщтыгъэ, тапэкIэ тылъы­кIуатэ тшIоигъо тишIыщтыгъэ.

Бомбэхэр Берлин тырадзэх

Iашэу уиIэр, цIыф пчъагъэу узэрэхъурэр арэп зэлъытыгъэр заом текIоныгъэр къыщыдэ­пхыныр. Къэбар нэпцIхэм зыдямыгъэхьыхыным, цIыфхэр къызэрэпщыгугъыхэрэр зыдэ­пшIэжьызэ, ори уигугъэ лъапIэхэр чIэмынэнхэр мы тхыгъэ хабзэхэм ащыщых.

1943-рэ илъэсым фашистхэм пропагандэ нэпцIым зы­рагъэушъомбгъузэ, СССР хэ­гъэгушхор аштагъэу, текIоны-гъэр къыдахынкIэ мэфэ заулэ нахь къэмынагъэу, советскэ дзэкIолIхэр Берлин нэмысыщтхэу макъэ агъэIущтыгъэ. Ар зэрэпцIыр тидзэкIолIхэм къаушыхьатыным пае Москва ибы­быкIыхэзэ Берлин бомбэхэр тырадзэщтыгъэх.

ХьакIэгъогъур зэрыс само­летыр Берлин нэсыфэкIэ пыйхэр зениткэхэмкIэ къеощтыгъэх, самолетхэмкIи къыпэуцущты­гъэх. ТидзэкIолIхэм щынэгъуапIэхэр къызэранэкIыхэзэ, Германием икъэлэ шъхьаIэ машIор тырадзэщтыгъэ.

ГъэрыпIэм ефэ

Яхьер фэшъхьаф экипаж хагъэхьагъэу Венгрием щызаозэ, тисамолет куп чэщым огум ибыбагъ. Фашистхэр къяжэ­щтыгъэхэм фэдэу къапэуцугъэх. ХьакIэгъогъур зэрыс самолетым бомбэхэр ридзыхыхэзэ, ежьхэм машIор къакIадзагъ. Пилотыр фэхыгъэу техникэу стырэм Яхьер къипкIыжьыгъ шъхьае, чыжьэу кIонэу игъо ифагъэп. Пыйхэм гъэрэу аубыти, чIыунэм чIэс тидзэкIолIхэм ахадзагъ.

ЛIыгъэр шапхъэ зыфэхъугъэ дзэкIолI лIыхъужъхэм чэщым шъхьаныгъупчъэ лъапсэм ятIэр Iуатхъугъ, гъэрыпIэм къикIы­жьыгъэх. Къапэгъунэгъу типодразделениехэм ащыщ хэхьа­жьыхи, зэуапIэм зыфагъэзэ­жьыгъ.

Япониеми нэсыгъ

Нэмыц техакIохэр зэхакъутэхи, ятIонэрэ дунэе заор шIэ­хыIоу аухынымкIэ Японием идзэ­хэм утынхэр арахынхэ фаеу хъугъагъэ. ХьакIэгъогъур тIо­гъогогъо Японием быбыгъэ, пыим ипытапIэхэм бомбэхэр атыридзагъ.

Хэгъэгу зэошхом иорденэу я II-рэ степень зиIэр, медалэу «За отвагу» зыфиIорэр, Ленинград, Сталинград якъэухъумэн зэрахэлэжьагъэм апае медальхэр, фэшъхьафхэр къыфагъэ­шъошагъэх.

Къырамытыгъэ наградэр

Орден ыкIи медаль пчъагъэ зыбгъэгу къыхэлыдыкIырэ Хьа­кIэгъогъур Iанэм пэсхэу дзэкIолI­хэм ащыщ къекIэнэкIалъэзэ къыриIуагъ: «Сыда мыщ фэ- диз орден къызыкIыуатыгъэр? Къыптемыфэу сэлъытэ. Хьауми къэптыгъугъэха?..»

Яхьер плъыр-стырым хилъаси иорденэу хэлъмэ ащыщ ыбгъэ къыхитхъи, шапхъэ горэми димыштэу къэгущыIэрэ дзэкIолIым еуагъ. А хъугъэ-шIагъэр шъэфы хъугъэп, Яхьер агъэпщынагъ. Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ щытхъуцIэр къыфаусынэу е нэмыкI орден лъапIэ къыратынэу фагъэхьазырыщтыгъэу къэбархэр къаIотэжьыщтыгъэх. Ау дзэкIолIым дысэу зэ­рэдэзекIуагъэм къыхэкIэу орден къыфагъэшъошэнэу иIофхэм ахэплъэжьыгъэхэп.

Заомрэ гукIэгъумрэ

ХьакIэгъогъур Украинэм щызаозэ самолетым машIо къыкIагъэнагъ. Летчикыр парашюткIэ чIым къехыжьынэу зыфе­­жьэм, ыгу пхырилэу щэ-гыныр пыйхэм къытырапхъэнкIагъ. Яхьем щынэгъуапIэ итыгъэми, дзэкIолIыр ыгъэтIылъыжьыгъ. Илъэсыбэ тешIагъэу Темыр Осетием щыпсэурэ унагъор а летчикым зэрэлъыхъурэр зызэ­хехым, ихьадэ зы­дэщылъ чIыпIэр аригъэлъэгъу­жьыгъагъ.

— Осетинхэм картоф дзыо пчъагъэу шIухьафтынэу къызытфащэм, — къеIотэжьы Яхьем ыкъоу, Урысыем искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу, Адыгеим культурэмрэ хэутын IофхэмрэкIэ иминистрэу ХьакIэгъогъу Къэсэй, — тятэ тигъунэгъухэм, чылэм дэсхэм афигощыгъагъ.

Самолет тамэм къыщэшъо

Адыгэу зэрэщытыр, лъэп­къыгу зэрэкIоцIылъым зэрэрыгушхорэр къыгъэшъыпкъэжьэу Яхьем изэо гъогухэри зэпи­чыгъэх, ищыIэныгъи къыхьыгъ. Летчикым сыд щыгъупшагъэми, самолетыр чIым къыгъэтIысыжьын зэрэфаер зыдешIэжьы. Ипшъэрылъхэр ыгъэцэкIагъэхэ зыхъукIэ ежьыри нахь зыфэрэзэжьы мэхъу.

Яхьер заом илъэхъан огум ибыбагъэу чIым къызытIысыжьы­хэкIэ, самолет тамэм теуцозэ, лъэпэчIасэ къыщишIыщтыгъ. Да­­хэу, жьым зэрихьэу, нэгушIоу къызэрэшъорэм фэшI дзэкIолIхэр бэрэ Iэгу къыфытеощты­гъэх, чIым къулыкъур щызыхьыхэрэр ХьакIэгъогъур зэрыс самолетым къежэхэу бэрэ къыхэкIыщтыгъэ, къашъом зеплъыхэкIэ загъэпсэфыщтыгъ, ягушъхьэ кIуачIэ зы­къиIэтыщтыгъ.

ИадыгагъэкIи къытхэт

Мамыр IофшIэныр зырегъэ­жьэжьым, мэзпэсэу, къэрэгъу­лэу щытыгъ. Тэхъутэмыкъуае и Совет идепутатэу пчъагъэрэ ха­дзыгъ. ЦIыфхэм нэплъэгъу фабэкIэ апэгъокIыныр, ишIуагъэ аригъэкIыныр ишэн-хэбзэ пы­тэмэ ащыщыгъ. Самолетым ис­­хэу нэплъэгъу закъокIэ зэ­дэгущыIэнхэ зэралъэкIыщтыгъэ шIыкIэр ищыIэныгъэ къыхэнагъ. ЦIыфым ишIогъэшхо римыгъэ­кIыщтми едэIуныр, къэзыIуа­тэрэм ыгу жьы дигъэкIыныр къыдэхъущтыгъ…

Москва щыIэу дзэкIолIхэр къелъэIугъэх Iанэм къыщышъо­нэу, шхынхэр тIэкIу лъагъэкIотагъэх, Яхьем Iэгу къыфытеохэзэ, лъэпкъ къашъом хилъэсагъ, шхапIэм мэкъэшхо чIэIукIы хъугъэ. Дисциплинэм лъыплъэ­хэрэ дзэкIолIхэм Яхьер Iанэм къызэрэщышъорэр къырагъэкIугъахэп, агъэпщынэнэу аубы-тыгъ. КъызэраIотэжьырэмкIэ, а чIыпIэм къырихьылIэгъагъ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Покрышкиныр. Ар ялъэIуи, адыгэ къэшъуакIор къаригъэтIупщыжьыгъ. ХьакIэгъогъур лъа­пэкIэ уцузэ къыфашъоу зе­ублэм, икIэрыкIэу зэкIэри Iэгу къыфытеуагъэх. «ДзэкIолI лIы­хъужъ къодыеп, къэшъокIо Iэпэ­Iас», — къыраIуагъ ХьакIэ­гъогъум.

Ветераныр къытхэмытыжьми, цIыфхэм ащыгъупшэрэп. Иорденхэр, имедальхэр республикэ Лъэпкъ музеим чIэлъых, лIы-гъэу зэрихьагъэмкIи, иадыга­гъэкIи къытхэт.

ЕмтIылъ Нурбый.