ЦIыфыр къэзгъэдахэрэр, къэзгъэбаирэр шIушIагъэу иIэр ары. Ар зыщыпсэущтыгъэ къуаджэм, республикэм щагъэлъапIэу, лъытэныгъэ фашIэу псэугъэмэ — идунай ыхъожьыгъэми ащыгъупшэщтэп, сыдигъуи игугъу дахэкIэ ашIыщт.

Къуижъ Хьилым къызытхэмытыжьыр жъоныгъуакIэм и 28-м илъэситф хъугъэ. Икъоджэ гупсэу Тэуехьаблэ имызакъоу, районми, республикэми чIэнэгъэшхо ашIыгъ. Ащ ишIуагъэ зэригъэкIыгъэхэм, гущыIэ дахэ зэриIуагъэхэм, иIофшIэгъугъэ­хэм, иныбджэгъугъэхэм джыри илъэсыбэрэ агу илъыщт.

1938-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 10-м Хьилым лэжьэкIо унагъо къихъухьагъ. ИцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу IофшIэным мэхьанэу иIэр къыгурыIозэ къэтэджыгъ, лэжьэнымкIэ пэрытныгъэр ыIыгъэу ищыIэныгъэ гъогу къырыкIуагъ.

Илъэс 47-рэ дэзыгъэшIэгъэ ишъхьэгъусэу Дэхэнагъо гущы­Iэгъу тыфэхъугъ. Хьилымэ зы­фэдагъэр нахь игъэкIотыгъэу къытфиIотагъ.

— Зы лъагъо тызщызэдытехьэгъэ мафэм къыщыубла­гъэу сыгу хигъэкIынэу чIыпIэ сифагъэп. УнагъомкIэ, сабыйхэмкIэ дэгъугъэ, къытфишIэщтымрэ къытфихьыщтымрэ апылъыгъ. Зыгорэм сыкIонэу сыгу къихьагъэмэ, ащ сызэрищэщтым, зэрэсигъэлъэгъущтым пылъыгъ, — къытфеIуатэ Дэхэнагъо.

Краснодар апшъэрэ гъэсэныгъэр зыщызэригъэгъотыгъэ нэуж Хьилым ичылэ къыгъэзэжьыгъ. Колхозэу «Октябрь» зыфиIорэм илъэсыбэрэ щылэжьагъ, зыфэгъэзэгъэ Iофыр зэрифэ­шъуашэу зэшIуихыщтыгъэ. Зыгорэ ныкъошIэу е сыдми телъэшъуагъэу къыгъэнэн шэн иIагъэп. IэпыIэгъу щыкIэу къеолIагъэхэми игуапэу ыIэ афищэищтыгъ. ЦIыфыныгъэшхоу, гукIэгъуныгъэу хэлъым ишIуагъэ­кIэ ащ лъытэныгъэ ин къыфашIыщтыгъэ.

Хьилым илъфыгъэхэм япIуныгъэ-гъэсэныгъэ лъэшэу ынаIэ тыригъэтыгъ. ИкIалэхэу Ким, Мурат, Тимур яцIыкIугъом къы­щегъэжьагъэу шIумрэ емрэ зэхашIыкIэу, Iэдэбныгъэ ахэ­лъэу къэтэджынхэм пылъыгъ. Ахэм IофшIэныр шIу алъэгъоу, ащ зыщамыдзыеным амалэу иIэр зэ­кIэ рихьылIагъ. ЕджапIэм гъэ­мэ­фэ зыгъэпсэфыгъо уахътэу къы­щыдафэхэрэм гъусэ ышIыщтыгъэх ыкIи аIэ къихьащтымкIэ IэпыIэгъу къызфигъэхъущтыгъэх.

Дэхэнагъо къызэриIотэжьырэмкIэ, кIалэхэм еджэным анаIэ тырагъэтыным Хьилым лъып­лъэщтыгъ. Сыд фэдизэу пшъыгъэу пчыхьэм къэкIожьыгъэми, унэмкIэ гъэцэкIэнэу къаратыгъэр зэрашIыжьыгъэр ыуплъэ­кIужьыщтыгъэ. Еджэгъэ, гъэсэгъэ цIыфым щыIэныгъэм нахь уасэ зэрэщыриIэщтыр зэхэзышIыкIырэ тым илъфыгъэхэми ар зэрахилъхьащтым пылъыгъ.

Колхозым илъэсыбэрэ зыхэт нэуж Хьилым 1970-рэ илъэсым Джэджэхьэблэ гурыт джапIэм кIэлэегъаджэу кIуагъэ. Нэужым ащ ипащэуи Iоф щишIэнэу игъо ифагъ. Инэм иеджэпIэ комбинат ипащэуи илъэс заулэрэ лэжьагъэ. 2002-рэ илъэсым еджапIэм къыIукIыжьыгъ.

Хьилымрэ Дэхэнагъорэ ялъфыгъэхэр зэрифэшъуашэу алъэ тырагъэуцонхэ алъэкIыгъ. КIэлищыми апшъэрэ гъэсэныгъэ зэрагъэгъотыгъэу Iоф ашIэ. Унэгъо дахэхэр ашIагъэх, ялъфыгъэхэри яIэпыIэгъоу мэпсэух. ЗэгурыIоныгъэ азыфагу илъэу ящыIэныгъэ гъогу рэкIох.

Гусэрыкъо Аслъанбый Хьилым анахь ныбджэгъу благъэу иIагъэхэм ащыщ. Ащ игугъу къашIы зыхъукIэ гукъэкIыжьхэм зэлъаубыты.

— Хьилым гулъытэ ин иIагъ, — къеIуатэ Аслъанбый. — Арырэ сэрырэ тицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу тызэгъусагъ, зы хьалыгъур зэдэдгощызэ тыкъэтэджыгъ. УпчIэжьэгъу къыпфэ­хъун, акъыл зыкIэрыпхын цIыфэу щытыгъ. Анахьэу къыхэзгъэщы сшIоигъор, гукIэгъуныгъэшхо зэрэхэлъыгъэр ары. Сишъхьэгъусэ идунай зехъожьым зэкъо­ныгъэр къыстемыкIоным пы­лъыгъ. Сизакъоу сыкъымыгъэ­нэным фэшI тыдэ кIуагъэми сыздищэщтыгъ. Къысигъэлъэгъу­щтымрэ, сыгу къызэрэдищэещтымрэ ымышIэу сигъусэ зэпытыщтыгъ. Сыд фэдэ упчIэкIэ зыфэзгъэзагъэми, сыд фэдэ лъэIу симыIэми амалэу иIэмкIэ ишIуагъэ къысигъэкIыным фэ­хьазырыгъ. Ныбджэгъур цIэ къодыеу зэрэщымытыр, ащ мэхьанэу иIэр зэхэсигъэшIагъ. Игулъытэрэ гукIэгъуныгъэу къыс­пигъохыгъэмрэ зы мафи сщыгъупшагъэп, тапэкIи сыгу илъыщт.

Къуижъ Хьилым гурыт еджапIэм илъэсыбэрэ Iоф щыдэзы­шIэгъэ ЖакIэмыкъо Риммэ къызэриIотэжьырэмкIэ, ащ цIы­фыныгъэшхо хэлъыгъ. КIэлэ­еджакIо­хэм афэдэгъугъ, ипредмет гъэ­шIэгъонэу къызэриIотэщтым, ар зэрагъэшIэным къыфигъэущынхэм пылъыгъ.

— Егъэджэн сыхьатэу иIа­гъэр зыфэгъэхьыгъагъэр тракторыр ары. Ар зэрэзэхэтыр, Iоф зэришIэрэр кIэлэеджакIохэм аригъашIэщтыгъ, — къытфеIуатэ ЖакIэмыкъо Риммэ. — Зыфэгъэзэгъэ Iофыр зэрифэшъуашэу зэригъэцэкIэщтым пылъыгъ. Ар къеушыхьаты ригъаджэщтыгъэ­хэм ипредметкIэ зэфэхьысы­жьышIухэр зэряIагъэхэм. Районым, республикэм щызэхащэрэ зэнэкъокъухэм икIэлэеджакIохэр ахэлажьэщтыгъэх, хагъэунэфыкIырэ чIыпIэхэр бэрэ къыдахыщтыгъэ. ИIофшIэгъухэми гукIэгъуныгъэ афыриIагъ. IэпыIэгъу щыкIэу еолIагъэм ишIуагъэ къыримыгъэкIэу къыIуигъэкIы­жьыгъэп. ЦIыфыныгъэшхо хэлъыгъ, гукIэгъуныгъэу цIыфхэм апигъохырэр гъунэнчъагъ.

Къуижъ Хьилым шIушIагъэу къыщинагъэр, къоджэдэсхэм фыщытыкIэу афыриIагъэр джы къызнэсыгъэми ащыгъупшэрэп, дахэкIэ игугъу ашIы.

Гъонэжьыкъо Сэтэнай.