Апэрэ дунэе зэошхор аухынкIэ зы такъикъ нахь къэмынагъэу сыхьатыр 10.59-м нэмыц пулеметым аужырэ щэхэр рагъэкIыгъагъэх. ГъэшIэгъонэу хъугъагъэр — Соединеннэ Шта­тэу Америкэм икъулыкъушIэу Генри Николас Гюнтер а щэхэмкIэ аукIыгъагъ. Ар илъэпкъкIэ нэмыцыгъ, ятэ-янэхэр Германием икIыжьыхи, Америкэм кIожьыгъагъэх.

ШэкIогъум и 11-м 1918-рэ илъэсым, сыхьатыр 11.00-м Компьескэ мэзэу Францием итым апэрэ дунэе зэошхор зэраухыгъэм пае актым щы­кIэтхэжьыгъагъэх ыкIи салют щашIи, топыщи 101-кIэ щыогъа­гъэх. ЗэкIэмкIи зэошхоу рекIо­кIыгъэм къулыкъушIэхэми е цIыф къызэрыкIохэми нэ­бгырэ миллион 21,5-рэ хэкIо­дэгъагъ.

Заор къызэрыкIыгъагъэр шъугу къэзгъэкIыжьын: Сербием щыщэу, гимназистэу Гаврила Принцип 1914-рэ илъэсым мэкъуогъум и 28-м Австро-­Венгрием ипачъыхьэу эргерцогэу Франц Фердинанд кIэра­хъокIэ еуи ыукIыгъагъ. Эргерцогым имызакъоу ащ ишъхьэгъусэу Софья диукIыгъагъ.

Гаврила Принцип националистыгъ, ныбжьыкIэ зэхэщагъэу «Молодая Босния» зыфиIорэм хэтыгъ. Жъалымыгъэу зэрихьагъэм пае иIоф хьыкумым зызэхефым, илъэс 20 каторгэу тыралъхьэгъагъ (укI тыралъхьэгъагъэп ыныбжь икъугъэпти). Арэу щытми, 1918-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 28-м хьапсым дэсэу жъэгъэузым илIыкIыгъагъ.

Эргерцогыр зараукIыгъэр Австро-Венгрием ушъхьагъу ешIышъ, 1914-рэ илъэсым шы­шъхьэIум и 10-м Сербием зао решIылIэ. Урысыер, зэзэгъыныгъэу Сербием дыриIагъэм елъы­тыгъэу «къошхэм» агоуцошъ, дзэм изэхэщэн регъажьэ. Ащ ыпкъ къыкIыкIэ Германием шы­шъхьэIум и 3-м Урысыем, нэ­ужым шышъхьэIум и 4-м Францием зао къарешIылIэ. Зым ыуж зыр итэу дунэе заом хэщагъэхэ мэхъух Англиер, Япониер, Тыркуер, Италиер ыкIи ахэм анэмыкI къэралыгъохэри.

Дунэе зэошхоу къежьагъэм ежь-ежьырэу хэлажьэхэмэ ашIоигъоу Урысыем исыгъэ цIыф лъэпкъыбэмэ зыкъагъэ­лъэгъуагъ. Ахэм ащыщыгъэх Кавказым исыгъэхэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэри. А лъэхъаным Урысыем хабзэу илъыгъэмкIэ Кавказым щыпсэущтыгъэхэ цIыф лъэпкъхэр дзэм ащэщтыгъэхэп. Ау ащ емылъытыгъэу, Кавказ военнэ округым дзэу итыгъэмэ яглавнокомандующэу генерал-адъютантэу графэу Илларион Воронцов-Дашковыр Урысыем ивоеннэ министрэ лъэIу тхылъ фитхыгъагъ. Ащ къыщиIощтыгъ: «Кавказым ис цIыф лъэпкъыбэр къежьэгъэ дунэе заом хэлэжьэнхэу зэрэфаер къыдэплъытэзэ, Урысыем ипачъыхьэ Iизын къыIых, ахэр хэтхэу дзэ зэхыти­гъэщэнэу».

Пачъыхьэм бэрэ зэримыгъа­жэхэу 1914-рэ илъэсым шы­шъхьэIум и 23-м унашъо къыдигъэкIыгъагъ Кавказскэ туземнэ шы дивизие зэхащэн фитхэу.

Джы зигугъу къэсшIы сшIоигъор Апэрэ дунэе заом си­къуаджэу Бжыхьэкъоежъым щыщхэу ыкIи нэмыкI адыгэ шыухэу хэлэжьагъэхэр ары. АщкIэ IэубытыпIэ сшIыгъэх ­Къандур Руслъан СултIан ­ыкъом итхылъэу «Черкесский конный полк в Великой войне 1914 — 1916 гг.» (Майкоп, АРИГИ, 2016 г.), Вершигора А. Д. ытхыгъэу «Черкесский полк в Первую мировую войну» (Литературная Адыгея, N 1, 2. Майкоп. 1998 г.), кубанскэ историкэу, краеведэу Бердарий Виталий Петр ыкъом истатьяу гъэзетым къыхиутыгъагъэу «Давлет-Мирза Бжегаков — герой Кубани», хъарзынэщымэ къачIэзгъотагъэхэ документхэу ыкIи тинэжъ-Iужъмэ къаIотэжьыгъэхэ гукъэ­кIыжьхэр.

Дивизиер зэхащэнэу зэрэрагъэжьэгъагъэр — апэрэмкIэ, Iэшъхьэтетэу фашIыгъагъ Урысыем ипачъыхьэ ышнахьыкIэу, пщы пащэу, генерал-майорэу Романов Михаил Александр ыкъор. Арэущтэу зэхъум, дивизием къулыкъур щахьмэ ашIоигъоу къыкIэлъэIугъагъэх офицерыбэ, урыс лIэкъолIэшмэ ащыщхэу.

Дивизием хэхьанхэу 1914-рэ илъэсым шышъхьэIум и 23-м агъэнэфэгъагъэх черкес, къэ­бэртэе, дагъыстан, ингуш ыкIи татар полкхэр. Черкес шы пол­кым пащэу фашIыгъагъ пщэу, подполковникэу Чавчавадзе Александр Захар ыкъор. Шы­шъхьэIу мазэм къыщегъэжьагъэу Кавказым ишыу дивизие ежь-ежьырэу хэхьанхэшъ, заом кIонхэу фэягъэхэм лъэIу тхылъхэр атхыхэу рагъэжьэ­гъагъ ыкIи дзэм хэхьанэу фэя­гъэхэр бэдэдэ хъущтыгъэ. ШышъхьэIу мазэм щегъэжьа-гъэу чъэпыогъум нэсэу диви­зиер щызэхащэ къалэу Ермэл­хьаблэ пэмычыжьэу псыхъоу Уарп инэпкъ щашIыгъэ дзэуцупIэм. Черкес шыу полкым иятIонэрэ сотня 1914-рэ илъэсым Iоныгъом и 12-м пащэу фашIыгъагъ адыгэлIэу штабс-­ротмистрэу Хъанджэрые Шы­хьам ыкъо Къылыщ СултIан.

Джырэ Тэхъутэмыкъое районым щыщыгъэхэу апэрэ шыудзэм хэхьэгъагъэхэр шъугу къэзгъэкIыжьхэ сшIоигъу.

Къуаджэу ТэхъутэмыкъуаекIэ: (аныбжьхэр скобкэмэ адэт­хэ пчъагъэхэмкIэ къэтыгъэх): урядникэу Дыды Сахьид (38), Абрэ Махьмуд (22), Натхъо Ахьмэд (25), Ацумыжъ Джэхьфар (25), ЖэнэлI Къамболэт Пиетаевич (20), Темзэкъо Хьанашхъу (22), Едыдж Чэхъу (22).

Къуаджэу КозэткIэ: Мэхъош Ерэджыб (27), Мэз Теуцожь (25), Беков ЩутI (32), Хъуадэ Шъалихь (29).

Къуаджэу Бжыхьэкъое­жъым­кIэ: Бжыхьэкъо Алджэрый Къамболэт ыкъор (25).

Къуаджэу БжыхьэкъоякIэмкIэ: юнкерэу ЛIыхъужъэкъо Билъэустэн (37), урядникэу КIэрмыт Сэфэрбый (38), СултIан Аслъанчэрый (25), КIэрмыт ГъучIыпс ЦIыкIужъыкъор (24), Хъуажъ Къадыр (21), Бэхь Бирам (20), Бэслъынэй Чэлэмэт (22).

Къуаджэу ПэнэхэскIэ: Хьатх Хьаджымос (28), Нэпсэу Осмэн (24), Къадыркъо Исхьакъ (27), Мэгъурэкъо Шапсыгъ (23), БжьэшIо Сахьид (28), Баджэ Пщымаф (25), Хьагъур Мос Бислъан ыкъор (23), Ацумыжъ Махьмуд (27), Мэгъурэкъо Мэ­джыд Джамболэт ыкъор (25).

Къуаджэу ХьащтыкукIэ: Къо­джэшъэо Сахьид (28), Шъхьэ­лэхъо Ибрахьим (25), Къоджэшъэо Ахьмэд (26), ШъошIэкъо Хьаджымос (27), ХьакIако Шъэо­кIас (27).

Къуаджэу АфыпсыпэкIэ: Цухъо Мыхьамэт (25), Лъэп­шъыкъо Исмахьил Исхьакъ ыкъор (26). Къуаджэу ПсэйтыкукIэ: Жанэ Хьасан (28), Ацумыжъ Ис­хьакъ (20).

Чылэу зыщыщхэр сымыгъо­тыгъэу заом джыри хэлэжьа­гъэх: ДзэлI Юсыф Ахмет ыкъор, ЖэнэлI Теуцожь Тыу ыкъор, ЖэнэлI Ерэджыб ЛIымафэ ­ыкъор, Нэгъуцу Исмахьил Ахмет ыкъор, Хьатит ГъучIыпс ЦIыкIушъэ ыкъор, Тыркуао Са­хьид ПIатI ыкъор, Хъоткъо Къа­дыр Ерэджыбэ ыкъор, нэмыкI­хэри.

Дивизием ипэщэ ординарцэу фашIыгъагъэхэм ахэтыгъэх къуаджэу Бжыхьэкъоежъым щы­щэу Бжыхьэкъо Алджэрыерэ БжыхьэкъоякIэм щыщэу СултIан Аслъанчэрыерэ.

Барцо Адам.