Пэнэжьыкъое кIалэу сержантэу Мэщ­фэшIу Теуцожь Хьаджмосэ ыкъом ­Хэгъэгу зэошхор къызежьэгъэ апэрэ мафэхэм къащегъэжьа­гъэу, илъэсиплI имыкъум къыкIоцI, заом ­игъогуонэ хьылъэхэр зэпичынхэу хъугъэ.

А охътэ хьылъэм жъалы­мыгъаби, хьазаби ылъэгъугъэр макIэп. Апсэ емыблэжьэу хэгъэгум ишъхьафитыныгъэ къэ­зыухъумагъэ-­хэм, IэкIыб къэралыгъохэм нэмыц-фашистхэр арызыфы­жьыгъэхэм адэзэонэу, щыIэныгъэ гъогу гъэшIэгъон къэзыкIугъэхэм аIу­кIэнэу хъугъэ.

Хэгъэгу зэошхор къызежьэм МэщфэшIу Теуцожь Ижевскэ заводым илъэсым къехъугъэу Iоф щишIэщтыгъэ. Iашэхэр къыз­щыдагъэкIырэ цехым щэла­жьэти, фронтым ар атIупщы ашIоигъуагъэп, ау ашIокIыгъэп.

МэщфэшIу Теуцожь ищыIэныгъэ къыхэфэгъэ а илъэс къинхэм афэгъэхьыгъэу мырэущтэу къыIотэжьыщтыгъ: «Смоленскэ фронтым тыкъызащэм лъэс разведчикхэм яротэ сыхагъэхьагъ, ротэм икомандир игуадзэу сагъэнэфагъ. Ащ лъы­пытэу «бзэгу» къэтхьынэу та­гъэкIуагъ. Пыир тапэкIэ зэ­рэ­щыIэр тшIэщтыгъэ, пшъэрылъэу тиIагъэр нэмыцхэм кIуачIэу яIэр, ятIэсхъапIэхэр зэдгъэшIэнхэр, ахэр къытфэзыIотэщт гъэр къэтхьыныр арыгъэ. Фашистхэм зэпыу имыIэу ракетэхэмкIэ шъофыр зэпагъэнэфыщтыгъ. Пыим ищэрыуапIэхэр, чIыпIэу ыIыгъхэр зэмкIэ схемэм, етIанэ картэм арыдгъахьэщтыгъэх. Нэмыцхэм мы чIыпIэм лъэшэу зыщагъэпытэгъагъ. Разведчикхэм якуп, саперищри зэрахэтэу, нэбгырэ 20 хахьэ­щтыгъэ. Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм къахэкIыгъэхэу, аныбжькIи, яшэнкIи зэтекIыщтыгъэх, ау зэфэдэныгъэу яIагъэр пстэуми анахь лъэпIагъ — дзэкIолIхэр лIыблэнагъэх. Ос куум тыхэлъэу тыцуахъозэ, саперхэм лагъымэхэр зыхаукъэбзыкIыгъэ чIыпIэхэр къызэтынэкIыхи ыпэкIэ тызылъэкIуатэм, пыим идзотитIумэ азыфагу тыдэлъ хъугъэ. Фашистхэр зэпыу имы­Iэу пулеметкIэ къаощтыгъэх, загъорэ ракетэхэм ямэшIот­хъуабзэхэм огур къызэлъагъэ­нэфыщтыгъ. Пыим ичIытIыр тыкъызэсым, къытфэсакъынхэу разведчики 4 дэхьапIэм къы­Iутыни, адрэхэр ыпэкIэ тылъы­кIотагъэх. ЧIытIырым адрэ икъэгъэзэгъу тынэси, дзотыр къэтыдзыхьагъ. Пчъэр ошIэ-дэмышIэу къызыIусэхым, ащ исы­гъэ нэмыцищэу къяхъулIэрэр къызыгурымыIуагъэхэр, къытпэуцужьынхэу игъо имыфагъэ­хэр гъэрэу къэтыубытыгъэх. Ащ лъыпытэу дзотыр къэтыбгыни, тыцуахъозэ тидзэ зыдэщытыгъэ чIыпIэм къыфэтыузэнкIыжьыгъ, чIэнагъэ тимыIэу «бзэгу» къызэрэтыубытыгъэм тыгу къыдищаещтыгъ…».

Апэрэ лъэхъаным Теуцожь разведкэ ежьэн зыхъукIэ бэ ыгу щызэпэкIэкIыщтыгъэр. «Зы­горэкIэ къымыгъэзэжьыкъомэ» ыIоти, игупсэхэм письмэ афитхыщтыгъ. Ау тIэкIу-тIэкIузэ къиныгъохэм ясэжьи, щынэ зыфаIорэр ымышIэу ипшъэ­рылъхэр зэрифэшъуашэу ыгъэ­цакIэхэ хъугъэ.

Мары ятIокIэнэрэ блырэ разведкэм Теуцожь кIонэу пшъэрылъ къыфашIыгъ. Псэу­пIэу Калининым дэжь нэ­мыцхэм зыщагъэпытэгъагъ. Чэщым разведкэ кIонэу щыт купэу нэбгырэ 20 фэдиз зыхахьэрэр блиндажым къыщызэрэугъоихи, якIэрахъохэмрэ яавтоматхэмрэ язытет ауплъэ­кIугъ. ЕтIанэ МэщфэшIур зипэщэ разведчикхэу ос цIынэр зынэгу къыкIиупцIэхэрэр гъэр къахьынэу ежьагъэх. Теуцожь ащ фэгъэхьыгъэу мырэущтэу къыIотэжьыщтыгъ: «Лъэбэкъуи­тфыкIэ тпэIудзыгъэу щытыр тлъэгъущтыгъэп. Лъэгуанджэ­хэм, загъорэ бгым анэсэу ос куу телъыгъ. Гъогоу тызэрыкIощтыр къэдгъотын фэягъэ. Сэ зы лъэныкъомкIэ сыдэуцохи, разведчикхэр блэзгъэкIыгъэх. Ахэм ащыщ горэм гъогур къызэригъотыгъэр къыIуагъ. Сыхьат фэдизрэ тыкIуагъэу тапэкIэ елкэхэр къэлъэгъуагъэх. Елкэ заулэу къырязгъэ­упкIыгъэр гъогум тыралъхьи, ос тыратэкъожьыгъ. Бэ темышIэу мотоциклэ къызэрэ­кIорэр разведчикхэм къалъэгъугъ. Гъогум телъ елкэм пэ­Iуогъэ мотоциклэр къызэпы­ригъэзагъ…».

Джаущтэу МэщфэшIу Теуцожь хэкIыпIэу къыгъотыгъэм ишIуагъэкIэ зы щэ-гыни ра­мыгъэкIэу осэшхо зиIэ документхэр зыIыгъыгъэ нэмыцищ къаубытын алъэкIыгъ. Джащыгъум сержантэу МэщфэшIум медалэу «За отвагу» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъ.

Хэгъэгу зэошхом илъэхъан къыдэзэогъэ разведчикхэм афэгъэхьыгъэу джыри мыщ фэдэ къэбар Теуцожь къыIотэжьы­щтыгъ: «Пыим итIэсхъапIэ къытфэзыIотэщт ­«бзэгу» къэдгъотын фэягъэ. Дзотым дэсыгъэ нэмыц часовоир уахътэ тешIэ къэс пулеметкIэ къаощтыгъ. Оныр зызэпагъэущтым тежэзэ нэфылъэр къыкIидзэу ри­гъэжьагъ. Нэмыц­хэм благъэу тя­пшылIагъэу зытымыгъэхъыеу тыщылъ. Разведчикым щэIагъэ иIэн, ищыкIагъэу зыхъурэм сыхьат пчъагъэрэ зимыгъэхъыеу щы­лъын фае. Нэ-фы­лъэр къызэрэзэкIичырэм гу лъызытэгъэ сержантэу Мэщ­фэшIум зэрэгузэжъонхэ фаер къыгурыIуи къызщытэджыкIыгъ. Разведчикхэри ащ ыуж къихьагъэх. Нэмыцхэм дзот ашIыгъэ унэу зизакъоу бгышъхьэм тетыр ары ахэр зытебэнэнхэу щытыгъэр. Макъэ пымыIукIэу дэкIояпIэм тетыгъэ часовоир Iуахи, зы купым дзотыр къыдзыхьагъ, адрэ купыр унапчъэм екIо­шъылIагъ. Гранатхэр ахэтыдзэми хъущтгъагъэ, ау гъэрхэр тищыкIэгъагъэх. Сэ цIыкIу-цIыкIоу шъэжъыекIэ пчъэдадзэр дэзгъэзи, хьаятэм сихьагъ. Лъэмакъэр зэрэзэхахыгъэр о къашIэ, унэм исхэр часовоим къеджагъэх. ЗэхэмышIыкIынэу зыгорэ къасIуи, унапчъэр Iус­пхъотыгъ. Автоматхэр аIыгъэу сигъусэхэр унэм илъэдагъэх. Чъыехэу нэмыцищ нарэхэм ателъыгъ. Пулеметым дэжь щысэу яплIэнэрэр шъхьаукъощтыгъ. Ятфэнэрэм щазмэ лъэ­гур кIиIулIэжьэу щысыгъ. Ар зэу къызщылъэтыгъ, ау автоматэу зэтхъуагъэр сигъусэхэм къыIэкIаутыгъ. ЗыIэхэр тпхыгъэ, зыжэхэр ткудэгъэ нэмыцитфыр такъикъитф нахьыбэ темышIэу ттамэмэ къатетлъхьи, тыкъызди­кIыгъэ чIыпIэм къэдгъэзэжьыгъ. Ау тыгъэр къыкъокIэу зэрэригъэжьагъэм, щэ-гынхэр къызэрэттырапхъанкIэщтыгъэм апкъ къикIыкIэ осым тыхэгъолъ­хьан, мэзахэ охъуфэ зытIэжэн фаеу хъугъэ. Джаущтэу сыхьат 20-рэ тыщылъыгъэти, шхэныри тшIоIофыжьыгъэп, тIэхэми, тлъакъохэми псэ ахэмытыжьы фэдагъ.

Мыщ дэжьым тащыщ горэм нэмыцхэм тыкъызэрадзыхьэрэр къыIуагъ. Арыти, разведчикхэм автоматкIэ нэмыцхэм тахаоу тыублагъ. Джащыгъум си­сэмэгу блыпкъ пцэшIуащэкIэ пхыраутыгъагъэми, автоматыр стIупщыгъэп, пыим ыпашъхьэ мэхагъэ къызхэзгъэфагъэп. Мэзахэ къызэхъум тыкъапшэзэ, гъэрхэри тигъусэхэу тыкъыздикIыгъэ чIыпIэм тынэсыжьыгъ. Ащ ыуж мэзитфырэ госпиталым къыщысэIэзагъэх…».

Врачхэм Теуцожь разведкэм ыгъэзэжьынэу къызыфамыдэм, разведчик лIыхъужъыр артиллеристэу агъэнафэ. Къыдэзэуа­гъэхэм ягъусэу Теуцожь Одер апэу зэпырыкIыгъэхэм ащы­щыгъ. ЕтIанэ Швибус, Берлин яIухьэгъу дэжь щыкIогъэ заохэм ахэлэжьагъ, Берлин дэхьагъэ­хэм ахэтыгъ. Рейхстагым ­идэпкъ тыратхагъэхэм яджэзэ, ащ ихэку щыщ къыщигъотыгъ.

ТекIоныгъэм и Мафэ хагъэу­нэфыкIы зыхъукIэ, МэщфэшIу Теуцожь медальхэмрэ Хэгъэгу зэошхом иорденхэмрэ ыбгъэгу къыхилъхьэщтыгъэх. Къинэу зэо лъэхъаным ылъэгъугъэр макIэп, ау мамырныгъэм итамыгъэу ошъо къаргъоу къытшъхьащытым тамэ къыгуигъакIэрэм фэдэу къыщыхъущтыгъэ. Тидзэ­кIолIхэм апсэ емыблэжьхэу нэмыц техакIохэм зэрапэуцу­жьыгъэхэм ишIуагъэкIэ непэрэ щыIакIэр къытфаухъумагъ.

МэщфэшIу Теуцожь псаоу къытхэмытыжь нахь мышIэми, лIыхъужъныгъэу, лIыблэнагъэу зэрихьагъэм ибын-унагъо рэгушхо, ишIэжь агъэлъапIэ. Ащ къорэлъф-пхъорэлъфи 7 иI, ахэми сабыйхэр къакIэхъу­хьажьыгъэх. Тыжъым лIыблэнагъэу зэрихьагъэм фэгъэхьыгъэ къэбархэр кIэлэцIыкIухэм къафаIуатэх, шъхьэкIэфэныгъэ фашIызэ къэтэджынхэм фа­гъасэх.

Зыгъэхьазырыгъэр Гъонэжьыкъо Сэтэнай.