«ЦIыф лъэпкъ пстэуми тызэкъотэу ыкIи тызэдеIэжьызэ пыим тызэрезэуагъэр ары текIоныгъэр къызкIыдэтхыгъэр» ыIо­щтыгъ ветеран-зэолIэу Бастэ Къырымчэрые. ИжъыкIэ къы­щегъэжьагъэу зыкIыныгъэр кIочIэ инэу народым зэриIэр ежьым ищыIэныгъэ гъогуи бэрэ щиушэтыгъ.Къырымчэрые гущыIэгъу сызыфэхъум, ТекIоныгъэр къызыдахыгъэр илъэс 60 зэрэхъурэр къэблагъэщтыгъ. Ыныбжь илъэсишъэм ехъугъагъэми иакъыл чаныгъ, ишIэжь щыкIагъэ иIагъэп, Iушыгъ, сэмэркъэу гъэшIэгъон хэлъыгъ. Ыгу кIодыгъэу, ынэгу зэхэгъэхьагъэу, тхьаусыхагъэу цIыф зыригъэлъэгъугъэп. Щхыпэр ыIупэ темыкIэу 2008-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ. Илъэс 15-кIэ узэкIэIэбэжьымэ ащ къыIогъагъэхэр джыри гум икIыжьыхэрэп.

Зэо илъэсхэр къиныгъэх. Пыим пэгъокIыхэ зыхъукIэ фронтовикхэр зэгупшысэщтыгъэхэр ащ зэрэтекIощтхэр, тичIыгу къызэрагъэгъунэщтыр ыкIи заом псэоу къызэрэхэкIыжьыщтхэр арыгъэ.

Къушъхьэм хэс шапсыгъэ къоджэ цIыкIоу Лыгъотх (ПсышIопэ район) къы­щыхъугъэ Бастэ Къырымчэрые хышIуцIэ Iушъом къыщегъэжьагъэу Киев нэс заозэ нэсыгъэми, нэмыцхэм гъэрэу аштагъэхэм ахэфэгъагъэми, зэо лъэ­хъаным лIыгъэу къыхэфагъэр ежьым гъэхъэгъэшхоу ылъытэщтыгъэп. Къу­шъ­хьэ­чIэс лIы шъыпкъэр къызщытхъужьэу къыхэкIыгъэп. Хъугъэр зэрэхъу­гъахэр, ар зэблэпхъужьынэу зэрэщымытыжьыр къыIоныр икIэсагъ.

Арэущтэу щытми, гукъэкIыжь чы­жьэ­хэр къызытебанэхэкIэ исабыигъомрэ иныбжьыкIэгъумрэ зэрэкъиныгъэхэр, колхоз губгъохэм Iоф ащыпшIэныр зэрэхьылъагъэр, ыш-ышыпхъухэр зэригъэшхэнхэ фэягъэр мыгузэжъуахэу къыIуатэщтыгъ.

— Дзэм тIо сыхэтынэу хъугъэ, — къыIотагъ Къырымчэрые. — Апэ Дзэ Плъыжьым, Хэгъэгу зэошхор къемыжьэзэ, етIанэ нэмыцхэр тикъэралыгъо къы­зытебанэхэм. Дзэ къулыкъур Краснодар краим щысхьыгъагъ, ау сызщызэогъэ чIыпIэхэр чыжьагъэх.

Заор къызежьагъэм иятIонэрэ мафэ Шапсыгъэ районым щыпсэурэ нэбгырэ 300 фэдиз хъухэрэм ахэтэу Къырымчэрые ТIуапсэ дэт военкоматым къащэгъагъ. Я 393-рэ къушъхьэ-шхончэо полкым ия 28-рэ дивизие хэтэу зэуапIэм ар Iухьагъ.

Белорусскэ фронтым хэтэу заозэ Къырымчэрые бэрэ чIыпIэ зэжъу ­ифагъ. Пыир дэгъоу уIэшыгъэу къылъыкIуатэщтыгъ, тидзэхэм чIэнэгъэшхохэр ашIыщтыгъэх. Ежьыр зыхэтыгъэ частыр нэ­мыцхэм къаухъурэеу бэрэ къыхэкIыгъ. Куп-купэу къаIэкIэкIыжьхэу хъущтыгъ, ау ар къыздэхъущтыгъэхэр мэкIагъэх.

Къ. Бастэм зэолI заулэ игъусэу полк шъхьафэу Киев къэзгъэгъунэрэм хэхьа­жьыгъагъэх. Полтавэ дэжь нэмыцхэм къызыщаухъурэихэм гъэры ашIыгъэхэм ахэфэгъагъ, фашист лагерым тицIыфхэм хьэкIэ-къокIагъэкIэ къазэрадэзекIохэ- рэр зыхишIагъ.

— Нэмыцхэм язекIуакIэ пэдгъэуцу­жьынэу тэ тиIагъэр зыч-зыпчэгъоу тызэрэзэкъотыгъэр ары, — къыIотэжьыщтыгъ Къырымчэрые. — Такъикъ пэпчъ лIэныгъэмрэ щыIэныгъэмрэ азыфагу тызэритыр къыдгурыIощтыгъ. Псаоу тыкъызэрынэщтым тыкIэхъопсыщтыгъ, шъхьафит тызэрэхъужьыщтыр тыгу идгъэ­кIыщтыгъэп. Гъэры хъугъэхэм лъэпкъ зэфэшъхьафхэм къахэкIыгъэ зэолIхэр ахэтыгъэх, хьалыгъу такъыр нахь ямыIэми зэфагощыщтыгъ, зэушъыижьыщты­гъэх, зэдемыIэжьыхэмэ лагерым ашъхьэ къызэрэдамыхыжьышъущтыр къагурыIощтыгъ.

Концлагерхэм адэфэгъэ гъэрхэр нэмыкI чIыпIэхэм ренэу агъэкощыщтыгъэх. Къырымчэрые Данием ащэгъагъэхэм ахэфэгъагъ.

Апэ Красноярскэ краим мэзыр щизыупкIыхэрэм адэжь, етIанэ Хабаровскэ краим, Амурскэ хэкум шахтэм шIомыкI къыщычIэзыхыхэрэм ахэтыгъ. Ащыгъум гъэры хъугъагъэхэр зыми зэхидзыщтыгъэп, ащ фэдэ уахъти яIагъэп. Ядэжь, псэупIэу Головинкэм, 1953-рэ илъэсым къыгъэзэжьыгъ. Илъэсыбэрэ, пенсием зыщыкIощт пIалъэр къэсыфэ, совхозым Iоф щишIагъ. Ишъхьэгъусэу Шакирэрэ ежьыррэ унагъо ашIагъ, ясабыйхэр рагъэджагъэх.

— ЗэуапIэм сызыIотыми, лагерым сызыдэсыми силIэгъу къэсыгъэу къысшIошIызэ зэп дунаим, сиIахьылхэм сы­гукIэ сакъызэрадэгущыIэжьыгъэр. Зэо мэшIуаер зэпысчынышъ, сыкъэкIожьыным, хэти фэдэу, сыщыгугъыщтыгъэп. Джы мары ТекIоныгъэм июбилей пчъа­гъэмэ сапэгъокIыгъ, — къыIуатэщтыгъ дзэкIолIым.

Къырымчэрые илъэси 104-рэ къы­гъэшIагъ. Iофымрэ къинымрэ аухыгъ. Ипсауныгъэ къызеIыхыми ыгукIэ ар пытагъэ. ГъашIэм шIулъэгъу инэу фыриIэр ары ТекIоныгъэм икъыдэхыни, пыим игъэкIодыни Къырымчэрые мыу­хыжь кIуачIэ къезытыщтыгъэр. ЛIыр лIэу къэнэжьы.

Ныбэ Анзор.