Советскэ дзэкIолIхэм ыкIи зэкIэ народым яхэгъэгу шIулъэгъу илъэшыгъэкIэ ТекIоныгъэшхор къагъэблэгъагъ, къытфыдахыгъ, мамырныгъэр, шъхьафитныгъэр тагъэгъотыжьыгъ. Апсэ атызэ, напэр ащэфыгъ. Шъхьащэ афэтэшIы лIыгъэ зезыхьагъэхэм, тэщ пае зэмыблэжьыгъэхэм — тщыгъупшэщтхэп, тилъапIэх, тарэгушхо.

Андырхъое Хъусен

УсакIо, политрук, псэемыблэжь лIыхъужъ. КIалэм ышъхьэ къырыкIуагъэр зэкIэ мы гущыIищым къаIуатэ. КъыгъэшIагъэр мэкIэ дэдэми Андырхъое Хъусен бэдэд фызэшIокIыгъэр: усэныр ыгукIэ икIэсагъ ыкIи къыдэхъущтыгъ, Родинэу ыпсэ фигъа­дэрэм пае зэблэжьыгъэп, фашистыжъ техакIохэм изакъоу апэуцужьыгъ.

1940-рэм Хъусен дзэм ащагъ. 1941-рэ илъэсым дзэ-политическэ училищэу Сталинград дэтыр къыухыгъ, я 733-рэ полкым ия 2-рэ ротэ иполитрукыгъ. Снайпер Iофым кIэщакIо фэхъугъ, разведкэм кIоуи къыхэкIыгъ. 1941-рэ илъэсым ибжыхьэ Донбасс дэжь зыкъыщызыIэтыгъэ зэо плъырхэм Къыблэ фронтым ия 18-рэ дзэм истрелковэ дивизие ахэтыгъ. Фашистхэр нэикI-IуикIэу къэкIуа­тэщтыгъэх, Андырхъуаер зыхэт ротэм пыим иатакэхэр заулэрэ зэкIидзагъэх, нэмыцхэми чIэнэгъэшхохэр ашIыгъэх, ау фашистхэм джыри нахь зыкъы­зэкIау­гъуайи, тидзэхэм къяохэу, ошъо­гумкIи лагъымэхэр къащы­тыра­дзэу рагъэжьагъ. Селоу Дьяковэм дэжь, Ворошиловградскэ хэкум, лIыгъэшхо зэрихьэзэ, шэкIогъум и 8-м, 1941-рэ илъэсым Хъусен зэуапIэм щы­фэхыгъ. Хэгъэгум итхакIохэмкIэ апэрэу «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ щытхъуцIэр Андырхъуаем къыфагъэшъошагъ.

Ацумыжъ Айдэмыр

1912-рэ илъэсым Краснодар краимкIэ ПсышIопэ районым ит къуаджэу ШэхэкIэишхом къыщыхъугъ. КIэлэегъэджагъ, партием хэтыгъ.

1942-рэ илъэсым нэмыцхэр Темыр Кавказым къизэрэтэ­къуагъэх, Пшызэ илэжьакIохэм джащыгъум добровольческэ кавалерийскэ корпусыр зэхащэ­гъагъ. Ежь ишIоигъоныгъэкIэ Ацумыжъри мыщ хэхьагъ.

ИлIыгъэ-псэемыблэжьныгъэ къызигъэлъэгъуагъэр Темыр Кавказым ит къуаджэу Новкус-Артезиан дэжь щыкIогъэ зэо хьылъэ дэдэр ары. Ар зэо къодыягъэп, джыхьнэм-кIодыпIэ щынэгъуагъ. Фашистхэм къуа­джэр уцупIэ-пытэпIэ лъэш ашIыгъагъ, ауми, Ацумыжъыр зыхэтыгъэ я 36-рэ кавалерийскэ къэзэкъ полкым чэщым ошIэ-дэмышIэу утынышхо арихыгъ ыкIи нэмыц-техакIохэм чылэр къаIапахыжьыгъ. Ау пыири ащ езэгъыгъэп, зэхэплъэ-зэхаор нахь лъэшыжьэу къэзэрэIэтыгъ. Ты­гъэ­гъазэм и 2-м къуаджэм иухъу­макIохэм ор къадашIэхыгъ — мотопехотэ полкыр, артиллериер ыкIи танкхэр къатекIуатэщтыгъэх.

Зышъэ икIыгъэ пый бзаджэм къэзэкъ-гвардейцэхэм мэшIо­шхор дашIэхыгъ. Зэошхом хэтэу Айдэмыр танк хьылъитIу ыкIи гурыт танкищ ыгъэкIодыгъ. Ацумыжъыр мы заом хэкIодагъ. Ау пыим иатакэхэр зэпаутыгъэх.

СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ, гъэтхапэм и 31-м, 1943-рэ илъэсым А. А. Ацумыжъым, зыхэкIодэгъэ уж, щытхъуцIэу «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» къыфаусыгъ.

Бжыхьакъо Къымчэрый

Къымчэрые Борэкъо ыкъор 1919-рэ илъэсым къуаджэу Лъэу­стэнхьаблэ къыщыхъугъ. IофшIэныр зикIэсэ кIалэр колхозым щылэжьагъ.

1940-рэ илъэсым дзэм ащагъ, дзэ училищым щеджагъ. Заом иапэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу фронтым Iутыгъ ыкIи заор аухыфэ хэтыгъ.

Бжыхьакъор зипэщэ взводым сыдигъокIи пыир зэхищытIэ­щтыгъ, зэо лъэшэу псыхъоу Прут дэжь щыкIуагъэм къалэхэу Котовск, Полтава, нэмыкIхэри шъхьафит шIыжьыгъэнхэм ахэлэжьагъ. Москва къэухъумэгъэ­ным, фашистхэр дэмыгъэхьэгъэн­хэм пэIутыгъэхэм ащыщ, зэо къиныгъохэр сыд ишIыкIэми псынкIэу зэпичынхэр фэукIочIыщтыгъ, джарэу гулъытэшхо хэлъыгъ. Ащ изэо IэпэIэсагъэ, илIыгъэ-пытагъэ анахьэу къызыщылъэгъуагъэр заом икIэух ары. Мэзаем 1945-рэ илъэсым старшэ лейтенантэу Бжыхьакъор селоу Вольфсдорф дэжь хьы­лъэу тIо къыщауIагъ, ауми зипэщэ подразделениер ыгъэIорышIагъ, полкыр зэо илъыгъом къызыхэ­кIыжьым, ежьыри госпиталым арагъэщагъ.

Пхъэшэгъэ-лIыблэнагъэу, псэемыблэжьныгъэу зэрихьагъэхэм апае «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфаусыгъ.

Къош Алый

Алый Юсыф ыкъор Адыгэ хэкумкIэ къуаджэу Блащэпсынэ къыщыхъугъ, щапIугъ, щеджагъ. 1941-рэ илъэсым дзэм ащагъ, саперэу зигъэсагъ. Изэо апэрэ лъэбэкъу псыхъоу Миус щи­дзыгъ. Фронт зэфэшъхьафхэм аIутыгъ.

Гъэтхапэм, 1944-рэ илъэсым псыхъоу Днестрэ икIынхэр рагъэжьэгъагъ. Танкхэр, нэмыкI дзэ техникэ хьылъэр зэкIэ зэрыт паромэу Къошыр зэрытыр мэкIэ-макIэу кIуатэщтыгъэ. Псы­хъом ыгузэгу зыщынэсыщтхэм, кIапсэр хьылъэр фэмыщэчыжьэу зэпичи, чIилъэшъуагъ, паромыр псым чIихьэу ригъэжьагъ. Дзэ­кIолIхэр нэмыз-Iумызыгъэх. Фашист самолетхэр паромым къеощтыгъэх. Джащыгъум псы мылдыкъым чIихьэгъэ кIапсэр къыхихыжьынэу Къошым зыхидзагъ. Зэ шъхьакIэ, псым къыдидзыежьыгъ, кIапсэри къыIэ­кIэхьагъэп. Жьыкъэщэгъу куу ышIи, псым зычIигъэбыгъ, дзэкIолI-ныбджэгъухэри зэралъэ­кIэу дэIэпыIэнхэу ежьагъэх. Адыгэ кIалэм ибатырыгъэ-гу­шхуагъэ ихьатыркIэ паромыр зэпашIэжьи, къокIыпIэ псыхъо нэпкъым зэрашIоигъуагъэу екIугъэх. ИлIыгъэ епэсыгъэ уасэри къэралыгъом къыфишIыгъ – «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» щытхъуцIэр Къош Алый Iоны­гъом и 13-м, 1944-рэ илъэсым къыфагъэшъошагъ.

Нэхэе Даут

Октябрэшхом иилъэс, 1917-рэм къуаджэу Очэпщые къыщыхъугъ. 1939-рэ илъэсым Дзэ Плъыжьым ащагъ. Полк еджапIэр къыухыгъ ыкIи пехотнэ училищым чIэхьагъ. Мэкъуогъум, 1941-рэ илъэсым лейтенантэу Нэхаир я 2-рэ Белорусскэ стрелковэ дивизием Белорусскэ дзэ округымкIэ ипулемет взвод икомандирэу агъэнэфагъ. Зэо гъогушхо взводым икомандир щыригъажьи, стрелковэ батальоным икомандир нэсыгъэу къыкIугъ.

Щылэ мазэм, 1945-рэ илъэсым командирэу, майорэу Нэхаим пшъэрылъышхо джыри къыфашIыгъ: пыим икъэухъумэпIэ чIыпIэ пхыричынэу, дивизиер лъыкIотэн ылъэкIынэу гъогу фыхэхыгъэнэу. Къин къодыягъэп, хьылъэ дэдагъ мы Iофыр. Фашистхэм мы чIыпIэр зэкIэ миннэ шъофхэмкIэ апкIэгъагъ, танкхэр зэпырыкIын амылъэкIы­нэу чIыр зэкIэ датIыкIыгъагъ.

Пчэдыжьыр пщэгъо хьазырыгъ. Заом авиациер хэлэжьэн ылъэкIынэу щытыгъэп. Д. Нэхаим ибатальон ыпэкIэ лъыкIо­тагъ. Щынэр, щтэр амышIэу, апэ рагъэхъугъ, ежь майорым ышъ­хьэ­кIэ дзэкIолIхэр заом фигъэ­чэфхэу, ротэр атакэм фищэ­щтыгъ. Батальоныр IэпкIэ-лъэп­кIэгъэ ин хэлъэу зэригъэIорышIэрэм, ышъхьэкIэ зэрэпсэемыблэжьым, илIыблэнэгъэ-лIы­хъужъныгъэ апае СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ мэзаем и 27-м, 1945-рэ илъэсым Нэхэе Даутэ Ерэ­джыбэ ыкъом «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ.

Тхьагъушъэ Исмахьил

1921-рэ илъэсым Краснодар краим и ТIопсэ район ит къуа­джэу КодэшъхьапIэ къыщыхъугъ.

Щылэ мазэм, 1942-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу И. Тхьагъу­шъэр фронтым Iухьагъ ыкIи зэо зэфэшъхьафхэм ахэтэу нэмыц- фашистхэр тичIыгу ифыжьыгъэн­хэм ахэлэжьагъ.

1943-рэ илъэсым иIоныгъо тисоветскэ дзэкIолIхэмкIэ псын­кIагъэп, ау Хэгъэгур сыд ишIыкIэми шъхьафит ашIыжьын зэрэфаер ашIошъ хъупагъэу, зы лъэбэкъукIи къызэкIакIохэ зэрэмыхъущтыр зэхашIэгъагъ. Ти­дзэхэр зэготхэу Днепрэ инэпкъхэм къякIугъэх, ау нэмыцхэм псыхъом иджабгъу нэпкъ яшъып­къэу агъэпытэгъагъ ыкIи тидзэ­хэм а пытапIэр афыIумычынэу къащыхъущтыгъ, ежьхэм джыри нахь акIуачIэ зэкIаугъоенэу уахътэ яIэщтэу гугъэщтыгъэх.

Днепрэ иджабгъу нэпкъ зэпырысыкIынэу зыкъэзгъэлъэгъо­гъэ анахь бланэхэм ащыщыгъ ротэм икомандирэу, лейтенантэу Тхьагъушъэ Исмахьилэ.

Iоныгъом и 25-м ичэщ, 1943-рэ илъэсым Тхьагъушъэр зипэщэ ротэр пыижъым имэшIо зэпымыу хэтэу Днепрэ иджабгъу нэпкъ зэпырысыкIыгъ. Сыд ишIыкIэми Iуашъхьэр аштагъ. Ау фашистхэр хьашхъурэIу хъугъэ­хэу, къадэмыхъугъэр рагъэкъу­жьэу, зэо зэпымычыжьым хэтыгъэх тхьамафэм ехъурэ. Мы чIыпIэ хьылъэм къызэрикIыщтхэ шIыкIэм командир Iушэу Тхьагъушъэр егупшысагъ, пыир зэкIэдзэгъэнымкIэ шIыкIэри къыгъотыгъ. Iуашъхьэр зыIэкIаубытагъ, советскэ дзэкIолIхэм гъогу агъотыгъ.

Псыхъоу Днепрэ зэпырыкIынхэмкIэ щыIэгъэ заохэм лIыгъэу, IэпэIэсагъэу зэрихьагъэм апаекIэ СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ И. Тхьагъушъэм «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» щытхъуцIэр къыфаусыгъ. Ау лейтенант пэрытым инасып къыхьыгъэп мамыр щыIакIэм къыфэкIожьыныр: 1944-рэ илъэсым ар лIыгъэ хэлъэу заом щыфэхыгъ.

ШIуцIэ Абубэчыр

Абубэчыр Батырбый ыкъор 1912-рэ илъэсым къуа­джэу Пэнэхэс къыщыхъугъ.

Дзэм зэкIом ШIуцIэр хы пехотэм ибатальон ивзвод иразведкэ идзэкIолIэу десант операциехэм Керчь, Таганрог, Мариуполь адэжь ащыхэлэжьагъ.

Хэгъэгу зэошхом илъэхъан ялIыхъужъныгъэ паекIэ дзэкIолI минхэм Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къарапэсыгъ. Зы отряд иным хэтыгъэ дзэкIолI 67-м, зы операцие щынэгъо хьылъэм зэдыхэтыгъэхэм, а цIэр зэфэдэу зэкIэми зэу къадызэратыгъ. ЕтIани зэкIэ зыфэхыгъэ ужым. А отрядым хэтыгъ адыгэ лъэпкъым ыкъо кIасэу ШIуцIэ Абубэчыр Батырбый ыкъори.

Мы зэо хьылъэ зэфэмыдэм илIыгъэ пхъэшагъэкIэ, иблэнагъэкIэ ШIуцIэ Абубэчыр къыхэщыгъ. Пулеметчикэу ахэзыгъэм ычIыпIэ зишIи, пыим ор дишIэ­хыгъ. УIэгъитIу зэрэтелъэу, зэкIэмэ афэдэу пыеу къатекIуа­тэрэм еощтыгъ. Ау дзэкIолIхэр нахь макIэ хъущтыгъэх. Аужырэ чэщым Абубэчыр контузие хьылъэ иIэ хъугъэ, иакъыл щыуагъ… Нэфшъагъом къэнэхъэ­жьыгъэ къодый, пыир етIупщыгъэу къэкIуатэщтыгъ. ЗэкIэ кIуачIэу иIэжьыр ыугъои, къэтэджыгъ ыкIи дэпкъым еуцуалIи, автоматымкIэ машIор къызэIуи­хыгъ. ШIуцIэ Абубэчыр «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» щытхъуцIэ къыфагъэшъошагъ.

Мамырыкъо Нуриет.