Уахътэмрэ цIыфымрэ

Бэрэ сегупшысэ: уахътэр ара цIыфыр зыгъэпсырэр, хьауми цIыфым ышIагъэм елъытыгъэу а уахътэр ежь егъэпса?

Орэкъэралыгъу, орэхэку цIыкIу тарихъэу къыкIугъэм тегущыIэхэ зыхъукIэ а лъэхъа­ным щыхъугъэ-щышIагъэм пащэм ыцIэ рапхызэ, агу къэкIы­жьы. Гущы­Iэм пае, Сталиным игъом ашIыгъэ унэ зэтетхэу пщэрыхьапIэр зыщыцIыкIу дэдэхэм, пащэм ыцIэкIэ яджэх, Медуновым игъом агъэпсыгъэ псыIыгъыпIэу адыгэ къоджабэ зыгъэкощыгъэм гукъэошхо фыряIэу ар агу къэ­кIыжьы. Щысэу щыIэр бэ.

Сэ непэ сыкъызытегущыIэщтыр апэрэ къэралыгъо пащэхэм ащымыщыгъэми, ыцIэ шIукIэ цIыфмэ къахэнагъ. Хэкум ирайон пэпчъ ащ аригъэшIыгъэ унэхэр арытых, ахэм ащыпсэухэрэм ашIэ унэу зычIэсыр зыгъэпсыгъэр. «Тэ тиунэ «Сельхозтехникэм» аригъэшIыгъагъ. Сишъхьэгъусэ а IофшIапIэм шоферэу Iутыгъэти, къытаты­гъагъ» еIо нэIуасэ сызыфэхъугъэ бзылъфыгъэм ыкIи игуапэу Хъунэго Чэтибэ игугъу къысфешIы.

Хъунэго Чэтибэ илэгъухэм афэдэу охътэ къинхэр къызэпичыгъэх, зауи гъабли пэкIэкIыгъэх. ИгукъэкIыжьхэр зыдэт тхылъым къыщитхырэм гур егъэузы. Янэ натрыфышъхьэрэ ныкъорэ къырити, хэутыгъэ Iэбанэхэм натрыфыцэхэр аридзэнхэу къыриIуагъ. Натрыфышъхьэ псаум цэу тетыр Iэ­ба­нэхэм аридзагъ, ау мэфитIурэ мышхэгъэ кIалэм ышъхьэ къэу­нэзагъ, натрыфым енэцIыгъ. Зы ышхыгъ, ятIонэрэм лъыIэбагъ. Къэуцужьын ымылъэкIэу натрыфыцэ 15 фэдиз ышхыгъ. ЕтIанэ зыкъызешIэжьым, Iэбэнэ нэкIэу къэнагъэхэр ылъэгъугъ, укIы­тэм, гукъаом къыхэкIэу чIыгум хэтIысхьи гъыгъэ. Янэу мэкIэ- макIэу ыкIыбкIэ къекIолIагъэм кIалэр зэIуигъанэзэ къыриIуагъ: «Умыгъ, сикIал, сэри лъэш дэдэу мэлакIэ сэлIэти, натрыфым сенэцIыгъ. Ары о бгъэтIыс­хьа­нэу сыкъызкIыоджагъэр». Нэужым Чэтибэ щыIэкIэ дэгъуи, лъэкIи иIэу илъэсыбэхэр къыхэкIыгъэх, ау а хъугъэ-шIагъэр щыгъупшагъэп. Ащ фэдэу иныбжьыкIэ­гъум къинэу ылъэгъугъэр арын фае Чэтибэ цIыфхэм гукIэгъу афыриIэу, ишIуагъэ аригъэкIыным ренэу фэхьазырэу зыкIыщытыгъэр.

Хъунэго Чэтибэ жъоныгъуа­кIэм и 9-м, 1930-рэ илъэсым Аскъэлае къыщыхъугъ. Ау янэшыпхъоу Шыхьанчэрыехьаблэ дэсым илъэси 4 нахь зымы­ныбжь кIалэр зыхэс Хъунэго унагъом ехьышъ, шъэожъые зимыIэгъэ Хъунэго Ибрахьимэ иунагъо ар щапIу, щалэжьы. ЛIакъом щыщхэм, ышыпхъухэу унагъом щыдапIугъэхэм гукIэгъушхо афыриIэу кIалэр къэтэджыгъ. Ичылэ хъугъэ Шыхьанчэрыехьаблэ нахь чылэ дахэ щымыIагъэу игугъу ренэу къы­шIыщтыгъ.

Гъунэгъу къуаджэу ПчыхьалIыкъуае дэт гурыт еджапIэр къыухи, Чэтибэ Пшызэ шъолъыр мэкъумэщ институтым чIэхьагъ, инженер сэнэхьатыр зэригъэгъотыгъ. А илъэсым мэкъумэщ институтым адыгэу нэбгырэ 13 къычIэкIыгъагъ. Ахэр зэкIэри хэгъэгум ичIыпIэ зэфэшъхьаф­хэм агъэкIонхэу щытыгъэх. Чэтибэ Узбекистан кIонэу къы­хахыгъагъ. Ау хэкум ипащэхэм яшIуагъэкIэ кIалэхэм Адыгеим къагъэзэжьыгъ ыкIи IофшIэныр щырагъэжьагъ. Чэтибэ Улапэ дэт МТС-м ипащэу агъакIо. ЕтIанэ КПСС-м ихэку комитет мэкъу-мэщымкIэ иотдел иинструкторэу Iоф ешIэ, Джэджэ районым и РТС (гъэцэкIэжьэ­кIо-техническэ станцие) ипащэу, мэкъу-мэщымкIэ Теуцожь район гъэIорышIапIэм иIэшъхьэтетэу Iоф ащишIагъ. Тыдэ зыщэIи ыгу етыгъэу, шъыпкъагъэ хэлъэу лэжьагъэ. Ау зэхэщэн IофымкIэ сэнаущыгъэу хэлъыр анахьэу къызыщылъэгъуагъэр хэку объе­динениеу «Сельхозтехникэм» пащэ зыфэхъур ары. Ар ежь кIэщакIо фэхъуи зэхищэгъагъ ыкIи илъэс 20 фэдизрэ ащ ипэщагъ. Iофэу зыфэгъэзагъэм Iумыхьэзэ, гъогоу къыкIугъэм ишIуагъэкIэ Iофыгъохэм ащыгъо­загъ, ахэм язэшIохынкIэ амалэу щыIэхэр дэгъоу къыгурыIощтыгъэх.

Илъэс зэкIэлъыкIохэм Адыгеим имашинэ-трактор парк мызэу, мытIоу агъэкIэжьыгъ. Апэрэу мэкъу-мэщым инженер къулыкъум зыщиушъомбгъугъ. А уахътэм нэбгырэ минитф фэдизмэ хэку «Сельхозтехни­кэм» Iоф щашIэщтыгъ. А лъэхъа­ным Хъунагом къатыбэу зэтет унэ 12-рэ, зыкъатхэу уни 8-рэ хэкум щаригъэшIыгъагъ. Нэбгырэ 240-рэ зычIэфэрэ гъэпсэфыпIэ базэ Къурджыпс нэпкъ щагъэпсыгъагъ, кIэлэцIыкIу IыгъыпIитIу къызэIуа­хыгъагъ.

Краим тыхэтыфэ ащ къелыжьырэр ары хэкум къытефэщтыгъэр. Ар пащэхэм къагурымыIоу щытыгъэп. Ау зыми зи ыIощтыгъэп. Хъунагом шIушIагъэу иIэхэм апэ ибгъэуцон фае краим ипащэхэм«Сельхозтехникэ» шъхьафэу хэкум иIэн зэрэфаер къагуригъэIон зэри­лъэкIыгъэр. Материальнэ-техническэ базэм изэтегъэпсыхьан пэIухьащт ахъщэ краим иIоф хэмылъэу занкIэу хэкум къэ­кIонэу гъэпсыгъэн зэрэфаер край пащэхэм апэ къагурызгъэ­Iуагъэр Чэтиб ары. Хэкум имэ­къу-мэщ гъэ­хъагъэхэр ышIынхэмкIэ хэку «Сельхозтехникэм» мэхьанэшхо иIагъ, ащкIэ Хъуна­гом ыпшъэ ифагъэм осэшхо иI.

ЕтIанэ организацием зиушъом­бгъуи, кIуачIэ иIэ зэ­хъум ифонд къыхигъэкIыти, илъэс къэс хьылъэзещэ автомашинэ 200-м ехъу ыкIи нэ­мыкI мэкъу­мэщ техникэр краим фитIупщыщтыгъ. «Сельхозтехникэм» краим емыпхыгъэу Iоф зэришIэрэм ишIуагъэкIэ техникэу къыIэкIахьэрэр бэкIэ нахьыбэ хъугъэ. Илъэс къэс трактор 700-м ехъу хэкум къыфакIо­щтыгъ. Ар блэкIыгъэ илъэсхэм ягъэпшагъэмэ, фэди 4-кIэ на­хьыбагъ. Колхозхэм, совхозхэм ящыкIэгъэ хьылъэзещэ машинэ 600, комбайнэ 400 хэкум ихъыз­мэтшIапIэхэм аIэкIахьэщтыгъ. Ащ ыуж «Сельхозтехникэм» епхыгъэ IофшIэпIэ 35-рэ фэдиз къызэIуахыгъагъ. Ахэм нэбгырэ 3500-рэ фэдиз ащылажьэщтыгъ. Ащ фэдэу Мые­къуапэ щагъэпсыгъэ мэкъу- мэщым ищыкIэгъэ техникэр зыщагъэцэкIэжьырэ заводым илъэсым автомобиль 4500-м ехъу щагъэцэкIэжьыщтыгъ. Тракторхэр зыщагъэцэкIэжьырэ завод Тульскэм къыщызэIуахыгъагъ. Районхэм «Сельхозтехникэм» икъутамэу адэтхэр зэтырагъэпсыхьэщтыгъэх, ахэм яIофышIэхэр зычIэсыщт унэхэр ашIыщтыгъэх. А зэкIэри Чэтибэ зэхэщэн IофшIэным хэшIыкIы­шхо зэрэфыриIэм, цIыфхэм Iоф адишIэн, аригъэшIэн зэрилъэ­кIырэм епхыгъагъ.

Уахътэ тешIи, хэгъэгум зэ­хъокIыныгъэхэр къызыще­жьэхэм, колхозхэр, совхозхэр зэхэтакъохэу зырагъажьэм, Чэтибэ лъэшэу ыгу къеощтыгъ мэкъу-мэщым ылъэныкъокIэ политикэу щыIэм илъэсыбэхэм къакIоцI хъызмэтшIапIэхэм аугъо­игъэ техникэр зэрэзэхигъэтэкъужьырэр. «Сыдрэ зэхъо­кIыныгъи гъэхъагъэу щыIэр зэщигъэкъонэу щытэп, ар иIэубытыпIэу ыпэкIэ лъыкIотэн фае нахь» ыIощтыгъ ащ.

Мэшалахьэу илъэсыбэ къэзы­гъэшIэгъэ Хъунэго Чэтибэ щыIэныгъэ гъогу баеу къы­кIу­гъэм рыплъэжьэу бэрэ къыхэ­кIы. Ащ дэгъуби, гумэкIыгъуаби къэхэфагъ. КIэлэ рэхьат цIыкIоу, зыфэсакъыжьэу, Iордэгъазэу щытыгъэмэ, IофшIэным епхыгъэ гумэкIыбэхэм къыщаухьащтгъа­гъэ сшIошIы. Ау шэныр цIыфыр къызыхъукIэ къыдэхъу. Сыд фэдизэу ар кIэсшIыкIыжьын пIуагъэми, хъурэп. Чэтибэ нэ­фэрыIоу, шъыпкъэм лъыхъурэмэ ащыщ. КIэлэ нэутхагъ, шIотэрэзыр тыдрэ чIыпIи къыщиIощтгъа­гъэ. Узыфыримыкъущтым упэуцужьы зэрэмыхъущтыр къыгурыIуагъэп… Ау ащ фэдэхэри щыIэныгъэм хэтынхэ фае. ПшIотэрэзыр шъхьэихыгъэу къэ­пIоным иягъэ къызэрэокIыжьырэр Чэтибэ къыгурыIуагъэп, имылажьэу къыпагъохыгъэхэр ыштагъэхэп…

«Гъогоу къэскIугъэм сегуп­шысэжьэу къыхэкIы, — къеIуатэ Чэтибэ. — Сэ къысэрыкIуагъэр сизакъоу синасыпэп. Ар сэ сиуахътэ хэтыгъабэхэм янасып гъогоу щытыгъ. СиIофшIэгъухэм, синыбджэгъухэм янасып гъогоу къысшIошIы.

СищыIэныгъэ гъогу чIэнэгъа­бэ щысшIыгъэми, сырыраз. БлэкIыгъэр зэблэпхъужьын плъэкIыщтэп. Непэрэ мафэм о узэрэфаеу хъурэп, пфэшIышъу­рэп, зэрэхъоу щыIэныгъэр макIо.

ЩыIэныгъэр гъэхъэгъэ закIэу зэхэлъэп. Ащ тихэукъоныгъэхэми чIыпIэ щыряI. Ау джыри къэсэIожьы, сищыIэныгъэ сыфэраз, сыда пIомэ дэгъоу сфэшIэшъурэм ренэу сыпылъыгъ. ЦIыф­хэм цыхьэ къысфашIыгъ, сагурыIуагъ, къызгурыIуагъэх, анэгу занкIэу сыкIэплъэн слъэ­кIэу къэсхьыгъ».

Чэтибэ экономикэ шIэныгъэ­хэмкIэ кандидат, медалэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъ, Теуцожь районым, Адыгэкъалэ ыкIи Шыхьан­чэрыехьаблэ яцIыф гъэ­шIуагъ. Къэралыгъо тыныбэу иIэхэм орденхэр, медальхэр ахэтых.

Ыныбжь емылъытыгъэу Чэти­бэ иакъыл чаны, ышъхьэ зэре­хьэ. Ипсауныгъэ къыкIимычэу джыри илъэсыбэ къыгъэшIэнэу ащ тыфэлъаIо.

Сихъу Гощнагъу.