Дунаим зэо фыртынабэ щыкIуагъ, ау Хэгъэгу зэошхом фэдэу бзылъфыгъэхэр (цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ащыщхэр) жъугъэу зыхэлэжьэгъэхэ ыкIи лIыхъужъныгъэ-псэемыблэжьыныгъэ ин къызщагъэлъэгъуагъэ ахэтэп. ЗэкIэ дзэ сэнэхьатыбэр ахэм аIэ къырагъэхьаныр афызэшIокIыгъ. Къухьэлъатэхэр, танкхэр заом щызэрафагъэх, пулеметчикыгъэх ыкIи артиллеристыгъэх, автоматчикыгъэх ыкIи снайперыгъэх. Санитар къулыкъум, связым, ошъогумкIэ зыкъэухъумэгъэным бзылъфыгъабэ ахэтыгъ.

Адыгеим ыкIи Пшызэ апхъу кIасэхэр фашист техакIохэм язаохэзэ, ялIыгъэ пхъэшагъэкIэ, япсэемыблэжьыныгъэкIэ зэо тарихъым инэкIубгъо хэхьагъэх. Адыгеим икIыгъэ пшъашъэхэм Iашэр аIыгъэу Родинэр къаухъу­магъ. 1941-рэ илъэсым тихэку икIыгъэгъэхэ бзылъфыгъэ 286-рэ дзэкIолI хъугъэх. Ахэм яна­хьыбэр ежь яшIоигъоныгъэкIэ фронтым Iухьэгъагъэх, фашистхэр Хэгъэгум ифыжьыгъэнхэмкIэ афэлъэкIыщтыр ашIагъ.

ЖъоныгъуакIэм и 9-м ТекIоныгъэр зэошхом къызыщыдахыгъэр илъэс 75-рэ мэхъу. Ар мэфэкI пстэумэ анахь шъхьаIэу щыт, сыда пIомэ тикъэралыгъо­шхо зы унагъо къикIыщтэп а заом ицIыфышъхьэ пчъагъэ хэмыкIодагъэу, хьазаб-лыузыр зэхимышIагъэу. Зэошхом имашIо хэтыгъэ дзэкIолI пэпчъ ацIэ къетIоныр, яшIушIагъэ кIэдгъэтхъыныр, лIэужхэм ахэм ялIы­хъужъныгъэ зынэсыщтыгъэр ядгъэшIэныр типшъэрылъ.

Пшъашъэ­хэр фронтым кIощтыгъэх

Къуаджэу Бжыхьэкъуае щыщэу Козынэ Чэбэхъан ежь ишIоигъоныгъэкIэ фронтым зэкIом, илъэс 19 хъугъагъэп. Пшъэшъэ ныбжьыкIэр санитаркагъ. ДзэкIолI уIэгъэ хьылъэхэр зэуапIэм къырищыхэзэ, госпиталым къынигъэстыщтыгъэх. АпэрэмкIэ, ащ зэрилъэкIэу уIагъэхэм апэрэ IэпыIэгъур аригъэгъотыщтыгъ, етIанэ къыгъэкощыщтыгъэх, нахьыбэмкIэ, нэмыц авиацием щэу, бомбэу къытэкъухэрэм зэпымыоу ахэтын фэягъэ, ау щтэр ышIэщтыгъэп, лIыблэнэгъэ-гушхуагъэр ишэныгъ. Апэрэ Украинскэ фронтым хэтэу Чэбэхъан Украинэр, Польшэр шъхьафит ышIы­жьыгъэх. Анахьэу зэо хьылъэхэр зыщыIагъэхэр, зыщызэпачыгъэ­хэр къалэу Бреслау дэжь, мы чIыпIэм мэзихым къыкIоцI тидзэхэр Iутыгъэх ыкIи къалэр къызIэкIагъэхьагъ.

Бэдзэогъум, 1945-рэ илъэсым Козынэ Чэбэхъан заор къыухи, икъоджэ гупсэ къыгъэзэжьыгъ, ау зы мафи зигъэпсэфын ымыIоу, хъызмэт зэхэкъутагъэм изэтегъэуцожьын чанэу хэлэ­жьагъ. Ащ ыбгъэ зэо наградэхэм къызэпагъэшIэтыщтыгъ.

Муслъимэт игъогухэр

Iэшъынэ Муслъимэт къуа­джэу Гъобэкъуае 1924-рэ илъэсым къыщыхъугъ. ЕджапIэм щеджагъ, класси 9-р къыщи­ухыгъ. 1942-рэ илъэсым фронтым кIуагъэ. Закавказскэ дзэ округым изенитнэ-артиллерийскэ частьхэм къулыкъур ащи­хьыгъ. Батареим исвязисткагъ. Нэмыц авиациер къызэратебыбэрэмкIэ макъэ горэ къызэрагъэIоу, а зэкIэ хъурэр зэгъэзэфагъэу батареим икомандир фыриIотыкIыщтыгъ. Iофэу зыщыгъуазэ хъугъэм елъытыгъэу, командирым шIэгъэн фаемкIэ унашъо ышIыщтыгъ.

Нэмыц-фашист техакIохэр зызэхакъутэхэ ужым Iэшъынэ Муслъимэт Дальневосточнэ фронтым хэтэу япон-самурайхэм апэшIуекIорэ зэо зэкIэ­лъыкIохэм ахэлэжьагъ. Адыгэ пшъэшъэ лIыбланэм зэо наградэхэр къыфагъэшъошагъэх: «За оборону Кавказа», «За победу над Японией», «За победу над Германией».

Зэо ужым икъуаджэ къэкIо­жьыгъ, щыIэкIэ-псэукIэм изэтегъэуцожьын хэлажьэ, унагъо ехьэ, зэкIэ ыпшъэ ефэ, сабый­хэр епIух. Хатэр елэжьы, къо­джэ колхозми хъупхъэу, пэ­ры-тэу щылэжьагъ, гъэшIэ гъогу- ­бэ къини, гушIуагъуи ащызэхи­шIэу къызэпичыныр фызэшIо­кIыгъ.

Сэ сшъхьэкIэ Iэшъынэ Мус­лъимэт сыIукIэныр, слъэгъуныр синасып къыхьыгъ. Ыгу икъэбзагъэ, ицIыфыгъэ-лъэшыгъэ, илIыгъэ хабзэ ынапэ идэхагъэ къыхэщыщтыгъ, Iушыгъ. Хэгъэгум пае зэблэжьыгъэп.

Радисткэу Аминэт

Къуаджэу Гъобэкъуае 1918-рэ илъэсым къыщыхъугъ ГъукIэлI Аминэт. Илэгъухэм афэдэу гугъэ­щтыгъэ еджэнэу, лъыкIо­тэнэу, ау заор къежьагъ ыкIи гугъэ IэшIу­хэр къызэпыригъэзагъэх.

1941-рэ илъэсым игъэмафэ хъулъфыгъэу къуаджэм дэсыгъэ­хэм япчъагъэ хэпшIыкIэу къыщыкIэгъагъ. Тыди бзылъфыгъэ­хэмрэ кIэлэIэтахъохэмрэ губгъо­хэм арытыгъэхэр. ЗэкIэ унагъо­хэр фронт къэбархэм яжэщтыгъэх, радиом едэIущтыгъэх, письмэхэр къафахьыным щыгугъыщтыгъэх. ЕджапIэм еджэныр нахьыбэрэ щызэпагъэу хъугъагъэ, мэкъэгъэIу гугъэузхэр къы­зыфахьыхэрэр нахьыбэ хъущтыгъэ. Къоджэдэсхэм ауми губ­гъом зыратакъощтыгъ, ятэхэу, ашхэу заом кIуагъэхэм ачIыпIэ иуцощтыгъэх.

Аминэт нахьыбэрэ егупшысэщтыгъ: сыд пае зыфэлъэкIыщтыр заом мыкIора? Пшъашъэхэми ащ бэу яшIуагъэ къыщагъэкIон алъэкIын… Хъулъфыгъэхэм афэдэу, афэлъэкIырэр адашIэнба… Бэдзэогъум и 6-м, 1942-рэ илъэсым Аминэт ипшъэшъэгъоу Iэшъынэ Муслъимэт игъусэу райвоенкоматым лъэIу иIэу кIуагъэ, фронтым кIохэмэ зэрашIоигъор араIуагъ. Мы чIыпIэм Аминэт нэмыкI пшъашъэ­хэм – Кобл Дарихъан, Пэнэшъу Гощнагъу ащыIукIагъ, ахэми фронтым кIонхэр ямурадыгъ. ЗэкIэ пшъашъэхэр зэхаугъуаехи, Краснодар зыщызэха­дзы­хэ-рэ чIыпIэм арагъэщагъэх. Пшъашъэхэр я 335-рэ зенитнэ-артиллерийскэ полкэу, полковникэу Даниловыр зикомандирыгъэм хэфагъэх. Апэ Аминэт зенитнэ полкым иIэдэ-одэзе­хьагъ. ЕтIанэ мэзищым къыкIоцI радисткэу рагъэджагъ. Къалэу Баку я 335-рэ зенитнэ-артиллерийскэ полкыр дэ­тыгъ. Нэмыц дивизием иавиацие чIыдэгъэ гъэтIылъыпIэхэу Баку дэтхэм етIупщыгъэу бомбэхэр атыритакъощтыгъэх.

Аминэт ныбжьырэу ыгу къинагъ 1943-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ. Нэмыцхэм гъэпсэфи, зэпыуи ямыIэу щэхэр чIы­дэгъэ гъэтIылъыпIэхэмкIэ къа­тэкъущтыгъэх. Я 335-рэ полкым нэмыц самолетхэр прожектор­хэмкIэ къыхигъэщыщтыгъ. Нэ­мыц летчикхэу чэщым къэкIуа­тэхэрэм анэ мэшIо нэфыпсэу кIырагъадзэрэр къягуаощтыгъ, гъуащэщтыгъэх, зыдэкIорэ лъэныкъор аIэкIэкIодагъэу щэо-плIаощтыгъэх, джащыгъум тидзэхэм ахэр блэмыукIхэу къыраутэхыщтыгъэх. Нэмыц бомбардировщикэу «Юнкерс-88»-р къыраутэхыгъагъ. Пшъэшъэ ныбжьыкIэ купым ар ягушIогъошхуагъ. Аминэт мы зэо операцием чанэу зэрэхэлэжьагъэм пае къыфэрэзагъэх.

Ау Аминэт гупсэфыгъо иIэп, полкым икомандование мызэу, мытIоу рапортхэр фетхых фронтым ипередовой агъакIо зэрэшIоигъомкIэ, ащкIэ Хэгъэгум нахь ишIуагъэ екIын зэрилъэ­кIыщтыр кIегъэтхъы. Полкым икомандир мыщ фэдэ джэуап адыгэ пшъашъэм къыритыжьыгъагъ: «Охраняя Баку, вы охраняете Адыгею, вы охраняете в целом всю нашу Родину… Здесь тоже фронт, хотя находимся в тылу…»

Заор аухыгъ, Аминэт икъуа­джэу Гъобэкъуае къыгъэзэ­жьыгъ. Медалхэу «За оборону Кавказа», «За победу над Германией» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх. .

Мамырныгъэр, шъхьафитныгъэр зыгъотыжьыгъэ советскэ цIыфхэм зыкIэ ащыщэу Аминэт еджэжьыгъ, кооперативнэ техникумыр къыухыжьыгъ, тучантесыгъ, цIыфхэм шIу афишIэным сыдигъуи фэхьазырыгъ.

ЗэокIыбым щыIагъэхэри тхъагъэхэп

Адыгэ шъолъырым ит къуа­джэхэм зэфэдэу хъулъфыгъэ зыцIэ къадэнэгъагъэп. Ныхэм, ныжъ-тыжъхэм, сэкъатныгъэ зиIэ зырызхэм, кIэлэIэтахъохэм зэфэдэу сыд фэдэрэ IофшIэни зэдагъэцакIэщтыгъ. Унагъори, губгъори, лэжьыгъэ Iухыжьынри, нэмыкI IофшIэныбэри мыхэм апшъэ дэлъыгъ – пхъэр тамэкIэ мэзым къырахыщтыгъ. Уцуи, тIыси ныхэм яIагъэп. Ау сыд хьазаб амыщэчыгъэми, гъабли, гъайи къагъэуцугъэхэп ныхэр, къафэнэгъэ сабый цIыкIухэр зэрапIущтхэм, къызэраIэтыщтхэм пылъыгъэх. Анахьэу зэо хьазабым илъэхъан цIыф жъугъэхэр зыухъумагъэхэр ягукъэ­бзэгъэ-хыягъ ары. «Узэкъотмэ, улъэш!» пкIэнчъэу аIуагъэп ныIа?!