2013-рэ илъэсым Къэралыгъо Советым — Хасэм ышIыгъэ унашъомкIэ Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо быракъ и Мафэ мэфэпчъым щагъэнэфагъ.

Ащ щыублагъэу мэфэкI шъуа­шэм итэу, автомобиль, шыу- лъэсрыкIо зэхахьэхэр хэтэу, гум къинэу, цIыфыбэ хэлажьэу, зедгъэIэтэу ар хэтэгъэунэфыкIы. Ау мызэгъэгум тиунэхэм тарысыщт. Лъэпкъ быракъым имэфэкI унагъо пэпчъ щыхэдгъэунэфыкIыщт ыкIи ар къызэрыкIогъэ тарихъ гъогухэм тафызэплъэ­кIыжьыщт.

Я 19-рэ лIэшIэгъу. Дышъэпс жъогъо 12-мрэ щэбзащэхэмрэ зытет быракъ уцышъо дахэр апэрэу къызщаIэты­гъэр 1830-рэ илъэсым адыгэ дзэкIолIхэм язэхахь. Ар Эдмонд Спенсер итхы­лъэу «Путешествие в Черкесию» зыфиIорэм къыщитхыжьыгъагъ. Тхылъыр 1839-рэ илъэсым Лондон къыщыдагъэ­кIыгъ. Тыркуем исыгъэ адыгэ лIэкъолъэшхэм къахэкIыгъэ бзылъфыгъэм адыгэ быракъыр иIэрышIыгъ. Истамбыл къыфырахыгъэ ныпыр дзэпащэм къыззэкIоцIехым, зэдырагъаштэу гушIо макъэр дзэкIолIхэм къабгъодэкIыгъ. Спенсер итхылъ ары къызэрэщитхыжьыгъэр.

Я 20-рэ лIэшIэгъу. 1989-рэ илъэс. ШIэныгъэлэжьэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр Спенсер итхылъэу адыгэ лъэпкъ быракъым исурэт зэрытыгъэр ушэтакIоу, Адыгэ Хасэм хэтэу Къуекъо Асфар регъэлъэгъу:

— ХьэдэгъэлIэ Аскэр тхы­лъыр къытити, ащ быракъыр итлъа­гъуи, шIэныгъэлэжьэу Хьабэхъу Маринэ еттыгъ. СурэтышIхэм адэжь тыкIуи, Тыгъужъ Махьмудэ истаноккIэ линогравюрэ Маринэ ышIи, оттиск (тедзэ) 70-рэ къыдигъэкIыгъ. Адыгэ быракъым исурэт дунаим джаущтэу хэхьагъэу хъугъэ. Сишъхьэ­гъусэрэ сэрырэ Тыр­куем тызщэIэм хьатхэм ятарихъ епхыгъэ чIыпIэхэр къэткIухьанхэу хъу­гъэ. Адыгэ быракъым ылъапсэ къыз­щежьэрэр ахэм яштандарт-тамыгъэхэр ары. Ащ къыгъэлъагъорэр адыгэ быра­къым ылъапсэ зэрэкуур, ижъы­рэ лъэхъанхэм къазэрэщежьэрэр ары.

НасыпышIоу зысэлъытэжьы адыгэ быракъым икъыхэгъэщыжьын сыхэлэжьэнэу зэрэхъу­гъэм пае.

Спенсер итхылъ дэтыгъэ адыгэ быракъым исурэт цIыфхэм аIэкIэхьаным пае шIыкIэ къы­фэзыгъотыгъэ шIэныгъэлэжьэу Къуекъо — Хьабэхъу Маринэ къызэриIорэмкIэ, быракъым ышъо къырагъэкIыным пае шхъуантIэмрэ уцышъомрэ зэхагъахьэзэ ушэтын тедзэхэр ашIыгъагъэх:

— Апэрэ тедзэгъум къыдэкIыгъэр мары тиунэ къинэжьыгъ. А уахътэм ксерокс щыIагъэп, сурэтым техыгъэ копие аукъодыеу пшIышъунэу щытыгъэп. Сэ сурэтышI сэнэхьатыр къыс­IэкIэхьагъэу щытыти, Адыгэ Хасэм хэтхэр нэбгырэ заулэ хъухэу, Абрэдж Альмири, Къуекъо Асфари тызэгъусэхэу, къысшъхьащытхэу тедзэ-оттиск уцышъохэр сшIыгъагъэх. Быракъым идышъэ жъуагъо­хэмрэ идышъэ щэбзащэхэмрэ оттиск пэпчъ дышъэ краскэкIэ сэр-сэрэу сытIысыжьи згъэлэ­жьыгъэ. КъыдэдгъэкIыгъэ сурэтхэр псынкIэу зэбгырыкIыгъэх. Адыгэ хасэхэм зэIэпахызэ, тыди щыпсэурэ адыгэхэм ашIэнэу, алъэгъунэу хъугъэ.

Джащ тетэу быракъым исурэт Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым, IэкIыб къэралхэм я Адыгэ хасэхэм анэсыгъ, икъэбар Iунэу хъугъэ. 1990-рэ илъэсым Адыгэ Хасэм ифйзэфэсэу Адыгэкъалэ щырагъэ­кIокIынэу рахъухьагъэм зыфагъэхьазырзэ, культурэм и Унэ Iоф щызышIэщтыгъэ Дэрбэ Сэчнэт быракъыр ышIыни зэфэ­сым къахихьанэу ыгу риубы­тагъ. Нэбгырэ заулэ IэпыIэгъу зэ­фэхъухэзэ, ныпыр хьазыр хъугъэ. Зэфэсэу ар апэрэу зыщаIэтыгъэр мэлылъфэгъум и 25-м Адыгэкъалэ щыкIуагъ ыкIи тарихъым къыхэнагъ.

Дэрбэ Сэчнэт скайпымкIэ дэтшIыгъэ зэдэгущыIэгъум гукъэ­кIыжьхэмкIэ къыщыддэгощагъ:

— ШэкIыр Краснодар къитхыгъагъ, сурэтышIэу СтIашъу Ахьмэд къыздеIагъ. Ащ быра­къым исурэт эскизхэр тырыти­гъэхыгъ, быракъым ишапхъэхэр зыфэдэщтхэр къылъытагъ. Сшыпхъу жъуагъохэмрэ щэбзащэхэмрэ хидыкIыгъэх, сятэрэ сянэрэ кIыцэу пытыщтхэр Iудэ- нэ зырызэу зэтращаезэ IэкIэ ашIыгъэх. Нэбгырэ пчъагъэ хэлэжьагъ. Адыгэ быракъыр Тыркуем исыгъэ адыгэ бзылъ­фы­гъэу лIэкъолъэшхэм ащыщым иIэшIагъэу зэрэщытыгъэр зызэхэсэхым, тарихъым къезгъэгъэзэжьы сшIоигъоу сыгукIэ сыкъэхъугъ. Ащ гушхуагъэ къыс­хилъхьагъ. А уахътэм еплъыкIэ зэфэшъхьафхэр быракъым фыряIагъэх. Зэфэсым ар къызэрэчIэтхьащтыр бэмэ ашIэщтыгъэп, зэмыжэгъэхэ шIухьафтынэу афэтшIынэу тыфэягъ. Ащыгъум лъэпкъым тыфэгуIэщтыгъ, сыныбжьыкIагъ, сыпатриотыгъ. Мэлгощ Хъызыр сигъусэу быракъыр тIыгъэу сценэм тыкъытехьэгъагъ. Залым чIэтыгъэ, чIэсыгъэ цIыфхэр бэдэдэ хъущтыгъэх, лъэшэу Iэгу теощты­гъэх, нэку-нэпсы хъугъагъэ­хэри къахэкIыгъэх. ГукъэкIыжьхэр къысшъхьарыо къэс сыгу къэбырсыры. Мэлылъфэгъум и 25-р сэркIэ мэфэкIышху. Си­унашъхьэ быракъыр щэбыбэтэ зэпыт.

Ащ щыублагъэу Адыгэ Хасэм итамыгъэ шъхьаIэу адыгэ быракъыр хъугъэ. Гъэтхапэм и 24-м, 1992-рэ илъэсым Адыгэ ныпыр Республикэм и Къэралыгъо быракъэу Парламентым ештэ. А зэманым депутатыщтыгъэу Александр Дорофеевым а уахътэр дэгъоу ыгу къэкIыжьы:

— УдыкIэко Юрэ япащэу депутат нэбгыриплI ащыгъум Ленинград дгъэкIогъагъэх. Геральдическэ къэралыгъо комиссием адыгэ лъэпкъ быракъыр республикэм и Къэралыгъо быракъ хъун ылъэкIынэу унашъо щаштагъ. Ар тарихъ хъугъэ-шIэгъэ шъыпкъэу хъугъэ.

2013-рэ илъэсым быракъым и Мафэ мэлылъфэгъум и 25-м хэдгъэунэфыкIызэ тшIынэу Парламентым ештэ. Хэбзэгъэуцу­хэм ямызакъоу, общественнэ IофышIэхэм, хасэхэм, лъэпкъым зыгу етыгъэу фэлэжьэгъэ цIыфхэм зэкIэми яшIушIэ ащ хэлъ. Дэрбэ Сэчнэт ышIыгъэ адыгэ лъэпкъ быракъыр АР-м и Лъэпкъ музей, Къэралыгъо академическэ къэшъокIо ансамблэу «Налмэсыр» зычIэт унэм щаIыгъынэу хъугъэ. Нэужым Адыгэкъалэ иадминистрацие ипащэ илъэIукIэ ямузей чIалъхьажьыгъ.

ШIэныгъэлэжьэу Пэнэшъу Аскэр къызэриушыхьатырэмкIэ, адыгэ лъэпкъ быракъыр адыгэхэм языкIыныгъэ сыдигъокIи фэлэжьагъ:

— Документ пчъагъэ сэ сшъхьэкIэ слъэгъугъэ хъарзынэщым хэлъэу, ахэм къагъэлъагъо пщи, оркъи зэхэдз ямыIэу, нэбгырэ мин пчъагъэ аугъоити — бжъэдыгъуи, абдзахи, шапсыгъи зэхамыдзэу, зыч-зыпчэгъоу пыим адыгэхэр зэрэпэуцужьыщтыгъэхэр. Быракъым къыгъэлъагъощтыгъэр, зэреплъыщтыгъэхэр — адыгэ лъэпкъыр зы зэрэхъущтыр ары. Быракъыр лъэпкъым ишIэжь, лъэпкъым ыгу, ыпс, ащ жъуагъоу тешIыхьагъэхэми адыгэхэр лъэпкъ пчъа­гъэу зэрэхъущтыгъэхэр ары къагъэлъагъощтыгъэр. Джа быракъыр агу илъэу, ащ кIырыплъыхэзэ ябэнэныгъэ нахь лъэшы ашIыгъ. АкIуачIи, апси екъуфэ нэс пыим пэуцужьы­гъэх. Арышъ, быракъыр лъэпкъыр зыч-зыпчэгъу зышIырэр ары.

Анахь дгъэлъапIэу, анахь тикIэсэ мэфэкIхэм адыгэ быракъым и Мафэ зэу ащыщ. Тыди щыпсэурэ адыгэхэм зыкIыныгъэ къахелъхьэ. Дунаир зэлъызыкIугъэ узым къыхэкIыкIэ непэ унэрыс шапхъэхэр тэгъэцакIэх, ау щытми, тикъэралыгъо быракъ и Мафэ къызэрэхэдгъэщын тлъэкIыщт шIыкIэхэри щыIэх, ар хегъэунэфыкIы Общественнэ движениеу «Адыгэ Хасэм» итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан:

— Непэ зэпахырэ узэу дунаим зыкъыщызыIэтыгъэм унэрысы тишIыгъ. Ащ емылъытыгъэу республикэм щыпсэурэ цIыфхэм сыкъяджэ адыгэ быракъым и Мафэ тилъэпкъ быракъ тиунашъхьэхэм, тибалконхэм ащыдгъэIэнэу. Адыгэ быракъыр тыди щыпсэурэ адыгэхэм шIу алъэгъу, дахэ, тызэрепхы. Ащ тычIэтэу непэ лъэпкъым зиу­жьыжьыгъ. Джащ фэдэу мы тызгъэгумэкIырэ уахътэу тызхэтым тыпхырыкIынышъ, нахьышIум тыкъыфэкIонэу сэлъаIо. МэфэкI мафэмкIэ пстэуми сафэгушIо!

Зэпахырэ узым тызэлъимыштэным паекIэ тиунэхэм тарысэу адыгэ быракъым и Мафэ мыгъэ хэдгъэунэфыкIыщт. Тэгугъэ къыкIэлъыкIощт илъэсым адыгэ быракъыр зыIыгъыщтхэ шыу, лъэс зекIохэр мэфэкIым хэтэу, тызэресагъэм фэдэу, дахэу, игъэкIотыгъэу хэдгъэунэфыкIын тлъэкIынэу.

Тэу Замир.