Хэгъэгу зэошхом илъэхъан тидзэхэм нэ­мыц­хэр зэхагъэтакъохи защытекIохэм ыуж И. В. Сталиным къыблэ-къохьэпIэ лъэ­ны­къом­­кIэ чыжьэу лъыкIотэгъэ пыир къызэ­тыри­гъэуцонэу унашъо ышIыгъагъ.

Ар къадэхъуным пае Терек пэблагъэу щызэогъэ нэмыцхэм яапэрэ танкыдзэ зэтыраIэжэн фэягъэ. Закавказскэ фронтым тизэолIэу щызаохэрэм чаныгъэ къызхагъэфэнэу Сталиным къа­тыригъэпытыхьэгъагъ.

Тидзэхэм Сталинград шъхьафит зашIыжьым, Донрэ Ростоврэ нэмыцхэр къыщадзыхьанхэр пшъэрылъ шъхьаIэу къафагъэуцугъагъ. Ар къадэхъун зэри­лъэкIыщтым пыир тещыныхьэщтыгъ, яапэрэ танкыдзэ псын­кIэу Кавказым ращыжьын фэя­гъэ. Джащыгъур ары Гитлер идзэхэм къызэкIэкIонхэу унашъо къазыфишIыгъагъэр.

Фашистыдзэ купэу «А» зыфиIорэр советскэ зэолIхэм къа­пэуцужьынэу амал иIагъэп, гузэжъогъоу тыгъэкъохьапIэмкIэ ыгъэзагъэу кIощтыгъ.

1942-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ ыкIэм генерал-фельдмаршалэу фон Манштейн дзэ купэу «Дон» зыфиIорэм пащэ фашIыгъагъ. Тидзэхэр зэтыриIажэхэзэ, нэмыцхэр Кавказым къырищыжьынхэу щытыгъ.

Фашистыдзэхэм зэоныр зэпагъэугъэу зыкъагъэгъунэжьызэ зэкIэкIожьыщтыгъэх. Ти­зэолI­хэр ащ тегушIухьагъэхэу лъэкIэу яIэмкIэ зэкIафэщтыгъэх. Адыгеим икъушъхьэхэми къа­нэсыгъэх. ТIуапсэ пэгъунэгъэIоу щыкIогъэ зэпэуцужьхэм нэ­мыцылъэу щагъэчъагъэр бэ. Къушъхьэ-шхончэо дивизиехэу кIочIаджэ хъугъэхэр псыхъоу Пщыщэ нэс зэкIакIохи, къызэтеуцогъагъэх, ау ахэр зэоным тегъэпсыхьажьыгъагъэхэп.

Советскэ гъогушIхэм километри 155-рэ хъурэ гъогоу «Псы­шIуап — Мыекъуапэ» зы­фиIорэр зэрашIырэм нэмыцхэр инэу ыгъэгумэкIыщтыгъэх.

Пыир иартиллерие нахь псынкIэу къушъхьэхэм къызэрахищыжьыщт амалым лъыхъу­щтыгъ. КIуапIэу яIэгъэ за­къор «ТIуапсэ — Хъыдыжъ — Мые­къуапэ» зыфиIорэ гъогур ­арыгъэ.

1943-рэ илъэсым иапэрэ ма­фэхэм я 97-рэ егерскэ дивизие псэупIэу Шаумян къыбгынагъ, ащ я 101-рэ дивизиери ыуж итэу зэкIакIощтыгъ. Генерал-майорэу Мюллер зэхигъэуцогъэ планым къызэрэдилъы­тэщтыгъэмкIэ, щылэ мазэм и 17-м къушъхьэу Гейман, и 23-м къушъхьэтхыхэу Гойтх, Сарай къабгынэнхэ фэягъэ.

Нэмыцхэр зэкIакIощтыгъэх. Тидзэхэр ренэу атебанэщты-гъэх, пыим чIэнагъэхэр рагъэшIыщтыгъ. Къушъхьэу «Лысый» зыфиIорэм дэжь нэмыц ди­визиеу «Эдельвейсым» иразведбат щызэхагъэтэкъуагъ. Мэ­фэ псаум тидзэхэр зэпа­мыгъэоу къапэуцужьыгъэ фашистхэм язэуагъэх.

Къушъхьэхэм къахэкIыжьын зылъэкIыгъэхэ нэмыцхэр зэкIэ къалэу Мыекъуапэ икъыблэ лъэныкъо километри 10 фэ­дизкIэ пэчыжьэу агъэнэфэгъэ чIыпIэм щызэрэугъоижьынхэу щытыгъ.

Щылэ мазэм и 24-м фашистхэр ХъыдыжъкIэй дэкIыжьыгъэх, 25-м псыхъом телъ лъэмыджыр къагъауи Апшеронскэ къабгынагъ. А мафэхэм я 49-рэ нэмыц къушъхьэ-шхончэо корпусыр псынкIэу «Мыекъуапэ – Шытхьалэ» зыфиIорэ гъо­гумкIэ Усть-Лабинскэ лъэны­къом рекIокIыщтыгъ.

Нэмыцыдзэу зэкIакIохэрэр Усть-Лабинскэм бэу щызэтырихьэгъагъэх. Танкхэр зыдэкIощтхэр амышIэу зэхэтыгъэх. Я 42-рэ гренадерскэ полкым ипащэу, полковникэу Ауэрырэ я 46-рэ лъэсыдзэ дивизием икомандирэу генералэу Хак­циусрэ Мыекъуапэ зэрэдэсхэу къызэIукIэгъэ нэмыцыдзэхэр зэрызэкIэкIощтхэ шIыкIэр аухэ­сыщтыгъ.

Ауэр картым кIэрищи IапэкIэ къыригъэлъэгъузэ къыриIогъагъ:

— Мары «Мыекъуапэ — Шытхьалэ — Усть-Лабинск» зыфиIорэ гъогур. Ар псыхъоу Пшызэ пхырэкIы. Мы гъогу закъор ары къушъхьэ-шхончэо корпусыр зэрэщытэу зэрипщынэу щыIэр. О ахэм пащэ уафэсэшIы ыкIи ппшъэ къисэлъхьэх о уиполк, Шытхьалэ къэсыгъэ батальоныр, само­катнэ батальонэу роти 3 зыхахьэрэр, артиллерийскэ дивизион псынкIэр шыхэр зэригъусэу ыкIи артиллерийскэ батареер. О уиIофыр корпусэу зэ­кIакIорэм чIэнагъэ емыгъэшIыныр ары. Пыеу шъуауж итым шъуфыримыкъущтмэ, шъупэ­мыуцужь. Аужырэ нэмыц зэо­лIыр лъэмыджым зэрикIэу, са­перхэм ар къагъэонэу яIу.

Щылэ мазэм и 26-м я 46-рэ лъэсыдзэр Мыекъуапэ къыдэкIыжьыгъагъ, и 28-рэ мафэм гренадерскэ полкым иподразделениехэр къыдищыжьыгъа­гъэх. А мафэхэм ауж полковникэу Ауэр Пшызэ лъэмыджым икIыжьыгъагъ.

Джарэущтэу нэмыц теха­кIо­хэм Мыекъуапэ къабгынэгъагъ, ахэм кIэкIэу тидзэхэр ауж итхэу чIэнагъэхэр арагъэшIыхэзэ язэуагъэх.

Иван Бормотов.