Мы тхыгъэр 1997-рэ илъэсым тигъэзет къыхиутыгъагъ. А лъэхъаным цIыфыбэмэ статьяр ашIогъэшIэгъоныгъ ыкIи агу рихьыгъэу письмэхэр редакцием къыфатхыгъагъэх. Джырэ нэс статьяр зипIэшъхьагъэу, ихъарзынэщ хэлъэу зымыгъэкIодыгъэхэр щыIэх. Ахэм ялъэIукIэ ар тэри непэ къыхэтэутыжьы.

Хэгъэгу зэошхор зыщыкIогъэ чIыпIэхэр ятеплъэкIэ джы къэшIэжьыгъуаех. Шъоф зэикIхэу топыщэхэм, танкхэм, самолетхэм аухьэджыхьагъэхэм лэжьыгъэр къа­щахьыжьы, унакIэхэр ащашIыгъэх. Заом ичэщ-мэфэ 1418-рэ зэпызычыгъэ зэолI­хэм ауж лIэуж пчъагъэхэр къикIыгъэх. Ахэр арых текIоныгъэр къытфыдэзыхыгъэ лIыхъужъхэр зыгъэлъапIэ­хэрэр, саугъэт­хэр къызэIузыхыхэрэр, тарихъым инэкIубгъохэр лъызгъэкIуа­тэхэрэр.

Хэти ащыгъупшагъэп, сыди ащыгъуп­шагъэп. А гущыIэ зэгъэфагъэхэр къатIохэ зыхъукIэ, непэ къытхэмытыжь дзэкIолIхэр тыгу къэтэгъэкIыжьых. Агу къытеофэ япшъэрылъхэм зэрафэшъыпкъагъэхэр зэрэтшIэрэм къыхэкIэу тэгъэлъапIэх, щысэ атетэхы. ЗэкIэми якIодыкIэ тымышIапэрэми, лъытэныгъэу афэтшIырэр къеIыхырэп.

Краснодар краим ит къалэу Тимашевскэ къыщызэIуахыгъэ саугъэтыр Епистиние Степановам икIэлибгъумэ афэгъэ­хьыгъ. Зэшибгъумэ ащыщэу заом къи­кIыжьыгъэр зы ныIэп. Ау ащи бэ ыгъэшIэ­жьыгъэп, уIагъэхэмрэ узхэмрэ апигъэуцужьын кIуачIэ ымыгъотэу дунаим ехыжьыгъ.

ТIопсэ районым иадыгэ къуаджэу ШIоикъо щыщэу Шъхьэлэхъо Чэбэхъан икIэлибгъу, ипхъорэлъфищ, инысэ заом ыгъэкIуагъэх. ЛIыхъужъэу зэшиблыр, ипхъорэлъф, инысэ фэхыгъэх.

Тэхъутэмыкъое районым икъуаджэу Щынджые щыпсэущтыгъэх Хьэрахъо Чэбэхъан икIалэхэу Абочыр, Анджэрый, Андзаур, Къамболэт, Биболэт. Ахэр мэкъумэщышIагъэх, кIэлэегъэджагъэх. ПIуныгъэ дэгъоу яIэм урыгушхонэу щытыгъ. Фашист техакIохэм тихэгъэгу зао къызырашIылIэм, зэшитфыри дзэм къулыкъушIэ кIуагъэ. Янэу Чэбэхъан ыкъо­хэм апаплъэщтыгъ, ау зыми къыгъэзэжьыщтыгъэп. Письмэ гухэкIэу къыIу­кIэрэмэ арытхагъэр ышIошъ ымыгъэхъоу икIалэхэм яжэщтыгъ. ЯчъыякIэ, языгъэ­псэфыкIэ зэримышIэрэм къыхэкIэу ежьыри игъом шхэщтыгъэп. Чэщрэ пIэ шъабэм хэлъэу чъыеныр зыфимыдэу ошэкурыр пIэкIорым тырихыти, пхъэмбгъумэ ателъыщтыгъ...

Хьэрахъу зэшхэм ягъунэгъу дэдэу щысыгъэх Трэхъо Шъэлихьэрэ Гощэфыжьырэ. Зэшъхьэгъусэхэм кIэлэ 15 зэдапIущтыгъ. А унагъом ищыIэкIэ-псэукI ары игъэкIотыгъэу непэ сыкъызытегущыIэ сшIоигъор.

Бын Iужъу зэгурыIожьэу, loфшIэныр шIу алъэгъоу, гъунэгъухэр агъэлъапIэу Трахъохэр зэрэщытхэм фэшI Щынджые дэс лэжьакIомэ ягугъу дахэкIэ ашIы­щтыгъ. Нэбгырэ пэпчъ къэбарэу къепIолIэн плъэкIыщтыр зэфэшъхьафми, зэкIэри зы кIуачIэ зэфищэжьырэм фэд. А кIуачIэм узэреджэщтыр сшIапэрэп: лIыгъэ, цIыфыгъэ, нэмыкIэу къэпIощтми, зэшхэм тарихъым хатхэгъэ нэкIубгъохэр егъашIэм зыми хэкIокIэщтхэп.

Исмахьил, Сахьид, Мэдин, Уалид, Хъалид Хэгъэгу зэошхом лIыхъужъныгъэ щызэрахьагъ. Асхьад Iашэр ыIыгъэу мызэуагъэми, текIоныгъэм и Мафэ къэзы­гъэблэгъагъэмэ ащыщыгъ.

Исмахьилэ колхозым учетчикэу Iоф щишIэзэ, трактор бригадэм ипэщагъ. Нэужым тутыныр зылэжьырэ бригадэр зэрищэнэу пшъэрылъ къыфашIыгъ. Уикъуа­джэ удэсэу сэнэхьат гъэнэфагъэ уиIэныр ащ ыгу рихьыщтыгъ. Ау Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, мамыр IофшIэныр зэпигъэун фаеу хъугъэ.

Дзэм къулыкъур щихьызэ, пый мэхъа­джэр Ростов-на-Дону къынэсыгъагъ. Къалэм икъэухъумэн анахьэу фэгъэзэгъагъэр я 56-рэ армиер ары. Фашистхэр Кавказым къынэсынхэм дэгуIэщты­гъэх. Ар тидзэхэм къагурыIощтыгъ, фашистхэм кIуапIэ арамытыным пылъыгъэх.

— Ростов дэжь тыщэзао, — къытхыщтыгъ Исмахьилэ. — Непэ нэмыцхэр пчъагъэрэ апэкIэ къилъыгъэх. Лъэшэу уIэшыгъэхэшъ, зэкIэтыдзэжьынхэр къытэхьылъэкIы. Тэ, дзэкIолIхэм, тыщынэрэп. ЗыкIыныгъэ зэрэтхэлъым тегъэгушхо, фашистхэм чIэнагъэхэр ятэгъэшIых. Тикомандирхэм къызэрэтаIуагъэмкIэ, бэ тетымыгъашIэу тапэкIэ тылъыкIотэщт. Ащ фэшI зытэгъэхьазыры...

Ростов-на-Дону икъэухъумэн фэгъэ­хьыгъэ заохэм Трэхъо Исмахьилэ ахэла­жьэзэ, лIыхъужъэу зэрэфэхы­гъэр къэ­зыIотэрэ тхыгъэр иIахьылхэм къа­IукIагъ.

Сахьиди заом иапэрэ мафэхэм къащыублагъэу ти УIэшыгъэ КIуачIэхэм ясатырэ хэтыгъ. Исмахьилэ игъусагъэп шъхьае, Ростов-на-Дону къэзыухъумэрэ дзэкIолIмэ ащыщыгъ. Фашистхэм заом зырамыгъэукIыхьан ямурадэу генерал-фельдмаршалэу Г. Рундштедт зипэщэ армием пшъэрылъ зыфигъэуцужьыгъагъ къалэм итемыр ыкIи итемыр-къокIыпIэкIэ кIонышъ, Шахты, Новочеркасскэ анэсынэу. Ащ ыуж ти я 9-рэ ыкIи я 56-рэ армиехэр къыдзыхьанхэу гухэлъхэр иIагъэх.

Я 9-рэ армием идзэкIолIхэм лIыгъэ шъыпкъэ къызыхагъэфагъ. Нэмыц техакIохэм ятанкхэм апэуцухи, кIуапIэ аратыгъэп. Кавказыр фашистхэм псынкIэу аштэнымкIэ гухэлъэу яIагъэр къадагъэ­хъугъэп. Ау Ростов фэгъэхьыгъэ заохэр ащ щаухыгъэп. ЛъэныкъуитIуми чIэнагъэ­хэр ашIыщтыгъэх. Гитлер идзэхэм гъэрэу тидзэкIолIэу аубытыгъэхэм Трэхъо Сахьидэ ахэфагъ.

Концлагерым дэс дзэкIолIхэм хьэзабэу ащэчыгъэр зыфэдизыр къэтхыжьыгъуай. Тидзэхэм фашистхэр зэкIадзэжьыхи, концлагерым гъэрэу щаIыгъыгъэхэр къы­зыдагъэкIыжьхэм, Трэхъо Сахьидэ Iашэр ыIыгъэу пыим бэрэ езэожьынэу хъугъэп. Ипсауныгъэ лъэшэу зэщыкъогъагъэ. Аджал узыр къыштагъэу Щынджые къызэкIожьым, мазэ нахь темышIэу дунаир ыхъожьыгъ.

Трэхъо зэшмэ щыIэныгъэ гъогоу къа­кIугъэм зыщызгъэгъуазэ сшIоигъоу анахьэу гущыIэгъу сызыфэхъущтыгъэхэр Асхьадрэ Хъалидэрэ. Ау сызыфэе къэ­бархэр икъоу сфэмыугъоихэзэ, ошIэ-дэмышIэу ыкIи игъонэмысэу дунаим Асхьад ехыжьыгъ. Арэу щытми, Асхьад гъо­жьы­шъо хъугъэхэ письмэ тхьапэхэу къызаджэщтыгъэхэр, сиблокнотмэ адэстхагъэхэр къысфэнагъэх.

Мэдинэ райном Iоф щишIэзэ, ыныбжь икъуи, 1939-рэ илъэсым дзэм къулы­къушIэ кIогъагъэ.

— Тэ письмэхэр зэфэдгъэхьыщтыгъэх, — къысфиIотэжьыщтыгъ ышнахьыкIэу Хъалидэ. — Советскэ-фин заом ар зэрэхэлажьэрэр сшIэщтыгъэ. А лъэхъаным сэри дзэм къулыкъур щысхьыщтыгъ. Зэгорэм чIыпIэу тызыдэщытхэр зызэблэтэхъухэм, километрэ заулэ нахь тазыфагу имылъэу пыим тезэонэу хъугъагъэ. ПэшIорыгъэшъэу тызэфатхи, тызэIукIэнэу итхъухьэгъагъ, ау ар къыддэхъугъэп. ПсынкIэ IофкIэ Брест ипытапIэхэр къыу­хъумэнэу Мэдинэ зыхэт дзэр агъэкIуагъ.

Мэдинэ урыси, белоруси, нэмыкI лъэпкъхэри игъусэхэу Брест ипытапIэхэм къулыкъур зэращихьырэр иIахьылхэм къафитхыщтыгъ. Шъхьаихыгъэу Iофхэм язытет Мэдинэ къыфэмыIуатэщтыгъэми, Хъалидэ дэгъу дэдэу къыгурыIощтыгъ Брест щыкIорэ заор зыфэдэр.

— Мафэу блэкIыгъэр хьылъэ къыт­щыхъугъ. Синыбджэгъоу хэкIодагъэр макIэп, — къыщиIуатэщтыгъ Мэдинэ иаужырэ письмэхэм ащыщ. — Пыир икIэрыкIэу къыджэхахьэ. Ар зыми шъхьасырэп...

А мэфэ къинхэм Трэхъо Мэдинэ лIыхъужъэу ышъхьэ зэригъэтIылъыгъэр зэрытхэгъэ письмэ гухэкIыр иIахьылхэм къаIукIагъ.

Щынджые ыкIи Тэхъутэмыкъуае Уали­дэ ащеджагъ. Советскэ-партийнэ еджапIэр къыухи, комсомолым ирайком Iоф щи­шIагъ.

Икъоджэ гупсэу Щынджые къагъэ­кIожьи кIэлэегъэджэ сэнэхьатым рылэ­жьагъ. 1939-рэ илъэсым дзэм къулыкъу щишIэнэу ащагъ.

Коммунист ныбжьыкIэр политрукэу агъэнэфагъ. Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, летчикхэр зыщагъэхьазырырэ еджапIэм агъэкIуагъ.

ШIэныгъэ куухэр зыIэкIэлъ офицерым къулыкъур дэгъоу ыхьыщтыгъ. Ар партийнэ организацием исекретарэу ха­-дзыгъ. Летчик сэнэхьатым зызыфегъасэм, я 863-рэ истребительнэ полкым агъэ­кIуагъ.

Уалидэ Краснодар краим, Украинэм, нэмыкI шъолъырхэм яогухэм ащызэуагъ. Янэ-ятэхэм пIуныгъэ дэгъу къызэрэратыгъэр ишэн-зекIуакIэхэм къахэщыщтыгъ. Ащ иIахьылхэр, дзэ къулыкъум щыIэхэ икъоджэгъухэр, иныбджэгъухэр зыщигъэ­гъупшэщтыгъэхэп. Зыгъэпсэфыгъо уахътэу ыгъотырэр мэкIагъэми, письмэхэр афитхыщтыгъ, акIэупчIэщтыгъ. Ау 1943-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 31-м къыщегъэжьагъэу летчик лIыбланэм зы письмэ тхьапи къытхыгъэп, игущыIэ мэкъэ шъа­бэхэр зыми зэхихыжьыгъэхэп. Уалидэ икIодыкIэ зэрагъашIэмэ ашIоигъоу иIахьылхэр бэрэ кIэупчIагъэх.

Апэу зэрагъэшIагъэ полкым икомандирыщтыгъэу Евгений Анатольевич Гуляевыр Краснодар зэрэщыпсэурэр. Ащ къариIуагъ Москва пэмычыжьэу къалэу Щелково щыщэу Анатолий Павловым Уалидэ зэрэдэзэуагъэр, адыгэ кIалэм ыгу къытеофэ зэригъусагъэр.

— Уалидэ икIодыкIэ шъошIэ сшIошIыщтыгъ, — къыIотэжьыщтыгъ Анатолий Павловым. — Джырэ нэс шъуа­дэжь сыкъызэрэмыкIуагъэр къезгъэ­кIурэп, къысфэжъугъэгъу. ШъуикIалэрэ сэрырэ летнэ еджапIэм тыщызэде­джагъ. Iулъхьэр тIу зэфэтшIызэ, къинэу ыкIи гушIуагъоу тиIэр зэдэдгощыхэзэ зы полкым тызэдыхэтыгъ. ЦIыф шъы­рытэу, ныбджэгъушIоу, лIыгъэ зыхэлъ офицерэу ар къызэрэтхэтым фэшI тыгу рихьыщтыгъ.

Пыир ипчъагъэкIэ нахьыбэми е нахь дэгъоу уIэшыгъэми, щынэныр ащ ишэныгъахэп. Игъусэхэм мырэущтэу ариIоныр икIэсагъ: «ЧIыгум шIэныгъэу щызэбгъэгъотыгъэр ары огум щыбгъэфедэрэр. Тамэу уиIэр пытэмэ, дэгъоу убыбыщт». Уалидэ чIым IэпыIэгъу къызэрэщыпфэхъурэм фэдэу, огум зибыбэкIи иамал къызэрихьэу игъусэхэм алъыплъэ­щтыгъ, ишIуагъэ аригъэкIыщтыгъ.

— Сэ къин дэдэ къысщэхъу синыбджэгъоу Трахъом сыкъытегущыIэныр, — тIэкIу зытешIэ нэуж игупшысэхэм къапидзэжьыгъ Павловым. — ШъуикIалэ сэ сыкъигъэнэжьыгъ, ау ежь хэкIо­дагъ. (Нэпсыр ынэгушъхьэ рилъэкIэхызэ, игущыIэхэр зэпищыхэзэ, ерагъэу къыIуатэщтыгъ). Типолк Къырым шъхьафит ышIыжьыщтыгъ. 1943-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 31-м илъэсыкIэр къызэрихьэрэм фэшI дзэкIолIхэмкIэ тызэрэугъоигъагъ. Илъэсыжъэу икIырэм имафэхэр тыгу къэдгъэкIыжьызэ, тирэхьатныгъэ зыукъогъэ унашъор псынкIэу къытатыгъ. Тибомбардировщикхэм, тиистребительхэм тячъалIи, огум тибыбагъ.

Фашист самолетхэр Керчь пэмычыжьэу къыщылъэгъуагъэх. Ахэр тисамолетхэм анахьыбагъэх. Пчъагъэм емылъытыгъэу уипшъэрылъ бгъэцэкIэныр дзэкIолIым ихабзэу щыт. Фашистхэм ясамолетхэр благъэу къызытэбыбылIэхэм, лъэныкъуи­тIумкIи мэшIо лъэш къызэIутхыгъ. Уали­дэ шэны зэрэфэхъугъэу, чIыпIэ къин ифагъэми, мэхагъэ къызыхигъафэщтыгъэп, илыягъэу гумэкIыщтыгъэп. IэпэIэсэныгъэ хэлъэу пыим исамолет ыбгъу зыкъишIи, машlop ридзыгъ. Фашист самолетыр стызэ чIым зэрефэхырэм тигъэгушIуагъ.

А нэгъэупIэпIэгъум летчикэу Павловыр гузэжъогъу чIыпIэ зэрифагъэр Уали­дэ ылъэгъугъ. Заор нахь зыщылъэшы­гъэм ебыбылIи, иныбджэгъу къыухъумэу фежьагъ. Павловым къыпэблагъэ хъугъэ самолетым У. Трахъом пцэшIуащэхэр зытырепхъанкIэхэм, Iугъо шIуцIэм зэлъи­штэзэ чIым ефэхэу ыублагъ...

Адыгэ летчикым иныбджэгъу урыс кIалэр къыгъэнэжьыгъ, ау ежьыр щынэгъуапIэм къикIыжьынэу игъо ифагъэп. У. Трахъом исамолетэу фашистхэр бэрэ къызылъыплъагъэхэр мэшIо стырым зэлъишти, стызэ псым хэфагъ. Летчикым зыкъыридзыжьынэу хъугъэп...

Хэгъэгу зэошхом иорденэу ятIонэрэ степень зиIэр, нэмыкI тын лъапIэхэр къызыфагъэшъошэгъэ Трэхъо Уалидэ щымыIэжьыми, къыдэзэогъэ дзэкIолIхэу Павловымрэ Гуляевымрэ яныбджэгъу зыщагъэгъупшэщтыгъэп. ИIахьылхэм адэжь заулэрэ къэкIуагъэх, зэблэгъэныгъэ пытэ зэфыряIэу зэкIэупчIэщтыгъэх, зэлъыкIощтыгъэх.

Хъалидэ 1940-рэ илъэсым ыныбжьыкIэ къытефи, дзэм къулыкъушIэ кIуагъэ. Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, я 162-рэ артполкэу зыхэтыгъэр Ленинград икъэу­хъумэн фагъэзагъ. Революцием икъалэ бомбэ мин пчъагъэ фашистхэм къытырадзагъ. Арэу щытми, къалэм иухъума­кIохэр къэщтагъэхэп, къызэкIэкIуагъэхэп.

— Мафэр ыкIэм факIощтыгъ, — къыс­фиIотэжьыщтыгъ Трэхъо Хъалидэ. — ЧъыIагъэ. Осыр лъэшэу къесыщтыгъ. Къиныгъохэр зэпытчыхэзэ, ерагъэу тапэкIэ тылъыкIуатэщтыгъ. ПытапIэу къытфагъэнэфагъэм тынэмысыпэу тлъэгъугъэм тыгухэр къыгъэузыгъэх. Бзылъфыгъэхэм кIэлэцIыкIухэр аIы­гъэу осым хэсых. ЛIыжъ нэбгырэ зытIоу ягъусэмэ пхъапэхэр къаугъоизэ, мэшIо цIыкIу кIэлэцIыкIухэм афашIыгъ. А тхьамыкIэгъо-къиныгъоу тицIыфхэр зыхэфагъэр зытэлъэгъум, зэкIэ тидзэ­кIолIхэмкIэ гущыIэ пытэ ттыгъагъэ тызышъхьамысыжьэу фашист теха­кIохэм тязэонэу, хэгъэгур шъхьафит тэшIыжьыфэ рэхьат тымыхъунэу.

Фашистхэм Ленинград къаухъурэин, къыблэ лъэныкъомкIэ Пулковскэ лъэгапIэхэм блэгъэ дэдэу къякIолIэнхэ алъэ­кIыгъ. Къалэр ыштэнэу пыир пчъагъэрэ фежьагъ, ау къыдэхъугъэп, къыдэхъунэуи щытыгъэп. Хъалидэ зыхэт подразделением метри 100 фэдиз нахь къэмынэжьэу нэмыц техакIохэр къекIуалIэхэу къыхэ­кIыгъ.

А лъэхъаным отделением икомандирэу Трахъом унашъо къырати, ушэтакIо загъакIом, щынэгъуапIэ ифагъ. ТидзэкIолIхэу нэбгырэ 12 нахь мыхъухэрэр фашист ротэм пэуцугъэх. ПчъагъэкIэ пыйхэм уатекIон зэрэмылъэкIыщтыр Хъ. Трахъом ешIэти, фашистхэм ятхьагъэпцIэкIыгъэх. Ягранатхэр, автоматхэр тидзэкIолIмэ аIэ къырагъэхьагъ. ЕтIанэ благъэу япшылIэхи, зэкIэми а зы нэгъэупIэпIэгъум зэды­рагъаштэу гранатхэр нэмыц техакIохэм ахадзагъэх, чIэнагъэхэр арагъэшIыгъэх.

Ащ ыуж Хъалидэ ыгъэшIэгъожьыщтыгъэп пыим блэгъэ дэдэу екIолIагъэми е бжымкIэ езэон фаеу хъугъэми. Заом ишапхъэхэр къыгурыIуагъэхэу щытыгъ. УичIыгу мамыр имылъэу насыпышIо узэрэмыхъущтыр тидзэкIолIхэм дэгъоу ашIэщтыгъ.

Ныбжь зиIэм игукъэкIыжьхэм яIэшIугъи яхьылъагъи ныбжьыкIэм гурыIогъуае фэхъоу алъытэми, Хъалидэ иеплъыкIэхэр шIэхэу къыплъыIэсынэу щытыгъэх. Ленинград фэгъэхьыгъэ къэбархэр бэу цIыфмэ зэрэзэхахыщтыгъэм ар къыхэкIыщтыгъэуи плъытэ хъущт.

Фашистхэм сыд фэдиз хъункIагъэ зэрахьагъэми, Ленинград афэштагъэп. Фронтымрэ тылымрэ зэрэзэдеIэжьхэрэм ишIуагъэкIэ Ленинград ыкIи Волховскэ фронтхэр зэIукIэнхэм фэгъэхьыгъэ Iофыгъохэр тидзэпащэхэм зэрахьагъэх. А лъэхъаным Хъалидэ ыIэ сэмэгу къауIэгъагъ. Госпиталым ар афэмыкIоу Ленинград иблокадэ зэрэщытэу тырахыжьыфэ лIыхъужъэу зэуагъэ.

Ащ ыуж Карельскэ фронтым агъэ­кIуагъ. Лейтенант курсхэр къызеухым, Японием пэуцугъэ тидзэкIолIхэм ахэтэу къулыкъур ыхьыгъ. Китаим, Монголием ащыIагъ, 1956-рэ илъэсым лейтенантэу Хъ. Трахъом ядэжь къыгъэзэжьыгъ.

Асхьад зэрэныбжьыкIэм фэшI заом кIогъагъэп. Ар мэлахъоу, шыкуаоу щытыгъ. Къуаджэм щылажьэзэ, ятIонэрэ фронтыр зыфэдэр къыгурыIогъагъ. Иныбджэгъухэу, механизаторхэу Тэкъэшэ Хьаджыбирам, Абрэдж Мыхьамод, Лъэхъусэжъ Аскэрбый, нэмыкIхэри игъу­сэхэу мэфэ нэфыр афимыкъоу чэщ мэзахэми лэжьыгъэр апхъыщтыгъ. Тракторыр зэрыкIорэ гъогур е хьасэр зэрэмэзахэм фэшI остыгъэкIэ фагъэнэфыщтыгъ. А IофшIэныр пшъашъэхэм агъэцакIэуи къыхэкIыщтыгъ. Тракторыр зыщагъэцэкIэжьэу Тэхъутэмыкъуае дэтым Асхьади иныбджэгъухэри лъэсэу кIохэу мэфабэ къякIугъ.

Трэхъо Асхьад медалэу «За доблестный труд в 1941 — 1945 гг» зыфиIорэр къыфагъэшъошэгъагъ. Хэгъэгу зэошхор заухым, мэкъумэщ сэнэхьат зэфэшъхьафхэм арылэжьагъ. Ащ икIэлитфи дзэм къулыкъур щахьыгъ.

Трэхъо зэшхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр зы илъэскIэ сыугъоигъэхэп. Iофыгъо анахь шъхьа­Iэхэм апае уахътэр тфимыкъоу къызэрэхэкIырэм ар тесэлъхьэ­кIи тэрэзыIо хъунэп. Игъо сызыкIимыфэщтыгъэмэ ягугъу къэсшIы сшIоигъу.

Трэхъо Асхьад ыдэжь мафэм сыкъы­зэкIом, къыздэгущыIэным фэмыхьазырэу къысиIуагъ. ПэшIорыгъэшъэу тызэзэгъи, икIэрыкIэу ащ ыдэжь сыкъэкIуагъ. Асхьад хьапщэзэ, игущыIэхэр зэпищыхэзэ, зыщыгъозэ къэбархэр кIэкIэу ыгу къырихыщтыгъэх. Чылэм сыщыIэу пчэдыжь горэм Асхьад иIофшIапIэ сычIэхьагъ. Щынджые колхозым ар икассирыгъ. НэшIукIэ къы­сэплъыгъ шъхьае, къыздэгущыIэным дэгуIэщтыгъэп.

— А сикIал, — къысиIуагъ ащ. — Тэхъутэмыкъуае сыкIощтышъ, сшы­нахьыжъэу Хъалидэ зыIудгъэкIэни, къэбархэр нахьышIоу къыпфэтIотэных. Тызэзэгъи, гъогу тытехьагъ, ау Хъалидэ тызэрэфаем тетэу тыдэгущыIэнэу хъугъэп. Нэужым Хъалидэ заулэрэ сыIукIагъ. Ау Асхьад фэдэу нэпсыр зэрилъэкIэхыжьызэ къызэрэздэгущыIэрэм фэшI сыгу езгъэгъущтыгъ. УпчIэ хьылъэхэм къащысыухьэщтыгъ.

Ленинград блокадэр телъэу Щынджые, Адыгеим щыщ дзэкIолIхэм зэраIукIэгъагъэр, аужырэ гъомылапхъэхэр зэрэзэфагощыщтыгъэр, хэкум ипсэукIэ зэрэ­кIэупчIэщтыгъэхэр, фэшъхьаф хъугъэ-шIагъэхэр Хъалидэ къысфиIотэнхэ имурадыгъ. Ау гум къецэкъэрэ гугъэм жъы ехъу­лIагъэуи сшIапэрэп. Къызыщыхъугъэ чIыгум къыщепсырэ идэхагъэ къысфиIотэнэу зэриIогъагъэри сщыгъупша­гъэп. Пэрэжъыем фэдэу ынэпсхэр къетэкъо­хызэ икъэбархэр къыIотэнэу къызыригъажьэкIэ бэрэ сыкIэрысынэу зэрэмыхъу­щтыгъэр сщыгъупшагъэп. СелъэIуи, игукъэкIыжьхэр къезгъэтхыгъагъэх. Джы ащ гукъэкIыжь иIэжьэп. Рэхьатэу къыоплъы, ау узэреупчIырэм щыщ джэуап зи къытыжьырэп. ЕпIорэр зэхехы шъхьае, къыуиIожьын фаем ыгукIэ лъыIэсырэп.

Трэхъо Хъалидэ Хэгъэгу зэошхом лIыхъужъныгъэу щызэрихьагъэр иорденхэмрэ медальхэмрэ къаушыхьаты. Медальхэу «За отвагу» «За боевые заслуги», «За победу над Японией» къыфагъэшъошагъэх. Ыбгъэгу къэзыгъэдахэрэмэ ащыщых щэгъогогъо къыратыгъэ Жъогъо Плъыжьым иорденхэр. Хэгъэгу зэо­шхом иорденэу я ll-рэ степень зиIэр. Анахьэу сыкъызщыуцунэу сызыфаер ящэнэрэу Жъогъо Плъыжьым иорден къызэрэфагъэшъошэгъэ шIыкIэр ары.

1944-рэ илъэсым Вологдэ дэжь Хъ. Трахъом лIыгъэ щызэрихьагъ. Зэо мэшIошхом хэтэу къауIи, медицинэм иIофышIэхэм аIэкIэфагъ. ЛIыхъужъым орденыр къыратыжьынэу игъо ифагъэхэп. Хъалиди ащ фэдэ тын къырапэсыгъэми зэхэугуфыкIыгъэу зыми къыриIуагъэп.

1986-рэ илъэсым ветераныр орденым къыгъотыжьыгъ. МэфэкI шIыкIэм тетэу наградэр ыбгъэгу къыхашIагъ.

Трэхъо зэшхэм Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ щытхъуцIэ къызыфаусыгъэ къахэкIыгъэп. Ащ емылъытыгъэу къэстхы­гъэм къыхэзгъэхъожьынэу сыфай Хэ­гъэгу зэошхом хэлэжьэгъэ дзэкIолIхэр сыдигъуи зэрэдгъэлъэпIэщтхэр. Апсэ емыблэжьхэу хэгъэгум ящыIэныгъэ фэзытыгъэмэ егъэшIэрэ щытхъур адэжь.

1943-рэ илъэсым Александр Матросовым дзотым зыпэIуидзи, игъусэ нэбгырэ пчъагъэ псаоу къыгъэнэжьыгъ, тидзэ­кIолIхэм ябоевой пшъэрылъ агъэцэкIэнымкIэ кIуачIэ аритыгъ. Зэш-зэшыпхъу­хэу Космодемьянскэхэ Зоерэ Александыр­рэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ хъугъэх. Ахэр ныбжьыкIабэмэ щысэ афэ­хъугъэх.

Поэтэу, политрукэу Андырхъое Хъусен лIыгъэу зэрихьагъэр кIэзышIыкIыжьыгъэ­мэ ащыщ Шорников Николай. Афганистан къулыкъур щихьызэ, игъусэхэр пыйхэм къадзыхьэхэу ылъэгъугъ. УIагъэхэр зэуа­пIэм къырахыжьынхэмкIэ ар IэпыIэгъу афэхъугъ. Щэгынхэр зеухым аужырэ гранатэр къыгъауи, пыйхэр ыукIыгъэх. Ау ежьи ыпсэ ыгъэтIылъыгъ. Н. Шорниковым Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ щытхъуцIэр къыфаусыгъ.

ЛIыгъэ шIапIэр сыдигъуи щыI. Яхэ­гъэгу, ячIыгу шIу зылъэгъурэ дзэкIолIхэм ар пчъагъэрэ къагъэшъыпкъэжьыгъ. Трэхъо зэшхэм лIыгъэ шъыпкъэм ищысэ къагъэ­лъэгъуагъ. Хэгъэгу зэошхом щыфэхыгъэ дзэкIолIхэм афэгъэхьыгъэ саугъэтышхо Щынджые изыгъэпсэфыпIэ парк дэт. Ащ къэгъэгъэ блэрхэр кIэралъхьэх, зэIукIэгъухэр щызэхащэх. Гурыт еджапIэм къыщызэIуахыгъэ музеим къуаджэм щыщ дзэколIхэу Хэгъэгу зэошхом лIыхъужъэу хэлэжьагъэмэ афэгъэхьыгъэ сурэт-альбом чIэлъ. А пстэури дэгъу, ау лIыхъужъхэм икъу фэдизэу уафэгумэкIыщтмэ, ацIэ тарихъым инэкIубгъохэм ахэмыгъэ­кIокIэнэу уфаемэ, loфшIагъэу щыIэмэ уягупсэфылIэныр тэрэзыIоп.

Трэхъо ыкIи Хьэрахъу зэшхэр зыщыпсэущтыгъэхэ урамым цIэу фаусы­гъэр фэмышъуашэу сIорэп. А урамым ыцIэ зэбламыхъужьыщтми, къуаджэм иурамыкIэхэм ащыщ зэш лIыхъужъхэм ацIэ фаусымэ, шIэжьым зыкъегъэIэтыгъэнымкIэ зы лъэбэкъушIу хъунэу къысщэхъу.

ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, уичIыгу мамыр имылъэу насыпышIоу ущыIэн плъэкIыщтэп. Абхъазым ишъолъырхэм сыд фэдиз ядэхагъэми, жьы къабзэм гур къеIэтыми, цIыфмэ щыIэкIэ-псэукIэу яIэм уехъопсэнэу щытэп. Чэчэным зэо-машIор щагъэуцугъэми, рэхьатныгъэ илъэп. Адыгэ Республикэм иогу зыгъэкъаргъорэр мамыр псэукIэу тиIэр ары. Тэ тыхэдагъэп, къатетхыгъэп. Тхьэм къытфигъэшъошэгъэ чIыгур ары тызыщылажьэрэр. Ар тэр-тэрэу зэрэдгъэлъапIэрэм, зэрэдгъэдахэрэм тинеущрэ мафэ зыфэдэщтыр елъытыгъэщт. Мамыр IофшIэным Трэхъо зэшмэ афэдэ лIыхъужъхэр щытпIущтых.

ЕмтIылъ Нурбый.