Родинэм, Ным, цIыфыбэхэм апае зищыIэныгъэ зытыгъэхэ лIыхъужъхэм апсэхэр арых жъуагъохэу огум къыщепсыхэрэр. Хэгъэгу зэошхор къызежьэм Адыгэ хэку цIыкIум икIыхи, фронтым нэбгырэ мин 80-м нахьыбэ кIогъагъэ. Ахэр лIыгъэ зэрахьэу чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэуагъэх: Москва пыим езымыгъэштагъэхэм, Ленинград блокадэм къизыщыжьыгъэхэм, Сталинград дэжь нэмыц техакIохэр хьапэ-сапэ щизгъэфагъэхэм, Курскэ дугам щыкIогъэ зэошхом хэтыгъэхэм, Белоруссиер, Украинэр, нэмыкI къэралыгъуабэр фашизмэм къыIэпызыхыжьыгъэхэм ыкIи а зэкIэми яшъхьэтеIулIэжьэу, Берлин зыштагъэхэм, Советскэ Союзым и Къэралыгъо Быракъ Плъыжь ащ щызIэтыгъэхэм ахэтыгъэх лъэпкъышхо дэдагъэу, ау зэо зэпымычыжьхэм аужъгъэигъэ адыгэхэр. 1941 – 1945-рэ илъэсхэм щыIэгъэ Хэгъэгу зэошхом, нэмыкI цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм афэдэу, адыгэ лъэпкъым итхакIохэр, журналистхэр, артистхэр, режиссерхэр, поэт ныбжьыкIэхэр хэлэжьагъэх. Ахэм ащыщых зэуапIэм щыфэхыгъэхэу зигухэлъи, зипсалъи зэфэдэу чаныгъэхэу, зиIорэ зишIэрэ зэтехьажьыгъэхэр.

Адыгэ литературэу псынкIэу зызыштэнэу ежьэгъагъэм, нэмыкI литературэ нахь чъэпхъыгъэхэм акIырыплъызэ, хэхъоныгъэ лъэбэкъу дахэхэр ышIыщтыгъэх. Джащыгъум, я 30-рэ илъэсхэм, анахьэу ащ ия II-рэ кIэлъэныкъо ыкIи я 40-рэ илъэсхэм яублэгъум, адыгэ литературэм гугъэпIэ инхэр къэзытыщтыгъэхэ тхэкIо ныбжьыкIэ куп къыхэхьэгъагъ: Андырхъое Хъусен, Жэнэ Къырымыз, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалид, Меркицкэ Рэщыд, Кобл Билъэустэн, Нач Шъалихь, Цухъо Асфар, ДышъэкI Тыгъужъ, ЯхъулIэ Сэфэр, ХьэдэгъэлIэ Аскэр, мыхэм анэмыкIхэри. Лъэпкъ литературэм иидейнэ-художественнэ гъэхъагъэхэр ыкIи ижанрэ-тхэкIэ шапхъэхэр мыхэм агъэбаигъэх.

Ау Хэгъэгу зэошхом лъэпкъ литературэм игуIэтыгъо-хэхъогъу зэпигъэугъ. Адыгэ тхакIохэм янахьыбэр фронтым кIуагъэ. Ахэм ащыщыгъэх Пэрэныкъо Мурат, Лъэустэн Юсыф, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Жэнэ Къырымызэ, ЯхъулIэ Сэфэр, Шэуджэн Аюбэ, Павел Резниковыр, Алексей Кожемякиныр, мыхэм анэмыкIхэри. Зэо ужым орденхэр ыкIи медальхэр ахэлъхэу ахэр къэкIожьыгъэх ыкIи творческэ IофшIэнышхом падзэжьыгъ, шIур алэжьыгъ.

Ау заом зэкIэри къикIыжьыгъэп, лIыгъэ зэрахьэзэ щыфэхыгъэх апэрэу хэгъэгум итхакIохэмкIэ щытхъуцIэ лъапIэу «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэр зыхэкIодэгъэ уж къызыфагъэшъошэгъэ Андырхъое Хъусен, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалид, ДышъэкI Тыгъужъ, Гощэкъо Сэфэрбый, Цухъо Асфар. Фашист хъункIэкIо-техакIохэм тхакIоу Меркицкэ Рэщыдэ икъуаджэу Натыхъуае 1942-рэ илъэсым щаукIыгъ. Зэо ужым уIэгъэ хьылъэу телъ хъугъэхэм арылIыкIыгъ усэкIо гъэшIэгъон хъунэу щытыгъэ Джэнчэтэ Мурат.

Мыщ дэжьым джыри зы лIы гъэсэгъэ ин ыцIэ къетIомэ тшIоигъу, ар Шэуджэн Мыхьамод (1912 – 1958). Шъырытэу, цIыф гъэтIылъыгъэу, гулъыти, гупшыси, шIэныгъи зыIэкIэлъыгъэу ары дэгъоу зышIэщтыгъэхэм къызэраIотэжьыгъэр. ИкIэлэгъум къыщегъэжьагъэу общественнэ Iофхэм ахэлажьэу, чанэу, шъыпкъагъэрэ зэфагъэрэ зыхэлъыгъ.

Заор къызежьэм апэу фронтым Iухьагъэхэм М. Шэуджэныр ащыщыгъ. Капитанэу, коммунистэу Шэуджэн Мыхьамодэ Советскэ Дзэм политическэ IофышIэ дэгъоу щыщытыгъ. Ипсауныгъэ хэгъэгум ишъхьафитыныгъэ къэухъумэгъэным хилъхьагъ. Заор заухым, тыркъошхохэр телъэу, сэкъат хъугъэу къыхэкIыжьыгъ. Ау ар гумахэмэ зэращымыщыгъэр, цIыфыгъэшхо зэрэхэлъыгъэр лIыр дэгъоу зышIэщтыгъэ адыгэ тхэкIо нахьыжъэу Лъэустэн Юсыф къытхыжьыгъ. Уахътэм уасэ фишIэу, цIыфхэм апаемэ зэмыблэжьэу щытыгъ. Илъэсыбэрэ хэку гъэзетэу «Адыгейская правда» зыфиIорэм иредакторыгъ, нэужым хэку тхылъ тедзапIэм идиректорэу Iоф ышIагъ. Ар журналист IэпэIэсагъ, литературэм иIофышIэхэм яIэпыIэгъушхуагъ. Шэуджэным бзэ хабзэхэр, художественнэ амалхэр дэгъоу ышIэщтыгъэх ыкIи ыгъэфедэщтыгъэх. Ежьми художественнэ рассказым зыщиушэтэу ыужым ригъэжьэгъагъ, ар дэгъоу къыдэхъущтыгъ, къыхэутыгъэхэу иIэхэм ар къыуагъашIэ. ТхакIоу, журналистэу Шэуджэн Мыхьамодэ гупшысэкIэ амал дэгъухэри, гъэпсыкIэ-шIыкIэ дахэхэри зэрэхэлъыгъэхэр ахэм ахэолъагъох. ШIагъэу иIэр бэми, къыгъэшIагъэр макIэ, илъэс 46-рэ. Сыдэу пшIына?! Ауми, лъэпкъым къыхэкIыгъэ лIышIум ыцIэ непи раIо.

Ыпхъу закъоу Афэсыжь Любовь филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, ыкъохэри, ятэжъ фэдэу, лъэгъо зафэм рэкIох.

Гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иредакцие Iоф щызышIагъэхэу зэошхом хэлэжьагъэхэр

Пэрэныкъо Мурат (1912 – 1970)

Теуцожь районымкIэ къуаджэу ПчыхьалIыкъуае 1912-рэ илъэсым къыщыхъугъ, ибэу къэтэджыгъ. Краснодар дэтыгъэ кIэлэегъэджэ институтым щеджагъ, Апшъэрэ литературнэ курсхэр къыухыгъэх. Заом хэлэжьагъ, ащ орденхэмрэ медальхэмрэ къыщыфагъэшъошагъэх.

1946-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым, хэку тхылъ тедзапIэм ащылэжьагъ. Хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» илъэс заулэрэ Iоф щишIагъ. Аужырэ илъэсхэм хэку радиокомитетым итхьаматэ игодзагъ. 1929-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ытхыхэрэр къыхиутыщтыгъэх. АдыгабзэкIи урысыбзэкIи усэхэр зыдэт тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх. Иусэхэм ащыщхэр орэдышъом ралъхьагъэх. Пэрэныкъом урыс поэтхэм, тхакIохэм атхыгъэ произведениехэм ащыщхэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх.

1934-рэ илъэсым щегъэжьагъэу усакIоу Пэрэныкъо Мурат Урысыем итхакIохэм я Союз хэтыгъ.

Шъхьаплъэкъо Хьис (1918 – 1982)

Къуаджэу ПчыхьалIыкъуае къыщыхъугъ, щеджагъ. 1941-рэ илъэсым Москва дэт театральнэ институтэу Луначарскэм ыцIэкIэ щытыр (ГИТИС) къыухыгъ. 1943-рэ илъэсым Харьков дэт танк училищым щеджагъ.

Хьисэ исэнэхьат бэрэ рылэжьэнэу хъугъэп, Хэгъэгу зэошхор къызежьэм театрэм чIэкIи, заом Iухьагъ, танк взводым, ротэм якомандирыгъ, Берлин нэсыгъ. Бланэу зэрэзэуагъэм къыкIэкIуагъэх Бы-ракъ Плъыжьым иорденищрэ медалиблымрэ. Зэоуж илъэсхэм Хьисэ IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм аIутыгъ. 1950-рэ илъэсым ищыIэныгъэ хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» рипхыгъагъ, ащ 1980-рэ илъэсым нэс Iоф щишIагъ, районым щыIэ собкорэу, корреспондентэу, отделым ипащэу щытыгъ.

Кэстэнэ Дмитрий (1912 – 1985)

АдыгеимкIэ Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Бжъэдыгъухьаблэ жъоныгъуакIэм и 9-м, 1912-рэ илъэсым къыщыхъугъ. 1934-рэ илъэсым Краснодар къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыщиухыгъ, Адыгеим иеджапIэхэм кIэлэегъаджэу, Адыгэ шIэныгъэ- ушэтэкIо институтэу бзэм, литературэм ыкIи тарихъым афэгъэзагъэм Iоф ащишIагъ.

1942 – 1946-рэ илъэсхэм Дзэ Плъыжьым хэтыгъ, Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ. Тын зэфэшъхьафхэмкIэ игъэхъагъэхэр хагъэунэфыкIыгъэх. Ытхыгъэхэр 1932-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. Ащ къыщегъэжьагъэу адыгабзэкIэ рассказхэр, очеркхэр, повестьхэр зыдэт тхылъыбэ къыдигъэкIыгъ. ТхэкIо цIэрыIом ипроизведениехэр гурыт еджапIэхэм, кIэлэегъэджэ училищым ыкIи институтым ащызэрагъашIэщтыгъэх ыкIи джыри ащызэрагъашIэх. Ытхыхэрэр урысыбзэкIи къыхиутыгъэх, зэдзэкIынымкIэ IофшIэгъэ дэгъу иI. Кэстэнэ Дмитрий СССР-м итхакIохэм я Союз 1941-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.

Зэо ужым Д. Г. Кэстанэм Адыгэ тхэкIо организацием пэщэныгъэ дызэрихьагъ. Альманахэу «Зэкъошныгъэм» иредакторыгъ, Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредактор шъхьаIэуи ыкIи ипащэуи щытыгъ, хэку гъэзетми ныбджэгъуныгъэ дыриIагъ, Iофи щишIагъ.

ТхакIоу Кэстэнэ Дмитрий Адыгэ хэкум ыкIи Краснодар краим янароднэ депутатхэм я Совет идепутатэу ащыхадзэу хъугъэ, лъэуж дахэ къыгъэнагъ.

Жэнэ Къырымыз (1919 – 1983)

Гъэтхапэм и 7-м, 1919-рэ илъэсым къуаджэу Афыпсыпэ къыщыхъугъ, 1938-рэ илъэсым Адыгэ кIэлэегъэджэ училищым, 1957-м – Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым, 1957 – 1959-рэ илъэсхэм М. Горькэм ыцIэ зыхьырэ Литературнэ институтым иапшъэрэ курсхэм ащеджагъ.

Жанэр Хэгъэгу зэошхом хэтыгъ, зэо наградэхэр къылэжьыгъэх. 1944-рэ илъэсым уIэгъэ хьылъэ къытыращи, дзэм къыхэкIыжьын фаеу хъугъэ. Жэнэ Къырымызэ 1944 – 1957-рэ илъэсхэм хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иотдел ипащэу Iоф ышIагъ. 1959 – 1973-рэ илъэсхэм Адыгэ хэку исполкомым ирадиокомитет итхьамэтагъ, 1973 – 1983-рэ илъэсхэм Адыгэ тхакIохэм яорганизацие исекретарыгъ. Ытхыхэрэр 1936-м къыщегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх. Иусэхэр, рассказхэр, очеркхэр адыгабзэкIи урысыбзэкIи – тхылъ 20-м ехъу къыдэкIыгъэх. Иусэ гущыIэхэм арылъ орэди 100 фэдиз композиторхэм аусыгъ, зэдзэкIын IофшIэными екIущтыгъ. Жэнэ Къырымызэ СССР-м итхакIохэм я Союз 1949-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.

Журналист IэпэIасэхэр

УсакIохэм, тхакIохэм ямызакъоу адыгабзэкIэ къыдэкIырэ адыгэ лъэпкъ гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим», ыужым, 1991-м щегъэжьагъэу, «Адыгэ макъ» цIэу зиIэ хъугъэм зиIоф зикIасэу, щыIэныгъэр гъунэнчъэу зилъэпIэ нэбгырабэмэ Iоф щашIагъ. Ахэр:

ХьакIэмызэ Рэщыд (1915 – 1988)

Тэхъутэмыкъое районым ит къуаджэу Пэнэхэс 1915-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Къоджэ еджапIэмрэ Адыгэ кIэлэегъэджэ училищымрэ ащеджагъ. Адыгэ тхылъ тедзапIэм, финансхэмкIэ хэку отделым ащылэжьагъ. 1939-рэ илъэсым къыIухьи, 1941-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ нэс хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» Iоф щишIагъ. Ащ ыуж дзэм ащагъ, 1943-рэ илъэсым нэс Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ, уIагъэхэр телъэу ащ къыхэкIыжьыгъ. 1943 – 1947-рэ илъэсхэм IофшIэн зэфэшъхьафхэр ыгъэцэкIагъэх. 1947-рэ илъэсым ищылэ мазэ къыщыублагъэу 1985-рэ илъэсым нэс хэку гъэзетым Iоф щишIагъ.

Хъуажъ Исмахьил (1916 – 1992)

Исмахьилэ Шэуджэн районым ит къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае къыщыхъугъ. Хэку печатым илъэсыбэрэ Iоф щызышIагъэхэм ащыщ. Адыгэ хэку опытнэпоказательнэ еджапIэм чIэсыгъ, Адыгэ педучилищым щеджагъ. Ар къызеухым НКВД-м щынэгъончъэнымкIэ и ГъэIорышIапIэ иеджапIэу Ростов дэтым агъэкIуагъ. Хэгъэгу зэошхом офицерэу хэлэжьагъ, тын лъапIэхэр иIэхэу къыгъэзэжьыгъ. Пединститутыр къызеухыжьым ыуж IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм аIутыгъ. 1952-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу пенсием окIофэкIэ хэку гъэзетым иредакцие Iоф щишIагъ. АпэрэмкIэ, редакторым игуадзэу, етIанэ гъэзетитIур («Социалистическэ Адыгеимрэ» «Адыгейскэ правдэмрэ») зызэхагъэхьажьхэм пшъэдэкIыжь зыхьырэ секретарыгъ, аужырэ илъэс зыбгъупшIым редакторым игодзагъ. 1984-рэ илъэсым пенсием кIуагъэ.

Илъэсыбэрэ хэку гъэзетым иредакцие Iоф щашIагъ Хэгъэгу зэошхом чанэу хэлэжьагъэхэу ыкIи ащ къыхэкIыжьыгъэхэу Хъущт Хъалидэ, Шъоджэ Мыхьамчэрые, Цэй Аскэрбый, Натхъо Чэмал, Iэшъынэ Хьазрэт.

МАМЫРЫКЪО Нуриет.