Гъатхэ

Дунаим ыпсэ къызыщызэрэшIэжьэу, тыгъи, жьи, пси къызыщахахъоу, пстэури зыдэкIэжьырэ уахът. Гъэтхапэр — апэрэ гъэтхэ маз.

Ар пшъэшъэ къежьэгъа­кIэм фэд, мафэм пчъа­гъэу зызэблехъу: зэ нэгушIо тыгъэпс фаб, зэ ушIункIыгъэ чъыIэтагъ, зэ гум те­мыфэу къепэпыкIы —фабэ, етIанэ жьыбгъэ лъэшыр губжыгъэу къе­лъы, ыпэ къикIырэр зэкIэ зэредзэ, ыгу пагъэу ощх-ос псынтIэр къежьэ, нэрэ-Iэрэм мэуцужьы, дунаир къызэIуехыжьы. Гъэтхэпэ мазэр мэфэкIхэмкIэ бай — бзылъфыгъэхэм я Дунэе мафэ, адыгабзэмрэ тхыбзэмрэ ямэфэкI, адыгэхэм я Илъэ­сыкIэ, дунэе поэзием, культурэм ыкIи театрэм ямафэхэр щыхагъэунэ­фыкIых. Ахэр зэкIэ мэхьанэ зиIэх, ини, цIыкIуи якIасэх, ялъапIэх.

Гъатхэр — илъэсым иохътэ хэшыкIыгъ, мурадыбэр щыIэныгъэ лъэныкъуабэмкIэ зэшIуехы: чIы­гулэжьыныр, пхъэныр; чъыг гъэтIысхьаныр, гъогухэр, унэхэр шIыгъэнхэр… ЧIыопсым изытет нахь зыкъызэIуихыжьэу, зызэтеуцорэм къыщегъэ­жьагъэу бжыхьэ кIасэ нэс хэти ыпэ илъ IофшIэныбэр зэригъэцэкIэщтым ыуж ит.

Гъатхэр дунаим идэхэгъу, изыкъызэIухыгъу, уци, чъыги, къэгъагъи ты­гъэ фабэр зэратепсэу ахэ­хъо, зыкъаштэ, гъэтхэ шъошэ шхъуантIэкIэ чIыгур къафапэ. Шъыпкъэ, зи­хэ­хъогъу кIэлэцIыкIухэмкIэ мы уахътэр гъэпцIакIо, унэм ригъэсыхэрэп — мапкIэх, малъэх, футбол ешIэх: пшъэшъэжъыехэри ащ фэд, гъатхэм агу епхъуа­тэ — орэд къаIо, къэшъох, сурэт ашIы, тыгъэбзыйхэр къаубытхэу, къядэхашIэ­хэу, жьым на­хьыбэрэ зэ­рэхэтхэрэр ашIофед.

Дунаим охътэ дэй е Iае гори иIэп, арышъ, тигуапэу, «Къеблагъ, гъатхэр!» тэIо, жъи кIи афэмэфэнэу тэлъаIо.

ЯцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу

«Iоф зиIэр щысырэп». АмышIэу тинахьыжъхэм арэущтэу аIуагъэп. Умы­шъхьахэу ухэтми пшIэрэ Iофым ыужкIэ ор-орэу укIэгушIужьы. Нахьыжъхэм дэгъоу ашIэ цIыфыр иакъыл ыкIи ыIэхэм зэрагъашхэрэр. НахьыкIэхэу къакIэхъухьэхэрэми щыIэныгъэм хэлъ шапхъэхэр афаIуатэхэзэ, яцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу IофшIэным агуи аIи екIоу агъа­сэх. IофшIэн дэйи, IофшIэн Iайи хъурэп, ишIыкIэ ошIэмэ, джары сыд фэдэрэ IофшIэни уасэ иIэ зышIырэр.

IофшIэным етIани ишIогъэшхо къэкIо: унэхэр птхьакIыгъэми, щагур ппхъэнкIыгъэми, угыкIа­гъэми, ут тебдзагъэми, чъыгхэр къэптIыхьагъэми, упкIагъэми пкъышъолыр зэкIегъэкIы, нахь кIуачIэ къыуеты.

Арэу щытми, IофшIэныр зэфэдэу пстэуми якIасэп ыкIи дэгъоу ашIэрэп. Зы­хэр — чаных, IэпкIэ-лъап­кIэх, хъупхъэх; адрэхэр — шъхьахынэ хьазырых. Ау, ущыIэ пшIоигъомэ, Iофыр шIу плъэгъун фае. Армэугъэр — анахь шэн тхьамыкIэу цIыфыр езы­IулIырэмэ зэращыщыр, ар къызтебгъакIо зэрэмыхъущтыр хэти пытэу ыгу риубытэмэ, бэ къыдэ­хъун ылъэкIыщтыр. Шъуегугъу хэти шъуиIоф!

Адыгэ тхакIоу гъэтхапэм къэхъугъэхэр

Андырхъое Хъусен (1920 — 1941)

Къуаджэу Хьаку­ры­нэ­хьаблэ икIэлэ пIугъ. УсэкIо гъэшIэгъоныгъ. Зэошхом илъэхъан и Хэгъэгу пае ыпсэ ­ытыгъ, илъэс 21-рэ къы­гъэшIагъэр, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ.

Жэнэ Къырымыз

(1919 — 1983)

Афыпсыпэ щыщыгъ, усэкIо-фронтовикыгъ, адыгабзэр ыгъэжъынчыгъ, тхылъхэр бэу къыдигъэкIыгъ, щэIэфэ мамырныгъэм иухъу­мэкIуагъ, илъэпкъ фэшъыпкъагъ.

Натхъо Долэтхъан

(1913 — 1953)

Апэрэ адыгэ бзылъфыгъэ тхакIу, чылэу Суворово-Черкесскэ къыщыхъугъ (нэужым хэкум къызагъэкощыжьым На­тыхъуай фаусыгъ). Долэтхъан еджэгъэ-гъэсэгъагъ. Адыга­бзэмрэ литературэмрэкIэ Крас­нодар дэтыгъэхэ кIэлэегъэджэ ыкIи театрэ техникумхэм, зэо ужым Кощхьэблэ гурыт еджапIэм ащыригъэджагъэх. Пьесэхэу «ЦIыфыкIэхэр», зы акт хъурэ пьесэхэу «Чэщ гумэкIыгъу», «Фыжь», «Асиет игукъау», рассказэу «Къурамбый» зыфиIохэрэр ытхыгъэх.

Iоф зымышIэрэр агъашхэрэп

Пщыжъ горэм пхъу дэхэ дэдэ иIагъ. «Шы дэхэ мычъ» зыфаIорэм фэдэу уеплъынкIэ дахэу, ау зыми ыIэ емыкIоу шъхьахынэ дэдэу щытыгъ. ГыкIэшъущтыгъэп, дэщты­гъэп, пщэрыхьэшъущтыгъэп. Бэ ащ псэлъыхъоу къыфакIощтыгъэр, ау изэрэщыт къызашIэкIэ зыIурагъэхыжьыщтыгъ.

Аузэ, шъхьэзэкъо-лъэкъуи­тIоу псэурэ кIэлэ тхьамыкIэ горэ пщым ыпхъу псэлъы­хъоу къыфэкIуагъ. «Зыми ымыщэу къэнэжьыным нахьи нахьышIу» ыгукIэ ыIуи, пщым ипшъашъэ кIалэм ритыгъ.

Пщым ыпхъу къыщи, кIа­лэр къэкIожьыгъ.

— Мыдэ къеплъ узэрэпщэрыхьащтым, — ыIуи нысакIэр еплъызэ лIыр еуцуалIи пщэрыхьагъэ. ТIысыхи зэдэшхагъэх.

— Джы сэ мэзым сы­кIощт, о пщэрыхьэ, сшхыщтыр хьазырэу фабэу сы­къы­Iугъэ­кIэжь, — ыIуи, кIа­лэр мэзым пхъащэ кIуагъэ.

Пчыхьашъхьэм шъузым зи ымышIагъэу, ышхын имы­лъэу кIалэр къэкIожьыгъ. ЛIыр ыIэшъхьэ-лъашъхьэхэр дифыехи пщэрыхьагъэ. ЫшIыгъэр зэкIэ изакъоу ышхы­жьыгъ. КъыкIэлъыкIорэ пчэдыжьми ащ фэдэу пщэрыхьи, лIыр шхагъэ, шъузыр къеплъэу щысызэ.

— Мы ощыр пштэу, пхъэ къэпкъутэу, унэм къипхьа­жьэу упщэрыхьагъэу сы­къэбгъэкIожьымэ, титIуи тытIысынышъ, тышхэн, — ыIуи, цуитIур кIишIи кIалэр мэкъущэ кIуагъэ.

НысакIэр мэлакIэ лIапэ зэхъум ощыр ышти, пхъэ ыкъутэнэу къикIыгъ. Пхъэр фэмыкъутэу дэтызэ, ятэ къыдахьи унэмкIэ зегъазэм еджагъ:

— Унэм уимыхьэу моу къакIуи пхъэр къутэ. Мыхэм Iоф зымышIэрэр агъашхэрэп!

Цуякъо Джэхьфар

Тиунашъхьэ псыр къеткIухы

Мэфэ Iофыр ыухыгъэу, Тыгъэр мэзым хэгъолъхьажьы. Чэтыу цIыкIур дэгъоу шхагъэу ИгъолъыпIэ щэчъыежьы.

ТIапI-ТIапI, ТIапI-ТIапI, Тиунашъхьэ псыр къеткIухы.

Гъолъыжьыгъор къынэсыгъэу, СипIо сэри зэIэсэхы… Тиунашъхьэ къытехьагъэу, Ау зыгорэ зэхэсэхы.

Чэтыу цIыкIур дэпшыягъэу Къыщичъыхьэу — сыгур реха! Гъэтхэ пасэм икъэгъагъэу Ощхы гъуанткIор ащ къеткIухы.

НэкIубгъор зыгъэхьазырыгъэр Мамырыкъо Нуриет.