Полковникэу Дмитрий Зюзиныр

Мыекъуапэ къыщыхъугъ. Хэгъэгу зэошхом хэтыгъ. Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ. Къалэм иурамхэм ащыщ ыцIэ фаусыгъ, исурэт зытешIы­хьэгъэ саугъэт цIыкIуи ащ щыфагъэуцугъ.

Зигугъу къэтшIырэр Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ лъапIэ къызфагъэ­шъошагъэхэм ащыщэу Дмитрий Зюзиныр ары. Ар къэзышIэжьырэ, къыде­джэгъэ цIыф Мые­къуапэ дэмысыжьын­кIи мэхъу, ау на­хьыжъхэм агу къэ­кIы­жьы зэо ужым мыщ дэкIыжьи къа­лэу Жуковскэм зэ­рэкIожьыгъагъэр, нэужым янэ-ятэхэ- ри зэрищэжьыгъа­гъэхэр.

Дмитрий Зюзиным фэдэхэу шъыпкъагъэ хэлъэу хэгъэгур къэзыухъумагъэхэр, къэралыгъом ыпашъхьэ гъэхъэгъэ инхэр щызышIыгъэхэр ныбжьыкIэхэмкIэ щысэтехыпIэ­хэу сыдигъуи къэнэжьых.

Ар 1921-рэ илъэсым къэ­хъугъ. ИщыIэныгъэ самолетхэм арипхыщтми ышIэщтыгъэп кIэлэ дэдэу Мыекъуапэ дэт аэроклубым зыщигъэсэнэу зырегъа­жьэм. ЧIышъхьашъом зытепIэтыкIыныр, ошъогум угу зыщиу­шхуныр Дмитрий ыгу рихьы­щтыгъэх. Дзэ къулыкъур дзэхы флотым щихьыгъ. 1940-рэ илъэсым Сталиным ыцIэ зы­хьырэ авиационнэ училищэу Ейскэ дэтыр къыухыгъ. Ащ ыуж бэ темышIэу Германиер ошIэ-дэмышIэу тихэгъэгу къытебэнэ­гъагъ.

Самолетхэу ИЛ-16-м, ЛаГГ-3-м, Як-1-м, «Аэрокобре» зыфаIорэм афэдэхэм арысэу 1942-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу лейтенантэу Д. Зюзиныр хы ШIуцIэ флотым иавиационнэ полк хэтэу зэуагъэ. Илъэситфым къыкIоцI зэрысыгъэ самолетхэм 535-рэ уашъом зыщаIэтыгъ. Пыим исамолети 10 ежь изакъоу къыриутэхыгъ, купэу зэхэтхэу самолети 8 агъэстыгъ.

Дмитрий илъэс 20 нахь ыныбжьыгъэп 1942-рэ илъэсым чъэ­пыогъум и 17-м нэмыцхэм уашъом щапэгъокIыгъэу исамолет къытырагъафи, ышъхьэрэ ынэгурэ къауIагъэхэу исамолет псаоу чIыгум къызытырегъэтIыс­хьажьым. Ащ ыуж летчик ныбжьыкIэр звеном пащэ фа­шIы­гъагъ, 1943 — 1944-рэ илъэсхэм эскадрильем икомандирыгъ.

Къырым, Севастополь, Пшызэ Iушъо, Кавказыр къэзыгъэгъунэхэрэм ахэтыгъ. Хэгъэгу зэошхор аухынкIэ зы илъэс къэнэгъагъэр Дмитрий лIы­блэнагъэу къыхэфагъэм, пыим пхъашэу зэрэпэуцужьырэм, зэ­мыблэжьэу уашъом зэрэщызаорэм апае «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъа­пIэр къызфагъэшъуашэм.

Урысыемрэ Германиемрэ азыфагу зэошхоу щыкIощты­гъэми гъэзетхэм якъыдэгъэкIын зэпагъэущтыгъэп. Ащ заохэрэмкIи, тылым щыIэу къяжэхэрэмкIи мэхьанэшхо иIагъ.

Мафэ горэм Новороссийскэ портыр къыгъэгъунэзэ, Дмитрий «ЮнкерситIумэ» апэIууагъ. Ошъуапщэхэр къегъолъэхыгъагъэх. Нэмыц самолетхэр зэпымыоу къяощтыгъэх. «Сыпсэ хэслъхьащтми, сихэгъэгу къэсыухъумэщт» зэриIогъагъэр ыгу къэкIыжьыгъэу, щынэр ымышIэу пыим исамолетхэм афиу­зэнкIыгъ. Зым псынкIэу тыригъафи машIор къыштагъ, портым бомбэхэр тыритэкъонэу игъо имыфэу самолетыр псым хэфагъ. ЯтIонэрэ самолетри зыIэкIимыгъэкIынэу гу тыри­шIыхьи такъикъ заулэкIэ апэрэм ыуж ригъэхьагъ.

1942-рэ илъэсым Iоныгъом и 12-м штурмовик купым ыпэ итэу Мыекъуапэ иаэродром тес нэмыц самолетхэр зэха­къутэнхэу къэбыбыщтыгъэх. Пыйхэм къызалъэгъухэм, зы­къэIэтыгъо рамыгъафэхэу, апэ тиштурмовикхэм, етIанэ истребительхэм бомбэхэр атыратэ­къуагъэх. Нэмыцхэм ашIэщтыр амышIэу къачъыхьэщтыгъ. Къащ шIуцIэжъхэр зытедзэгъэ самолетхэр, гъэстыныпхъэ зэрытыгъэ цистернэхэр, топыщэхэр зычIэлъ гъушъалъэхэр мэшIошхом зэлъиштэгъагъэх. Пшъэрылъэу къафагъэуцугъэр агъэцэкIагъэу ежьхэм къагъэзэжьыгъ.

А мафэм фэгъэхьыгъэу Дмит­рий игукъэкIыжьхэм ахитхэ­гъагъ: «Мыекъуапэ сэ сыкъыщыхъугъ, сянэ-сятэхэр дэсы­гъэх. Сисабыигъо щыкIуагъ, ныбджэгъухэр щысиIагъэх. Джы къалэм иаэродром сэр-сэрэу зэхэскъутэн фэягъэ…»

Новороссийскэрэ ТIуапсэрэ яуашъохэм Д. Зюзиным нэ­мыц самолети 7 къащыриутэ­хыгъ. Быракъ Плъыжьым иорден ыкIи Хэгъэгу зэошхом иор­денэу апэрэ шъуашэ зиIэр къыратыгъагъэх. Сталинград фронтым ыуж пыир зэкIакIоу зырегъажьэм чэщи мафи ти­летчик-истребительхэм портхэм бомбэхэр атыратэкъуагъэх, къухьэхэр къагъаощтыгъэх. Илъэс 22-рэ зыныбжь летчик-истребителэу Д. Зюзиным ыгъэ­стыгъэ фашист самолетхэм япчъагъэ 9-м нэсыгъагъ, ятIо­нэрэу Быракъ Плъыжьым иорден къыратыгъагъ.

Ялтэ, Очаковэ, Одессэ, нэмыкI къалэхэми ар пыим щя­зэуагъ. Дмитрий зыжэхэхьэрэ пыим темыкIоу къызэримыгъэзэжьырэм икъэбар икъэлэ гу­псэу къызыщыхъугъэм дэсхэм къанэсыгъагъ. Ащ цIыфхэр рыгушхощтыгъэх. Комсомольцэхэм зэхалъхьэгъэ ахъщэмкIэ самолет арагъэшIи, «Майкоп­ский комсомолец» тетхагъэу заор кIозэ ратыгъагъ. Ащыгъум ежьым ыIогъагъ: «Мыекъуапэ иныбжьыкIэхэм лъэшэу сафэ-раз. Ахэм гущыIэ пытэ ясэты пый мэхъаджэм джыри нахь пхъашэу сыдэзекIонэу».

ТIуапсэ иошъогу щыкIогъэ заоу Дмитрий зыхэтыгъэм лIыгъэшхоу щызэрихьагъэр гъэзетэу «Черноморский флот» зыфиIорэм къыхиутыгъагъ. Пыим ТIуапсэ лагъымэхэр къы­тыритэкъонэу зигъэхьазы­ры­щтыгъ. Уашъом заIэтыгъэу нэ­мыц самолет 30 фэдиз Д. Зюзиным къылъэгъугъ. Емыгупшысэжьэу извено игъусэу самолетхэм агузэгу шъыпкъэ ибыбэхи, зэоныр адаублагъ. Бомбардирвщикхэм япащэ ­исамолет зытырагъафэм, игъу­сэгъэ фашистхэм ашIэщтыр къа­гурымыIоу зызэпырагъэзэжьыгъагъ. Ежьыри игъусэхэри пхъашэу зэуагъэхэми, ащ ымыгъэразэу Дмитрий пыим ыуж ихьагъ, зы «Хейнкель­-111-м» фэдэ етIани къыриутэ­хыгъ. Ар текIоныгъэ иныгъ.

ЛIыхъужъыцIэр къыгъэшъыпкъэжьызэ ТекIоныгъэр къы­зыдахым ыужи Зюзиныр дзэ къу­лыкъум хэтыгъ. 1945-рэ илъэсым ВМФ-м иавиацие иофи­цер курсхэр Мэздэгу къыщиухыгъэх, летчик-испытательхэм яеджапIэ ишIэныгъэхэм ащыхигъэхъуагъ. Тихоокеанскэ флотым и ВВС иистребительскэ авиаполк иавиаэскадрилье икомандирыгъ, летнэ-иссле­довательскэ институтым илетчик-ушэтэкIуагъ. Самолет-истребителыкIэхэр, быбырэ лабораториеу Ту-4ЛЛ-м идвигатель Iоф зэришIэрэр ыушэтыгъэх. 1954 — 1956-рэ илъэсхэм ушэтынхэр зыщашIыщтыгъэхэ конструк­торскэ бюроу А. Н. Туполевым зэхищагъэм илетчик-испытателыгъ. Нэужым полковникэу Д.В. Зюзиныр запасым агъэкIогъагъ. Илъэс 55-рэ ыныбжьэу Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Дмитрий Зюзиным идунай ыхъожьыгъ.

Зыдэсыгъэ къалэу Жуковскэм икъэхалъэу «Быковское» зыфи­Iорэм щагъэтIылъыжьыгъ. Къэ­халъэм «АвиаградкIэ» еджэх. Летчик-ушэтакIохэмрэ летчик-­космонавтхэмрэ мыщ далъхьажьхэу хабзэ.

ЛIыхъужъым ыцIэ Мыекъуапэ дэсхэм ащымыгъупшэныр, игугъу шIукIэ ашIыжьыныр заоми мамырныгъэ щыIакIэми ащ къащилэжьыгъ.

Шъаукъо Аслъангуащ.