Зышъхьэ зилъапIэм илIакъо елъытэжьы, лъэпкъым, лIакъом емыкIу къафихьыщтэп. Непэ мыхъо-мышIагъэ зепхьэмэ уилIакъо илIэужэу уаужкIэ къикIыщтхэм утын зэрафэхъущтыр къызгурыбгъэIон, Iэягъэ умышIэу, уищыIэныгъэ шIум фэбгъэлэжьэн фае. Джащыгъум о узыщыIэ лъэхъанми, къэкIощт лъэхъанми уащылъэпIэщт, пцIэ дахэкIэ ащыраIощт, лIакъом ынапэ пIэтыщт.

ЯлIакъо, ялъэпкъ рыгушхо­хэу, агъэлъапIэу, лIакъоу къызхэкIыгъэм емыкIу къыфамыхьэу, гъогу пытэ теуцонхэу, шIэжь яIэу тиныбжьыкIэхэр пIугъэнхэ фае. Тэ, нахьыжъхэм, тлъапсэ къызыщежьэрэр ныбжьыкIэхэм къафэтымыIуатэмэ, сыдэущтэу ашIэщта?! Джары непэ къэлэмыр къысэзыгъэштагъэр.

Сэ БжыхьэкъоякIэм сыкъыщыхъугъ, ау илъэс 45-рэ хъу­гъэу Дэгужъые лIакъом сахэс. Къуа­джэри сигупсэу, сикIасэу хъугъэ, лIакъоми спсэ хэлъ.

Мыгъэ заор зыуцужьыгъэр илъэс 75-рэ мэхъу. Дэгужъые лIакъом щыщ нэбгырэ пчъагъэ заом хэлэжьагъ, хэкIодагъэхэри къахэкIыгъ, зинасып къыхьи, псаоу къэкIожьыгъэхэри ахэтых. Ау, гукъау нахь мышIэми, ветеранхэу Дэгужъые лIакъом хэтыгъэхэм зэкIэми ядунай ахъо­жьыгъ. Тхьэм джэнэт лъапIэр къарет.

Зэо мэхъаджэр зыуцужьы­гъэм сыд фэдиз уахътэ тешIагъэми, унагъо пэпчъ гукъаоу, гухэкIэу къырилъхьагъэр ащыгъупшэрэп. Унагъо пэпчъ пIоми ухэукъонэп зы нэбгырэ, тIу, щы е нахьыбэ икIи заом Iухьагъэх. Дэгужъые Былэ иунагъо нэбгырищ — Хьаджэбый, Джамбот, Амэрбый заом Iухьэгъагъ, Дэгужъые Шъалихьэ икIалэу Аминэрэ ипшъашъэу Гощсымэрэ (СарэкIэ еджэщтыгъэх) дэкIыгъэх, Дэгу­жъые Хьаджумарэ икIалэхэу Аслъанчэрыерэ Шыхьамчэрыерэ, Дэгужъые Мэлбэхъу ыкъохэу Тыркубыйрэ Хьасанэрэ, Дэгу­жъые Чэтэгъэжь, Дэгужъые Сэфэр, Дэгужъые Щэбан, Дэгужъые Джанхъот…

Дэгужъые лIакъом щыщхэу ЕджэркъуаекIэ нэбгырэ 24-рэ заом щыIагъэу дгъэунэфыгъэ. ЗэкIэри апэрэ мафэхэм дэкIыгъэхэм ахэтыгъэх. Тыдэ щызэ­уагъэхэми, цIыфыгъэу, зэфагъэу, шъыпкъагъэу ахэлъхэм непэ зынэсыгъэ лъэгапIэхэр къафилэжьыгъэх, якъуаджи, ялъэпкъи, ялIакъуи анапэ тырамыхэу лIыгъэшхо ахэлъэу зэуагъэх, щытхъушхо апылъэу зинасып къыхьыгъэхэм къагъэзэжьыгъ.

ЛIакъом щыщхэу заом хэкIодагъэхэм шъхьащэ афэтэшIы, къыткIэхъухьэрэ лIэужхэм щысэтехыпIэ афэхъунхэу тыфай. Ахэм ягугъу тэшIыфэ, шIэжьыри щыI. ТаужкIэ къикIыхэрэми ар агъэ­кIосэщтэп, зэIэпахыжьызэ, заом щыфэхыгъэхэм ялIыхъужъныгъэ икъэбар лъагъэкIотэщт. ЯшIагъэ тэIотэфэкIэ зыпсэ зытыгъэхэри къытфэрэзэщтых.

ЛIакъом щыщхэу заом хэкIодагъэхэр:

Дэгужъые Аскэрбый Батыр ыкъу. 1915-рэ илъэсым къэ­хъугъ. 1943-рэ илъэсым шэкIогъум и 16-м Днепропетровскэ хэкум ит къутырэу Ново-Клевки дэжь щыфэхыгъ. Дэгужъые Мыхьамэт Мосэ ыкъу. 1907-рэ илъэсым къэ­хъугъ. 1944-рэ иъэсым итыгъэгъэзэ мазэ Одесскэ хэкум ит къалэу Ананьево щыфэхыгъ. Дэгужъые Мыхьамод Осмэн ыкъу. 1920-рэ илъэсым къэ­хъугъ, лейтенантыгъ. Взводым икомандирыгъ. Мэлылъфэгъу мазэм 1942-рэ илъэсым Краснодар дэтыгъэ пехотнэ училищыр къыухыгъэ къодыеу кIодыгъэ. Дэгужъые Нурбый Былэ ыкъу. 1922-рэ илъэсым къэ­хъугъ. Младшэ лейтенантыгъ. шышъхьэIум и 10-м Харьковскэ хэкум ит къутырэу Зибравкэ щыфэхыгъ. Дэгужъые Сэфэрбый Мосэ ыкъу. 1910-рэ илъэсым къэ­хъугъ. Мэлылъфэгъу мазэм 1943-рэ илъэсым кIодыгъэ. Дэгужъые Хьарун Тыркубый ыкъу. 1922-рэ илъэсым къэхъугъ. Мэлылъфэгъу мазэм 1943-рэ илъэсым кIодыгъэ. Дэгужъые Щэбан Алмырзэ ыкъу. Бэдзэогъум и 18-м, 1943-рэ илъэсым аукIыгъ. Къалэу ЦIэмэз (Новороссийскэ) игъунэгъу къутырэу Цемдолинэ щагъэ­тIылъыжьыгъ. Дэгужъые Батыр Бацэ ыкъу. Дэгужъые Умар Бацэ ыкъу.

Дэгужъые Пелагея Никифор ыпхъу

1909-рэ илъэсым Саратовскэ хэкум ит къалэу Энгельс къыщыхъугъ. Унэгъо Iужъу къызэрыхъухьагъэр. Унэгъо лэжьа­кIоу, зэгурыIожьхэу, аIэ зэкIэ­дзагъэу, зым къыIэпызырэр адрэм къыштэжьэу, зэдиштэу псэущтыгъэ. Гугъэ-гупшысэ да­хэхэр яIэхэу зэш-зэшыпхъухэр лажьэщтыгъэх. Ау ошIэ-дэмышIэу тихэгъэгу къытебэнэгъэ фашистхэм гупсэфэу щагъэсыгъэп Пелагее. Къалэу Энгельс щыщ нэбгырэ мин 21-у заом Iухьагъэ­хэм ащыщыгъ урыс пшъашъэу Никифор ыпхъоу Пелагея Меркуловар. Къэлэ военкоматым кIуи, военнэ комиссарым истол лъэIу тхылъ тырилъхьагъ: «Прошу зачислить меня в ряды Красной Армии, так как я хочу наравне со всеми защищать свою Родину – оказывать бойцам помощь. Учусь на медкурсах запаса медицинских сестер. Прошу в просьбе не отказать. Меркулова Пелагея, 1909 года рождения».

Къалэу Энгельс Наркомздравым иунашъокIэ гузэжъогъукIэ эвакогоспиталищ заом иапэрэ мафэхэм къыщызэIуахыгъагъ. Ахэм ащыщ Пелагее зыдагъэкIуа­гъэр. ПсынкIэу ищыкIэгъэ Iэмэ- псымэхэу зэрэIэбэщтхэр къыращалIэщтыгъэх, чэщи мафи ямы­Iэу ахэр ячIыпIэ рагъэуцощтыгъэх, палатэхэр зэIуахыщтыгъэх. ШышъхьэIу мазэм и 19-м чэщым, 1941-рэ илъэсым апэрэ уIэгъэ нэбгырэ 541-рэ къаща­гъэх. Джащ щыригъажьи, заор оуцужьыфэкIэ, ащ ыужыми, Пелагее илъэсым ехъурэ сыма­джэхэм ахэтыгъ. Пшъэшъэ Iэпс- лъэпс цIыкIоу, жьы кIэтэу, чэщ- зымафэм сыхьат-сыхьатитIу нахь мычъыеу заор аухыфэ Iоф ышIагъ. Псэогъу фэхъугъэ Дэгужъые Хьасани госпиталыр ары нэIуасэ зыщыфэхъугъэр. Хьасанэ ылъа­къо уIэгъэ хьылъэ телъэу госпиталэу Пелагее Iоф зыщишIэрэм къащагъ. Пчъагъэрэ операцие ашIыгъ, ылъакъо пахыгъ. Пелагее ренэу ащ лъыплъагъ, иуIагъэ ыпхыщтыгъ, ыгъэшхагъ, ищыгъынхэр фызэблихъущты­гъэх, фэгыкIэщтыгъ. Джаущтэу шIу зэрэлъэгъугъэх, псэогъу зэфэ­хъугъэх. Госпиталым къызычIэ­кIыжьым, Пелагеерэ Хьасанэрэ къалэу Энгельс дэсыгъэх. Хьасанэ къэкIожьышъуным иIоф тетыгъэп, узым кIочIаджэ ышIыгъагъ. Пелагее госпиталым Iоф щишIэщтыгъ. Апэрэ пшъашъэу Нинэ къафэхъугъ. 1946-рэ илъэ­сым Еджэркъуае къэкIожьыгъэх.

Пелагее бгъэхэлъхьэ пчъагъэ къыфагъэшъошагъ, ахэм ащыщ бгъэхалъхьэу «За победу над Германией». 2003-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ.

Дэгужъые Тыркубый Мэлбэхъу ыкъу

Дэгужъые Мэлбэхъу иунэгъо Iужъу Еджэркъуае щыпсэущтыгъ. 1926 — 1927-рэ илъэсхэм Дэгужъые лIакъом Iэпшъэзэхэлъ кIуачIэкIэ лэжьэкIо куп зэхищэгъагъ. А лэжьапIэу зэхащагъэм «ТОЗ»(товарищеское общество земледельцев) фаусыгъагъ. Ащ чанэу щылэжьагъэх Дэгужъые лIакъом щыщхэу Тыркубый, Мос, Был, Ибрахьим, Аслъанчэрый, Зэчэрый, Джанхъот, нэмыкIхэри. Тракторэу «Фордзон» къащэфыгъагъ ыкIи тракторыр Кощхьаблэ къырифи, Еджэркъуае къэзыфыгъагъэр Дэгужъые Тыркубый арыгъэ. Тракторыр къоджэ гузэгум къызырэкIом къоджэ­дэсхэм ашIогъэшIэгъонэу, ыуж итхэу лъычъэгъагъэх ыкIи бэрэ къуаджэм а къэбар гушIуагъом щырыгущыIэжьыгъэх. Тыркубый гъучIым ыIэ екIоу, ынэкIэ ылъэ­гъурэр ыIэкIэ ышIэу щытыгъ. Ежь ышIыгъэу шъхьал иIагъ. Колхозыр зызэхащэм, ар аритыгъагъ. Заом защэм иIэпэIэсагъэ ишIуагъэ къекIыжьыгъ. Апэрэ мафэм заом Iухьагъэмэ ащыщыгъ. Щынэ зыфаIорэр ымышIэу, псэемыблэжьэу пыим жэхахьэщтыгъэ. КъауIэуи къыхэкIыгъ.

Мафэ горэм винтовкэу ыIыгъыр ылъэкIынэу ыуж зехьэм, ар зэрэIонтIагъэр къылъэгъугъ ыкIи командирым риIуагъ. Командирыр къэгубжи, «Советскэ Iашэм ынапэ теохы» ыIуи, унашъо ышIыгъ укI тыралъхьанэу. IашэмкIэ IэпэIасэр къащи зырагъэплъым, Тыркубый ыIуагъэр къыгъэшъыпкъэжьыгъ, ащ тетэуи укIыр шъхьащыкIыгъ. Сэнаущыгъэу хэлъыр бэрэ фронтым Тыркубый щигъэфедэщтыгъ.

Тыркубый игукъэкIыжьхэм ащыщ мы пычыгъор. Разведкэм агъэкIуагъэх хъулъфыгъищырэ зы бзылъфыгъэрэ хъухэу, нэмыц гъэр къахьынэу. Передовой линиер ары зыдэщыIагъэхэр, шхончомакъэ бгъэIу хъущтыгъэп. Гъэрыр къызIэкIагъэхьанэу ыуж итыхэзэ, нэмыцмэ апэIууагъэх. Тыркубый дзэкIолIэу игъусагъэр лIы Iужъу, лъэпэлъэгэшхоу щытыгъ. Ау ошIэ-дэмышIэу нэмыц лIышхо горэ акIыбкIэ къикIи, зыIэкIиубыти, а дзэкIолI лъэгэшхор рихьыжьагъ. Тыркубыи игъусагъэхэри пыбэнагъэх шъхьае, ахэри игъусэу елъэ­шъух. Бзылъфыгъэу ягъусагъэм псын­кIэу Iофыр зытетыр къыгурыIуи, нэмыцымрэ ыхьырэмрэ азыфагу цуахъозэ дэпшыхьи, кIэра­хъом­кIэ ыбгъэгу еуи, нэмыцыр ыукIыгъ. Зи амыгъахъэу къа­IэкIэкIыжьхи къэкIожьыгъэх. Бзылъфыгъэм правительственнэ наградэ къыратыгъ, Тыркубый фронтым агъэкIуагъ.

Бжьапэм машэхэр итIыкIыгъэхэу икомандири игъусэу зы машэм исыгъэх. Бжыхьэпэ кIэхагъ. А машэу зэрысхэм псы итыгъ, чъыIэ дэдагъ, алъакъохэр псым хэтыгъэх. Гранати, пулемети, Iэшэ зэфэшъхьафхэр а машэм илъыгъэх. Нэмыцхэр мотоциклэмэ атесхэу а бжъапэм къыдэкIоенхэу зежьэхэм, Тыркубый гранатометымкIэ яоу ригъэжьагъ. Командирэу машэм къыдисыгъэм кIиIэжьи, мэзымкIэ хэлъэдагъ. Тыркубый пщэгъо­шхом зыпари римыгъэлъэгъужьы зэхъум, зыдаорэри ымылъэгъоу, нэмыцхэм алъэныкъокIэ нэры­шэ-гурышэу оу ригъэжьагъ. Зэрэогъэ пчъагъэри ышIэжьырэп. ЧъыIэм ылъакъохэр пигъэ­щтыкIыгъэхэу, оныри зыпыугъэу зэплъэм, нэмыц солдатым офицерыр ылъэшъоу ылъэгъугъ. ГранатометымкIэ акIэлъыуи, тIури хигъэфагъ. Икомандирэу мэзым къыхэплъырэм хъугъэр зэкIэ ылъэгъугъ. Тыркубый ылъа­къохэр пыщтыкIыгъэхэу, мыхъы­ежьышъоу машэм исыгъ. Дзэ­кIолIэу дэзэуагъэхэм явинтовкэхэр зэбладзыхи, лъэой фэдэу ашIи, машэм къырахыжьи, ылъакъохэм мылыр апагъэтэ­къуи, къахьыжьыгъ. Ахьы зэ­хъум Тыркубый зэхихыгъ: «Расступитесь, Героя Советского Союза несут». Штабым чIахьагъ, агъэ­фэбэжьыгъ, щай стыри рагъэшъуагъ. НахьышIуIо къызэхъум, командирхэр зычIэс кабинетым къеджагъэх ыкIи къыраIуагъ: «Представлен солдат Дагужиев Туркубий к званию Героя Совет­ского Союза» ыкIи ар къыушы­хьатэу тхылъ къыратыгъ. Ау частэу зыхэтыгъэр ыужым пыим къызеухъурэим, а тхылъыр нэмыцхэм аIэкIимыгъэхьаным пае, цапэкIэ ыуцэIузэ, ышхыжьыгъагъ.

Тыркубый ахэтэу дзэкIолI пчъагъэ нэмыцхэм аIэкIахьэ­хэшъ, концлагерым дадзэх. КъызэриIотэжьыщтыгъэмкIэ, гъучIычкIэ къэшIыхьагъэу казармэхэр бэу дэтыгъэх. Iоф хьылъэу афэмыукIочIынэу арагъашIэщтыгъэмрэ гъаблэмрэ къахэкIэу тидзэкIолIхэр бэу дэлIыхьэщтыгъэх. Тыркубыйи сымаджэ хъугъэ, ыпшъэ корэшъу къыхэкIыгъ. Нэмыц офицерэу гъэрымэ а­лъыплъэщтыгъэр кушъхьэфа­чъэкIэ IофышIэ къакIощтыгъэ. Тыркубый а кушъхьэфачъэр фитхьакIэу, дагъэр щэрэхъхэм афыщифэу хъущтыгъэ. А нэмыц офицерыр Тыркубый шхынкIэ къыфэсакъэу ригъэжьагъ. А лагерым француз врач гъэрэу къыдыдэсыгъ, ар Тыркубый ыпшъэ къеIазэщтыгъ, уцэу ри­хьылIэщтхэр нэмыц офицерым къаIэкIигъахьэщтыгъ. Лагерым зыдэфакIэм гъаблэмрэ узымрэ щэхъу хэмылъэу Тыркубый од дэдэ хъугъагъэ, килограмм 48-рэ нахь ыщэчыщтыгъэп, ау нэмыц офицерымрэ француз врачымрэ яхьатыркIэ зыкъыш­тэжьэу ригъэ­жьагъ. Охътэ шIукIае тешIагъэу Тыркубый зыдэсыгъэ лагерым американскэ танкхэр къыдахьэхи, шъхьафит зэрэхъужьыгъэхэр къараIогъагъ. Тыркубый игукъэ­кIыжьхэмкIэ, а танкхэм негрэхэр арысыгъэх.

Лагерэу зыдэсыгъэхэм тучанхэр дэтыгъэх. Гъэрэу шъхьафит ашIыжьыгъэхэр а тучанхэм ачIэлъадэхэти, зыфаер къычIахыщтыгъэ. Сэнэ бэшэрэбхэр ахэм бэу ачIэтыгъэх, ахэри къычIахыгъэхэу ешъощтыгъэх. Француз врачымрэ нэмыц офицерымрэ Тыркубый къыраIуагъ ащ ешъо зэрэмыхъущтыр. Адрэ ешъуагъэ­хэр зэкIэри ыгъэлIагъэх, щэнаут ахэлъэу къычIэкIыгъ.

Тыркубый къызэкIожьым ыуж я 58-рэ статьяр къыпалъхьи, гъэрэу зэраIыгъыгъэм пае «За измену Родине» аIуи, агъэтIысыгъ. Правительственнэ наградэу иIэхэри зэкIэри Iахыжьыгъэх.

Ащ дэжьым Адыгэ хэкум прокурорэу иIагъэр Кущмэзыкъо Щухьаиб. Хьакъ зэримыIэр къэ­зыушыхьатырэ тхылъхэр ащ зэригъэуIухи, Москва ыгъэхьыгъагъэх. Ащ зыщыхаплъэхэм ыуж Тыркубый къатIупщыжьыгъагъ. Ахэм ауж Кощхьаблэ МТС-у зэхащагъэм Iэшъхьатетэу илъэс пчъагъэрэ щытхъушхо пылъэу Iоф щишIагъ. 1974-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ.

Дэгужъые Хьасан Мэлбэхъу ыкъу

1910-рэ илъэсым къэхъугъ. ЕджапIэр дэгъу дэдэу къызеухым, 1934-рэ илъэсым къалэу Воронеж дэт кIэлэегъэджэ институтым чIахьи, 1939-рэ илъэсым къыухыгъ. КъэIогъэн фае, Хьасанэ зэрэ Адыгэ хэкоу апэ­рэу географиемкIэ ригъэджэнхэу апшъэрэ гъэсэныгъэ зэригъэ­гъотыгъагъ. Еджэркъое еджапIэм Iоф щишIэнэу ыублагъэу Хэ­гъэгу зэошхор къежьи, ихэгъэгу къыгъэгъунэнэу дэкIыгъ. Илъэситф заом щихьыгъ. Заом имашIо хэтэу тишъхьафитыныгъэ къытфиухъумагъ. Мэкъуогъу мазэм 1941-рэ илъэсым щегъэ­жьагъэу бэдзэогъу мазэм 1942-рэ илъэсым нэс я 126-рэ кавалерийскэ полкым кавалеристэу хэтыгъ. Ащ щыпыдзагъэу 1945-рэ илъэсым нэс я 1199-рэ щэрыо полкэу я 454-рэ щэрыо диви­- зием хахьэрэм разведчикэу хэтыгъ. Километрэ мин пчъагъэ ыкIугъ. Белоруссиеми Польшэми ащызэуагъ. Тидзэхэр Берлин нэсынхэкIэ километрэ 40 нахь къэмынагъэу ар хьылъэу къауIагъ.

Къалэу Энгельс игоспиталь къащагъ. Гъогогъуие операцие ылъакъо ашIыгъ, ау пахынэу хъугъэ, афэгъэхъужьыгъэп. Ащ медсестрау, урыс пшъашъэу Пелагее нэIуасэ щыфэхъугъ, шIу ылъэгъугъ ыкIи псэогъу щызэфэхъугъэх. Госпиталым чIэ­лъызэ заор аухыгъ. Ащ ыужи мэзэ пчъагъэрэ еIэзагъэх. 1946-рэ илъэсым ишъхьэгъусэу Пелагеерэ пшъэшъэ цIыкIоу яIэ хъугъэмрэ кIыгъухэу къуаджэм къыгъэзэжьыгъ.

Щтэ имыIэу пыим зэрезэуа­гъэм пае орденхэр, медальхэр, бгъэхалъхьэхэр къыфагъэшъошагъэх. Ахэр документхэу иIагъэхэм къаушыхьаты.

«Приказ 1199 стрелковому полку 354 стрелковой Калинковичской Краснознаменной ордена Суворова дивизии от 2 февраля 1945 года от имени Президиума Верховного Совета СССР награждаю медалью «За отвагу» стрелка роты автоматчиков, красноармейца Дагужиева Хасана Мальбаховича.

Товарищ Дагужиев в наступательном бою 28-го января 1945 года в районе деревне Гренц, Варшавского воеводства, получив приказание от командира взвода доложить командиру роты о достигнутом рубеже, выполняя приказание по дороге товарищ Дагужиев был ранен в обе ноги, но несмотря на ранение не ушел с поля боя, прибыв к командиру роты, доложив обстановку и с разрешения командира роты ушел с поля боя. 31 октября 1944г».

«Наградной лист. Дагужиев Хасан Мальбахович, командир стрелково-штурмового отделения 1199 стрелкового полка, 354 стрелковой Калинковичской Краснознаменной ордена Суворова дивизии от 5 сентября 1944г. представить к награде ордену Славы III степени.

Во время прорыва вражеской обороны 3 сентября 1944 года у деревни Пиймы Ос­труд-Мазовецкого района Варшавского воеводства и в последующих боях на подступах к реке Наре товарищ Дагужиев со своим отделением уничтожил 20 немецких солдат и сам лично уничтожил расчет ручного пулемета противника. Отделение товарища Дагужиева в этих боях отразило две контратаки противника.

За проявленную отвагу и мужество Дагужиев удостоен правительственной награды орденом Славы III степени.

Приказ войскам второго Белорусского фронта от 21 февраля 1945 года. От имени Президиума Верховного Совета СССР за образцовое выполнение боевых заданий командования на фронте борьбы с немецкими захватчиками и проявленные при этом доблесть и мужество наградить Дагужиева Хасана Мальбаховича орденом Отечественной войны I степени»

Ахэм афэшъхьафэу Жъогъо Плъыжьым иорден, бгъэхалъхьэу «За победу над Германией», ащ нэмыкIхэри къылэжьыгъэх.

Дэгужъые Хьасанэ игукъэ­кIыжьхэм ащыщ разведкэм щыIагъэхэу къэкIожьыхэзэ, чэщ хъугъэхэти, мэзым чэщыр щырахынэу къызэрэщыуцугъагъэ­хэр. ДэхэкIаеу загъэгупсэфи хэчъыягъэхэу, нэмыц дзэкIолIитIу къашъхьащыхьэхи, къагъэущы­гъэх. Нэмыцхэр зэрэблагъэхэр, псынкIэу IумыкIыжьхэмэ аIэ­кIэхьанхэ зэралъэкIыщтыр къараIуи, къакIэлъыплъэхэзэ зи къа­рамыIоу къыIуагъэкIыжьы­гъэх.

Джащ фэдэ гъогу Хьасанэ заом щикIугъ. Зэо ужым илъэс пчъагъэрэ географиер аригъэ­хьэу еджапIэм чIэтыгъ. 1993-рэ илъэсым, иуIэгъэжъхэр къызэ­кIэрыожьхи, идунай ыхъожьыгъ.

Дэгужъые Джан­хъот Хъусенэ ыкъу

1920-рэ илъэсым къэхъугъ.

Колхозым кIэлэ Iэтахъоу хахьи, хьалэлэу Iоф щишIагъ. Ыныбжь къызэсым, 1939-рэ илъэсым къулыкъум кIуагъэ. Ащ щыIэу заор къежьагъ ыкIи апэрэ мафэхэм фашистхэр ти Родинэ къызытебанэхэм, Джанхъот лIыхъужъэу пыим пэуцужьыгъ. Симферополь щегъэжьагъэу Польшэм нэс зэо гъогур ыкIугъ. ЩэрыокIо полкым хэтэу Симферополь, Севастополь, Сталинград, Польшэр шъхьафит ышIы­жьыгъэх. Крымскэ операциеми 1944-рэ илъэсым хэлэжьагъ.

Сталинград дэжь щыкIогъэ зэошхоми Джанхъот хэтыгъ.

Отделением икомандирэу я 420-рэ хэушъхьафыкIыгъэ сапер батальоным хэтэу унашъо къыфашIыгъ унэу нэмыцхэр зэрысхэу къызэрыукIыщтыгъэхэр аштэнэу. Джанхъот иотделение игъусэу лIыгъэ къызхигъафэзэ унэм ецохъулIэхи нэмыц нэбгыриплI къаубытыгъ, унэри къагъэуагъ.

Ащ фэдэу иотделение игъусэу бэ зэо Iоф хьылъэу агъэцэкIагъэр ыкIи мы заом Жъогъо Плъыжьым иорден къыщилэ­жьыгъ.

Джанхъот чIыпIабэмэ лIы­хъужъ­ныгъэ къызхигъафэзэ ащызэуагъ. ИлIыгъэкIэ къызыщахэщыгъэмэ ащыщ Крымскэ операциер. Командирэу зыхэт полкым иIагъэм мыщ фэдэу шIухьафтын тхылъэу фитхыгъэм къыщеIо: «Старший сержант Дагужиев в боях по освобождению Крыма от немецких захватчиков проявил себя храбрым, смелым и отважным командиром. В бою за город Симферополь под сильным обстрелом противника шел впереди наступающих подразделений, увлекая за собой бойцов. В бою на подступах к Севастополю, Дагужиев во время атаки первым ворвался в траншею противника, забросав его ручными гранатами, своим личным примером воодушевляя и увлекая за собой бойцов своего отделения, тем самым Дагужиев содействовал успеху наступающих подразделений.

В этом бою 23.04.1944 года он был тяжело ранен в грудь и руки. Достоин правительственной награды ордена «Славы III степени».

Верховнэ Советым иунашъо­кIэ гъэтхапэм и 2-м, 1945-рэ илъэсым а орденыр къыфагъэшъошагъ. Мэзаем и 2-м Хэ­гъэгу зэошхом иорденэу я 2-рэ шъуа­шэ зиIэу къыфагъэшъошагъэм къеушыхьаты идзэ пшъэрылъ дэгъоу зэригъэцакIэщтыгъэр.

Джаущтэу Дэгужъые Джанхъот я 420-рэ хэушъхьафыкIыгъэ сапер батальоным хэтэу зэо гъогу километрэ мин пчъагъэ ыкIугъ. ЧIыпIэ щынэгъуабэм арыфагъ, хьадэгъур къышъхьащыхьэуи къыхэкIыгъ. ТекIоныгъэр къэгъэблэгъэгъэнымкIэ ылъэкIырэр ышIагъ. УIэгъэ хьы­лъэхэр къытыращэхэуи, госпитальхэм ачIэлъэуи хъугъэ.

ЗыцIэ къетIогъэ орденхэм афэшъхьафэу бгъэхэлъхьэ пчъа­гъэ лIыблэнагъэу къыхэфагъэм афэшI заом къыщилэжьыгъ. Ахэм ащыщ бгъэхалъхьэу «За победу над Германией».

Сэкъатныгъэ иIэу ичылэ гупсэ къыгъэзэжьыгъ. Ау Iоф ымышIэу зы мафи щысыгъэп. Колхозым ипхъэшIэ бригадэ хахьи, пенсием окIофэ Iоф ышIагъ. Бжьэхъуным лъэшэу пылъыгъ. Сэнэшъхьэ къэгъэкIынри икIэсагъ. ИкIалэхэри ятэ игъогу рыкIуагъэх, бжьэхъуным пылъых.

Дэгужъые Мурадин Осмэн ыкъу

1914-рэ илъэсым жъоныгъуа­кIэм и 22-м Еджэркъуае къыщыхъугъ. 1936-рэ илъэсым дзэ къулыкъум кIуагъэ, дзэ училищыр къыухыгъагъ. 1942-рэ илъэсым сапернэ взводым икомандирэу я 4-рэ Украинскэ фронтым хэтэу зэуагъэ, я 1038-рэ сапернэ полкэу я 295-рэ сапернэ дивизием хахьэрэм хэтыгъ. Хэгъэгум ипыйхэм чIэнэгъэшхохэр языгъэ­шIыхэрэм ахэтыгъ. Зэо пшъэ­рылъэу къыфашIыхэрэр ыгъэцакIэзэ пыйхэр зэкIифэщтыгъ. ТекIоныгъэр къэгъэблэгъэгъэнымкIэ ылъэкIырэр ышIагъ. Лей­тенантыцIэр къыратыгъ, щы­­сэтехыпIэу полкми, дивизиеми ащагъэлъагъощтыгъ.

Анахь чъыпIэ къин зыщифэгъагъэхэм ащыщыгъ Украинэм ит къалэу Такман дэжь щыкIогъэ заор. Рэзэныгъэ тхылъэу полкым икомандир фитхыгъэм мырэущтэу къыщеIо: «Лейтенант Дагужиев М.О, участник Отечественной войны с 28.09.1943 по 09.10.1943 года участвовал в составе 1038 саперного полка 295 саперной дивизии 2-ой гвардейской Армии, 4-го Украинского фронта. В боях за социалистическую Родину по выполнению задания командования проявил мужество и геройство 9 октября 1943 года.

1038-му саперному полку 295-го саперного дивизиона было дано задание командованием наступать за большим Такманом, где находился противотанковый ров противника, мешающий проходу наших танков. Лейтенанту Дагужиеву вместе со взводом было приказано наступать в этом направлении и занять противотанковый ров. Приказ лейтенантом Дагужиевым выполнен. Для прохождения наших танков, ров был засыпан землей. За выполнение приказания командования считаю достаточным представлению его к правительственной награде, медалью «За Отвагу» 09.10.1943г.»

Ащ фэшъхьафэу Хэгъэгу заошхом иорденэу апэрэ шъуашэ зиIэр, медалэу «За победу над Германией», ащ нэмыкIхэри къылэжьыгъэх.

Мы заом хьылъэу къыщау­Iагъ, щэу къытефагъэм ыблыпкъ ыгъэшъхъэшъхъагъ. Госпиталым чIэлъыгъ мэзэ пчъагъэрэ. Зэхъу­жьым, я 4-рэ Украинскэ фронтым ивзвод хэтэу заом Iухьажьыгъ.

1944-рэ илъэсым, кIымафэм зэо мэшIуаем джыри хьылъэу къыщауIагъ. Госпиталым зыщеIэзэхэ нэуж КъохьэпIэ (Западнэ) Украинэм Ходоровскэ военкоматым агъэкIуагъ, бандеровцэхэм Iашэр аригъэгъэтIылъынэу. 1947-рэ илъэсым нэс военкоматым Iоф щишIагъ. Ходоровскэ унагъо щишIагъ, псэупIэкIэ ащ къэнагъ. Ащ дэт спиртышI заводым къэрэгъулэхэм ятхьаматэу Iоф ышIэзэ, 1948-рэ илъэсым Киев директор курсхэм агъакIуи, ар къызеухым, къалэу Садково дэт спиртышI заводым тхьаматэ фашIи, 1959-рэ илъэсым нэс Iоф ышIагъ. А илъэс дэдэм псэупIэкIэ Черкесскэ къэкIожьыгъ. ДэгъэшI заводым цехым итхьаматэу Iоф щишIагъ.

ИуIэгъэжъхэр къызэкIэ­ры­ожьыхи, 1964-рэ илъэсым, жъо­ныгъуакIэм и 22-м идунай ыхъо­жьыгъ. Еджэркъуае щагъэтIылъы­жьыгъ.

Дэгужъые Хьаджэбый Былэ ыкъу

1907-рэ илъэсым къэхъугъ. Дэгужъые Былэ иунагъо нахь нэжъ-Iужъэу къуаджэм дэсхэм къашIэжьы дэгъоу. Былэ зэкIэми апэ колхозым хэхьагъэхэм, апэрэ трактористхэм ащыщ. Ятэ игъогу икIалэхэри рыкIуагъэх. Анахьыжъэу Хьаджэбый хьалэлэу колхозым Iоф щишIэщтыгъ, трактористыгъ. 1941-рэ илъэсым фронтым кIуагъэ. Заом имашIо хэтэу тишъхьафитныгъэ къытфиухъумагъ, илъэситфэ зэуагъэ. 1941-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ щегъэжьагъэу Iоныгъо мазэм нэс пулеметчикэу я 994-рэ щэрыокIо полкым хэтыгъ. Iоныгъо мазэм щегъэжьагъэу тыгъэгъэзэ мазэм нэс я 89-рэ кавалерийскэ полкым кавалеристэу хэтыгъ. Тыгъэгъэзэ мазэм, 1941-рэ илъэсым щегъэжьагъэу жъоныгъуакIэм, 1945-рэ илъэсым нэс мастер-монтажникэу я 249-рэ танк полкым хэтэу заор аухыгъ. ТIогъогогъо 1941-рэ илъэсым къауIагъ. ИуIагъэхэм госпиталым зыщяIазэхэм ыуж Челябинскэ дэт тракторнэ заводым агъакIуи, фронтым пае тракторхэр ашIыгъэх, заом щыкъутагъэхэр агъэцэкIэжьыщтыгъэх. Ащ ращи Китай гъунап­къэм щыкIогъэ заом хэлэжьагъ. 1946-рэ илъэсым икъоджэ гупсэ къэ­кIожьыгъ. Бгъэхэлъхьэ пчъагъэ къыфагъэшъошагъ, ахэм ащыщ «За победу над Германией». Заом къызекIыжьым мамыр IофшIэнми гъэхъэгъэшIухэр щишIыгъэх. Хьаджэбый ышнахьыкIэхэу Джамботрэ Амэрбыйрэ пый мэхъаджэм езаохэзэ фэхыгъэх. АнахьыкIэ дэдэу Молыд ипсауныгъэкIэ заом кIонэу хъугъэп. КIэлэегъаджэу Iоф ышIагъ.

Дэгужъые Гощсым (Сар) Шъалихьэ ыпхъу

1922-рэ илъэсым Еджэр­къуае къыщыхъугъ. ЕджапIэр къызеухым Мыекъопэ медицинэ училищым чIэхьагъ ыкIи дэгъу дэдэу щеджагъ. IофшIэнри ригъэ­жьагъ. Пшъэшъэ ныбжьыкIэм ыгу етыгъэу Iоф ышIэщтыгъ, мамыр сэнэхьатым рылажьэщтыгъ, щыIэныгъэм гъогоу щыпхыри­щыщтым зэрэтеуцощтым зыфигъэхьазырыщтыгъ. Ау ятIонэрэ дунэе зэошхом имэшIо лыгъэу нэмыц фашистхэм къызэ­кIа­гъэнагъэр ошIэ-дэмышIэу ищыIэныгъэ къыхэхьагъ. Унэм исышъу­гъэп, лъэIу тхылъ ытхи, апэрэ мафэхэм заом дэкIыгъ. Илъэситфырэ зэуапIэм Iутыгъ, зэо мэшIуаеу тичIыгу щыжъагъэр гъэкIосэгъэным Сарэ иIа­хьышIу хишIыхьагъ. Госпитальхэм медсестрау ащылэжьагъ, операционнэ сестрау щытыгъ. Джащ тетэу Пятигорскэ госпиталым Iоф щишIэзэ ышынахьыжъэу Аминэ уIэгъэ хьылъэхэр телъхэу къычIэфагъ. ИуIагъэхэр окIы­жьыфэхэкIэ ынаIэ тетыгъ.

Сарэ игукъэкIыжьхэм ащыщ дзэкIолI уIагъэу госпиталым къычIафэхэрэм ящазымэхэм алъакъохэр ары ибэгыхьагъэхэу, уIагъэхэу, щазымэр зэIаупкIыгъэу лъакъор къызырахыкIэ, хьамлыур уIагъэм къыхэтэкъоу, шъункIэ ежьагъэу къызэрэлъагъощтыгъэр. Ахэр агъэхъужьыным, псынкIэу алъакъо тырагъэ­уцожьынхэм фэбанэщтыгъэх. Тисоветскэ цIыфхэр псэемыблэжьэу фашистхэм апэуцужьыгъэх. ТицIыфхэм агуи, акIуачIи зэлъыIэсыжьэу, зэдеIэжьхэзэ, заом иуIагъэхэр агъэкIыжьыгъ. Ахэм ясатырхэм Сари ахэтыгъ, Польшэми нэсыгъ.

Шъхьэгъусэу фэхъущт Щыкъ Аскэрбыи заом щыIукIагъ. Лейтенант званиер иIэу заом къы­хэкIыжьыгъ. Бгъэхэлъхьэ пчъагъэмэ ыбгъэгу къагъэдэхагъ. Ахэм ащыщ бгъэхалъхьэу «За победу над Германией».

Заом къызекIыжьым, Кощ­хьэблэ сымэджэщым акушеркэу илъэс пчъагъэрэ Iоф щишIагъ. Пенсием зэкIоми бэрэ Iоф ышIэжьыгъ. Ищытхъу аригъэ­Iуагъ.

Дэгужъые Шумаф Былао ыкъу

1917-рэ илъэсым къэхъугъ. КIэлэ Iэтахъоу почтальонэу Iоф ышIэнэу ригъэжьагъ. ЫныбжьыкIэ къытефи, дзэм къулыкъу щихьынэу кIуагъэ. Ащ щыIэзэ заор къежьагъ, фронтым Iу­хьагъ. Къалэхэу Ростов, Новочеркасскэ ащыкIогъэ зэошхохэм Шумафэ ахэлэжьагъ. Мэкъуогъу мазэм щегъэжьагъэу Iоныгъо мазэм нэс 1941-рэ илъэсым тIо къау­Iагъ. ЯтIонэрэр уIэгъэ хьылъагъ. Иджабгъу блыпкъ щэ къытефи, зэхигъэшъхъэшъхъагъэ. Къалэу Омскэ дэт госпиталым чIафи, мэзэ пчъагъэрэ щеIэзагъэх. ЛIыблэнагъэу къыхэфагъэм пае къэралыгъо наградэхэр къыфагъэшъошагъэх. Ахэм ащыщ бгъэхалъхьэу «За победу над Германией».

Сэкъатныгъэ иIэу икъоджэ гупсэ къызегъэзэжьым, Iоф ымышIэу зы мафи щысыгъэп. ЕджапIэр къызеухым Мыекъуапэ кIуи, бухгалтер курсхэм ащеджагъэу щытыгъ. Почерк дэхэ дэдэ иIагъ. Къоджэ Советым секретарэу чIэсыгъ, нэужым Советым итхьаматэу илъэсищэ Iоф ышIагъ, МТФ-м ипащэуи илъэс заулэрэ щытыгъ, мэзпэсэуи лэжьагъэ, аужырэ илъэсхэм Кощхьэблэ гъомылэпхъэшI комбинатым Iухьажьи, заготовительхэм яIэшъхьэтетэу пенсием окIофэкIи, пенсием зэкIо ужыми Iоф ышIагъ.

ГъэшIэгъоныр, заор заухыгъэр илъэс 48-рэ хъугъэу хэку сы­мэджэщым зычIафэм, Омскэ госпиталым къыщеIэзэгъэ вра­чым къызэришIэжьыгъэр ары. А бзылъфыгъэр псэупIэкIэ Мые­къуапэ къэкIожьыгъэу, сымэджэщым врачэу Iутэу къычIэкIыгъ. Шумафэ бэрэ заом хэтынэу хъугъэп иуIагъэхэм апае, ау а охътэ кIэкIым фашистхэм лIыхъу­жъэу апэуцужьыгъ, ТекIоныгъэр къэгъэблэгъэгъэнымкIэ ылъэкIырэр ышIагъ.

Дэгужъые Щэбан ЗэхэкI ыкъу

1913-рэ илъэсым къэхъугъ. КIэлэ Iэтахъоу колхозым щы­лэжьэнэу ригъэжьагъ, апэ хэхьагъэхэм ащыщыгъ. Тракторым тесэу жъуагъэ, пхъагъэ, лэжьыгъэр Iуихыжьыгъ. 1942-рэ илъэ­сым заом Iухьагъ. ШышъхьэIу мазэм щегъэжьагъэу чъэпыогъу мазэм нэс я 118-рэ щэрыокIо полкым хэтэу зэуагъэ. УIэгъэ хьылъэ телъэу гъэрэу аубытыгъагъ. КъызаIэкIэкIыжьым, икъуа­джэ къэкIожьыгъ. Ау хабзэм «изменник Родины» пилъхьи, я 58-рэ статьямкIэ иIоф аIуи, илъэс 25-рэ тыралъхьи агъэтIысыгъагъ. Илъэсибгъо чIэсыгъэу, амнистиер къыдэкIи, 1955-рэ илъэсым ыкIэм къэкIожьыгъ.

Пенсием окIофэ колхозым хьалэлэу щылэжьагъ.

Дэгужъые Сэфэр Мустафэ ыкъу

1913-р илъэсым къэхъугъ. Заор къемыжьэзэ унагъо ышIагъ, щыпсэунэу къалэу ТIуапсэ кIогъагъэ. Апэрэ сабыйри ащ къы­щыфэхъугъ. Зэо мэхъаджэр къе­жьи, ихэгъэгу къыгъэгъунэ­нэу ТIуапсэ икIи кIуагъэ. Сталинград щыкIогъэ зэошхом хэ­лэжьагъ. Бэдзэогъу мазэм 1941-рэм щегъэжьагъэу бэдзэогъу мазэм 1942-рэ илъэсым нэс я 574-рэ артиллерийскэ полкым топографэу хэтыгъ. Бэдзэогъу мазэм 1942-рэ илъэсым щегъэ­жьагъэу жъоныгъокIэ мазэм 1945-рэ илъэсым нэс я 45-рэ артиллерийскэ бригадэм хэтэу зэуагъэ.

Сталинград щыкIогъэ заом нахь къин зэрэ Хэгъэгу зэошхоу къыхэкIыгъэп. Нэбгырэ миллионитIум ехъу а чIыпIэм щыфэ­хыгъ. Сталиным иунашъоу «Город не должен быть сдан противнику» агъэцакIэзэ, шышъхьэIу мазэм 1942-рэ илъэ­сым щегъэжьагъэу мэзае мазэм 1943-рэ илъэсым нэс къалэр къаухъумагъ. Мэфэ шъитIум къыкIоцI нэмыц миллионрэ ныкъорэ а чIыпIэм щыфэхыгъ. Ау сыд зашIэми, тидзэхэм Сталинград арагъэштагъэп. А сатырхэм ахэтыгъ Еджэркъуае икIэлэ пIугъэу Дэгужъые Сэфэр. Щынэ зыфаIорэр ымышIэу, щылычым хэшIыкIыгъ мы кIалэр пIонэу, пхъашэу, цIыфыгъэ, зэфагъэ, шъыпкъагъэ хэлъэу зэуагъэ.

Сэфэр зэо мэшIуаем хэтэу километрэ мин пчъагъэ ыкIугъ. Венгриер шъхьафит зышIыжьыгъэхэм ахэтыгъ, Австриеми нэсыгъ. ИлIыгъэ ин ишыхьатых медальхэу «За оборону Сталинграда», «За взятие Будапешта», «За взятие Вены», «За победу над Германией» зыфиIохэу къы­ратыгъэхэр.

Сэфэр инасып къыхьи, илъэ­ситфэ зэзаом уж, псаоу къэ­кIожьыгъ. Илъэс пчъагъэри хьалэлэу колхозым щылэжьагъ.

Дэгужъые Сурэт.

Еджэркъуай.