Оплепен тызыдэкIуаем

Метрэ 1000-м ехъу зилъэгэгъэ къушъхьэу Оплепен зыфаIорэм бэшIагъэ тыкIонэу тызфэягъэр. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан мыщ щыкIогъэ зэо мэхъаджэхэм хъишъэхэр апылъых. Заор зыуцужьыгъэр илъэс 75-рэ зэрэхъурэм емылъытыгъэу, къушъхьэм къыщытлъэгъугъэхэм ащ лъыр зэрэщагъэчъагъэр къаушыхьаты.

Окопхэр, пулеметхэр зы­щагъэбылъыщтыгъэ чIыпIэхэр, блиндажхэр бэу щыолъэгъух. Къушъхьэм ышыгу шъыпкъэ нэмыцхэм яплъэпIагъэ тетыгъ, ычIэгъкIэ укъехымэ, къушъхьэм гъочIэгъ ин иI. 1942 — 1943-рэ илъэсхэм мыщ зэошхохэр щыкIуагъэх, зэзаохэрэм Оплепен заулэрэ зэIэпахыгъ.

Хы ШIуцIэ Iушъом фашистхэр зэрекIолIэщтхэ гъогур къызIэкIагъэхьанэу нэмыцхэр зэмыблэжь­хэу зэуагъэх, ау ар къадэхъугъэп. ТизэолIхэр бэу хэкIодагъэх, ау къызэкIэкIуагъэхэп.

Я 46-рэ пехотнэ дивизиемрэ апэрэ ыкIи яплIэнэрэ къу­шъхьэ-пехотнэ дивизиехэмрэ урыс ыкIи грузин легионхэр ягъусэхэу нэмыцхэм зэпымыоу язаохэзэ кIочIаджэ хъугъагъэх. Ахэм зы­къамышIэжьызэ хы Iушъом нэ­сынхэу ары фашистхэр зы­фэягъэхэр.

Ущызэощтыр хэгъэкIи, узщызекIонкIэ щынэгъо къушъхьэтхыхэм ащашIыгъэгъэ блиндажхэм ашъхьагъкIэ атыралъхьэгъагъэ зэхэпцагъэхэр зэ­хэожьыгъэхэу уапэ къефэх… Сыд фэдиз лIыгъа пхэлъын фаер къушъхьэм пыим ущыпэуцу­жьыным пае? Щэхэу, гранатхэу, лагъымэхэу, пулемет дискхэу мыщ джыри щитэкъухьагъэхэм заоу ащ щыкIуагъэр зыфэдагъэр унэгу къыкIагъэуцо.

ЛIыгъэшхо къызхагъафэзэ зэуагъэхэм я 383-рэ шхончэо дивизиер, я 691-рэ шхончэо полкыр, я 31-рэ шхончэо дивизиер, я 75-рэ, 818-рэ ыкIи 67-рэ шхончэо полкхэр, я 11-рэ гвардейскэ кавалерийскэ къэзэкъ полкыр ахэтыгъэх. Зэо ыкIи мэфэ хьылъэхэр зэпачы­хэзэ нэмыцхэм лыешхо ара­хыгъ, пыир къызэтырагъэуцуагъ, фашист армиер къушъхьэм хау­кIыхьагъ.

Къушъхьэу Оплепен щызэогъэ тизэолIхэм ащыщхэр джыри псаух. Ахэм ягукъэкIыжьхэм гур агъэузы, яныбджэгъухэу къэ­зымыгъэзэжьыгъэхэм якъэбархэр къаIотэнхэр якIас.

Нэр пIэпахы

Заор зыщыкIогъэ къушъхьэтхыхэр нэр пIэпахэу дахэх. Укъяплъыхымэ, зызэшIуищызэ псыхъоу Пщыхьэ къушъхьэ тIуа­кIэхэм адэчъы. Къушъхьэтхыхэу Черногорье, Шупсе, Оплепен, Гунайкэ, Геман зэуж итхэу Лэ­гъо-Нэкъэ тешъомкIэ рекIокIых.

Псыхъо кIэим къыпэблэгъэ гъэхъунэхэм унэ цIыкIухэр арытых, ахэм «Я 10-рэ километрэкIэ», «Мэрэтыкъохэм ягъэ­хъунэкIэ», «РежеткIэ» яджэх. Къушъхьэтхэу Алтубинал тет псэи чъыгхэр дэпкъ зандэм фэдэу зэкIэрытых. Кавказ къу­шъхьэтх шъхьаIэм хэIэтыкIыгъэ чIыпIэхэр пэIо фыжьхэр «ащыгъ­хэу» къэлъагъох. Анахьэу къа­хэщырэр гъэчъыгъэм фэдэу зэхэт къушъхьэ цакIэхэу «Собор-скала» зыфаIохэрэр ары. Ащ икъушъхьэтх лъагэхэр къу­шъхьэхэу Фыщт, Лэгъо-Накъэ ыкIи Аулъэ къушъхьэм уатетэу укъаплъэмэ дэгъоу къэолъэгъух.

Къушъхьэтхэу Черногорьем метрэ 1756-рэ илъэгагъ, туристхэр ащ «Чъыерэ черкескIэ» еджэх. Чъыг ищыгъэ псыгъо дахэхэр ос фыжьыбзэм къы­хэщых, нэр агъэгушIо. Псэй мэз шхъонтIэ-шIуцIашъохэр чы­жьэу-чыжьэу IокIотых.

Тщыгъупшэщтхэп

Къушъхьэу Оплепен ылъапсэ непэ тыкъэзыщагъэр 1942 — 1943-рэ илъэсхэм пыим езао­хэзэ мыщ щыкIодыгъэ зэолIхэм мыжъом хэшIыкIыгъэ шIэжь дэпкъ ащыфэдгъэуцуныр арыгъэ. Ащ зыпсэ емыблэжьыгъэ­хэм ацIэхэр тетхагъэх. Саугъэт цIыкIум игъэуцун къыхэ­лэ­жьагъэхэу лъыхъокIо купхэу «ШIэжь» зыфиIорэм хэтхэр (командирыр В. Сахно) ыкIи «Арсеналым» щыщхэр. Iофы­гъоу дгъэцэкIагъэм яIахьышIу къыхалъхьагъ хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ Министерствэм иветеранхэу А. Г. Киреевым (Мыекъопэ район) ыкIи В. И. Кривошеевым (Апшеронскэ район).

Ахэм яхьылъэзещэ машинэ­хэмкIэ саугъэтыр, мыжъор, це­ментыр, тищыкIэгъэщт Iэдэ-уадэхэр къушъхьэм дэтщэягъэх. НыбжьыкIэхэр ащ къыгъэнэгъэ лъэужымкIэ дэкIоягъэх.

Саугъэтыр зытэгъэуцухэм къу­шъхьэм щыкIодыгъэхэм ацIэ­кIэ ыкIи ахэм яшIэжь мыкIо­дыным пае салют ттыгъэ. Къу­шъхьэ лъапэм тыкъызехыжьыми зы Iофтхьабзэ джыри мы чIыпIэм щыдгъэцэкIэнэу тыгу къэ­кIыгъ. Тикъушъхьэхэр зэрагъэлъэгъунэу бэ Адыгеим къакIо­рэр, ахэм ныбжьыкIэхэри ахэ­тых. Тэри лъыхъокIо купхэр, волонтерхэр, студентхэр бэу ти­Iэх. Ахэм тимамырныгъэ щы­IакIэ къытфэзыухъумэзэ къу­шъхьэм щыкIодыгъэ зэолIхэм афэдгъэуцугъэ саугъэт цIыкIум дэжь удэзыщэерэ патриотическэ лъагъо афэдгъэпсыгъэмэ дэгъугъэ. Ежьхэри ащ фэдэ Iо­фыгъом къыхэлэжьэщтых, ныбжьыкIэхэм ашIогъэшIэгъоныщт заор зыщыкIогъэ чIыпIэхэу зэ­мыхъокIыгъэхэу къушъхьэм къыхэнагъэхэр.

И. В. Бормотов.