Непэ хэдгъэунэфыкIырэ мэфэкIыр щыIэным иIахьышхо хэлъ зэлъашIэрэ общест­веннэ IофышIэу Чэмышъо Гъазый Кущыку ыкъом.

Адыгэ Республикэм и Президент илIыкIоу Чэмышъо Гъазый Югославием 1997 — 1998-рэ илъэсхэм мызэу, мытIоу кIогъагъэ. УФ-м IэкIыб IофхэмкIэ и Министерствэ иIофшIэкIо куп хэтэу ар бэрэ тилъэпкъэгъухэм ахэхьагъ, яхэкужъ къэщэжьыгъэнхэм иIахьышIу хи­шIыхьагъ. Хэкум къэз­гъэзэ­­жьы­хэрэм я Фонд зэхэзыщагъэхэм джащ фэдэу Гъазый ащыщыгъ. Лъэпкъ ­къэгъэзэжьын Iофым иIахьышхо зэрэхэ­лъыр къыдэтлъытэзэ мы мафэхэм Чэмы­шъо Гъазый зыфэдгъэзагъ игупшысэхэр тигъэзетеджэхэм къадигощынэу. Гъазый ар къытфигъэцэкIагъ ыкIи аналитикэ зы­хэлъ статьяу мы шъузэджэщтыр къыт­­фигъэхьазырыгъ.

[caption id="attachment_117073" align="alignleft" width="195"] Минводы иаэропорт. 1998-рэ илъэс, шышъхьэ­Iум и 1. Югославием къикIыжьырэ адыгэмэ Кавказым апэрэ лъэбэкъухэр щадзыжьых.[/caption]

Тиджырэ лъэхъан кощын Iо­фым зэрэдунаеу нахь зыщеушъомбгъу. Ятэжъ пIашъэхэм ячIы­гужъ зэрагъэзэжьрэри ащ зэу къыхеубытэ. Тарихъ лъапсэ зиIэ, политикэ Iофыгъуабэ зыпылъ мы Iофыр Урысые Федерацием зэрэщызэшIуахырэр нахь нэры­лъэгъу къызыщыпфэхъурэр шъо­лъырхэу зицIыфхэр миллион, мин пчъагъэ хъухэу IэкIыб къэ­ралыгъом кощыжьыгъэхэр ары. Адыгэ Республикэри ахэм зэу ащыщ. Адыгэхэу Темыр Кавказымрэ Урысыемрэ ащыпсэухэ­рэм ягъэпшагъэмэ, IэкIыб къэралыгъохэм арысыр фэдэ пчъагъэкIэ нахьыб. Я XIX-рэ лIэшIэгъум иятIонэрэ кIэлъэ­ныкъо щыIэгъэ Кавказ заом, псыикIыжьым илъэхъан, зэо ужым адыгэхэр зэрэдунаеу ащитэкъухьагъэ хъугъэх. IэкIыб къэралыгъо зэфэшъхьафхэм ахэр ащэпсэух, нэмыкIыбзэ зыIулъ, нэмыкI культурэрэ щы­IакIэрэ зиIэ лъэпкъхэм ахэсых, ахэм ахэткIухьажьынхэм ищынагъуи ашъхьарыт. Лъэпкъым къырыкIощтым ыгъэгумэкIхэзэ, хэхэс щыIакIэ зиIэ хъугъэхэр апэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу ячIыгужъ къагъэзэжьынэу Iизын къаратыным лъэшэу кIэ­дэу­хэу фежьэгъагъэх. Гъэзетэу «Русский инвалид» зыфиIорэм ия 133-рэ номерэу 1867-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм мыхэр итыгъэх: «… мы аужырэ илъэситIу — щым Тыркуем кощы­жьыгъэ адыгэ пстэуми (нэбгырэ мин 200-м фэдизмэ) Урысыем агъэзэжьы ашIоигъоу яунэхэр агъэстыжьыгъэх».

Гъэзетэу «Кавказым» ия 127-рэ номерэу 1868-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм къушъхьэчIэс­хэм яхэкужъ къагъэзэжь зэра­шIоигъом фэгъэхьыгъэу мыхэр итыгъэх: «Хэгъэгоу зыдагъэкощыгъэхэр адыгэхэм агу рихьыгъэп. Фит ашIыгъагъэхэемэ, зэрэIыгъхэу ахэм ячIыгу къагъэзэжьыщтгъагъэ». Хэкужъым рафыгъэхэм урыс посолэу Константинополь щыIэм 1872-рэ илъэсым зыфагъэзэгъагъ, урыс императорым фэкIорэ тхыгъэ ащ ратыгъагъ: «Унэгъо 8500-мэ ацIэкIэ зыкъыпфэтэгъазэ хэкужъым дгъэ­зэжьынэу Iизын къытатыным укIэ­лъэIунэу».

Ау къэIогъэн фае ахэр къызэрэзэхамыхыгъэхэр. Урысые империеу ­Адыгэ хэкур, Тыркуеу быс­лъымэн зэолI­хэр зыIэ къизы­гъэ­хьагъэхэм адыгэхэм ялъэ­Iу къафа­гъэцэ­кIагъэп. Советхэм ялъэ­хъани адыгэхэм фитыныгъэ яIагъэп Урысыем къагъэзэжьы­нэу. Перестройкэр къызэсыр ары ахэм ащ фэдэ амал загъотыгъэр.

Адыгэхэр нэмыкI лъэпкъхэм анахь дэгъухэу сэ сIорэп. Ахэри адрэ лъэпкъ­хэм афэдэх. Ау ахэм тарихъ гъогу къин къызэракIугъэм, хьазабышхо зэращэчыгъэм, ямышIыкIэ культурэ бай зэряIэм джэнджэш хэлъэп. Илъэс мин пчъагъэмэ къакIоцI апсэ ячIыопс хэтIагъэу адыгэ лъэпкъхэр Темыр-КъохьэпIэ Кавказым щыпсэугъэх. ЛIэшIэгъум къе­хъукIэ кIогъэ лъыгъэчъэ заом къелыжьыгъэ адыгэхэр псым зекIыжьхэми, ахэм апсэрэ Хэкужъым ишъхьафитныгъэ фэбанэхэзэ фэхыгъэхэм апсэрэ къушъхьалъэхэм къахэнагъэх. Ахэм псэунэхэм (испунэхэм) защагъэбылъэу къаIоу зэхэт­хыгъ. Ахэр хэхэс адыгэмэ къя­джэх ятэжъ пIашъэхэм ячIыгужъ къагъэзэжьынэу, ячIыопс дахэ къыуцухьэхэу псэунхэу.

Джыри сыстудентзэ, я 70-рэ илъэсхэм IэкIыб къэралыгъохэм арыс адыгэхэм ащыщхэм ятхыгъэхэм сяджэнэу хъугъагъэ. Ахэм ащыщ горэм итыгъэр джырэ нэс сщыгъупшэрэп: «СIэпкъ-лъэпкъкIэ мыщ сыщыIэми, сыгу Кавказым къэнагъ. Пкъымрэ псэмрэ зэкIэрычыгъэу упсэуныр къин». ТхакIоу, зэдзэкIакIоу, общественнэ Iофы­шIэу, 1992-рэ илъэсым зичIыгужъ къэзыгъэзэжьыгъэ, илъэс 30 хъугъэу адыгэ литературэмрэ культурэмрэ ишъыпкъэу адэлэжьэрэ, джыдэдэм къалэу Налщык щыпсэурэ, илъэс 81-рэ зыныбжь Къумыкъу Мамдухь ары ахэр зытхыгъагъэр. Псэмрэ пкъымрэ зэрэзэкIэрычыгъэхэр арыщтын IэкIыб къэралыгъом къыщыхъуи зигъашIэ ащ щызыгъэкIогъэ адыгэм икIалэхэм осыет къызкIафишIыжьырэр я Хэкужъ агъэзэжьынэу, идунай зихъожькIэ ышъхьац IапIэ ащ щычIатIэжьынэу, арыщтын зиIоф гъунэм нэсыгъэр щылIэнэу ыкIи щагъэтIылъыжьынэу Кавказым къызкIакIорэр. Ащ фэдэ щысэ пчъагъэ къэпхьын плъэкIыщт. IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэу­рэ адыгэхэм яжэрыIо творчествэ пштэмэ, хъулъфыгъэмрэ бзылъфыгъэмрэ зэфыряIэ шIу­лъэгъум нахьи Хэгъэгу гупсэм фыряIэ шIулъэгъум фэгъэхьыгъэ усэхэу, орэдхэу ащ хэтхэр зэ­рэнахьыбэр къэIуагъэмэ хъущт.

[caption id="attachment_117078" align="aligncenter" width="800"] Урысыем и Правительствэ и Тхьаматэ игуадзэу, мы лъэхъаным Урысыем и Федеральнэ ЗэIукIэ ФедерациемкIэ и Совет и Тхьаматэу В.И. Матвиенкэр, Адыгэ Республикэм иапэрэ Президентэу, адыгэхэр Косово къищыжьыгъэнхэм икIэщакIоу А. А. Джарымэр, ­Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Тхьаматэ игуадзэу А. Хъу. ЛIыIужъур, Краснодар краим и ЛIышъхьэ (игубернатор) игуадзэу Н. Г. Денисовыр, нэмыкIхэри Мэфэхьаблэ зыщагъэпсырэ чIыпIэм еплъых.[/caption]

Адыгэхэм апэкIэ нэмыкI ­лъэпкъ Адыгэ хэкум исыгъэу тарихъым тыщырихьылIэрэп. Ихэку зыдэщыIэмкIэ узеупчIыкIэ, хэтрэ адыги ар Кавказым зэрэщыIэр къыуиIощт. Лъэпкъым ишIэжь ар пытэу хэлъ.

БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэсхэм ыкIэхэм — ия 90-рэ илъэсхэм яублэгъу демократическэ правовой къэралыгъом игъэпсын екIурэ гъогум Урысые Федерациер зыщытехьэгъэ лъэхъаным хэхэс адыгэ­хэм­рэ хэкурыс адыгэхэмрэ нахь зэрэшIэнхэмкIэ апэрэ лъэбэ­къухэр Адыгеим щашIыгъагъэх. Обществэу «Родинэм» икъутамэ 1989-рэ илъэсым шэкIогъум и 14-м Мыекъуапэ щызэхащэ­гъагъ. Джащ къыщыублагъэу IэкIыб къэралыгъохэми, Урысыеми арыс адыгэхэмрэ хэкурыс адыгэхэмрэ язэпхыныгъэхэм нахь заушъомбгъоу фежьагъ.

Федеральнэ законэу «Гражданствэ Урысые Федерацием зэращаратырэм ехьылIагъ» зы­фиIорэр 1992-рэ илъэсым заштэм, IэкIыб къэралыгъохэм арыс адыгэхэр тарихъ чIыгу­жъым къэкIожьынхэмкIэ гугъапIэу яIэм хэхъуагъ. Урысыем идипломатэу Б. Р. Алиевым къы­зэритыгъэмкIэ, 1990-рэ илъэс­хэм яапэрэ кIэлъэныкъо къэралыгъо зэфэшъхьафхэм арыс адыгэ нэбгырэ 500-м фэдизмэ Урысыем игражданствэ яIэ хъугъагъэ, нэбгырэ 767-мэ вид на жительство Адыгеим къащаратыгъагъ.

[caption id="attachment_117079" align="aligncenter" width="800"] Мэфэхьаблэ идэхьапIэ итеплъ.[/caption]

Республикэм нэсэу Адыгеим икъэралыгъо-правовой статус къызаIэтым, IэкIыб къэралы­гъохэм арыс адыгэхэм тарихъ чIыгужъым къагъэзэжьынымкIэ амалэу щыIэхэм ахэхъуагъ. IэкIыб къэралыгъохэм ащы­псэурэ тилъэпкъэгъухэм ятэжъ пIашъэхэм ячIыгужъ къагъэзэ­жьынымкIэ правовой лъапсэ хъугъэх Адыгэ Республикэм и Конституцие ия 10-рэ статья, Адыгэ Республикэм и Президент 1997-рэ илъэсым шэкIогъум и 3-м ышIыгъэ Указэу «О некоторых вопросах правового ре­гулирования положения репат­риантов в Республике Адыгея» зыфиIорэр, Адыгеим къэкIожьхэрэм ащ щыпсэунхэу Iизын зэраратырэ шIыкIэм ехьылIэгъэ Положениеу а илъэс шъыпкъэм аштагъэр. А документхэм репатриантхэм яюридическэ статус къагъэнэфагъ. Адыгэ Рес­публикэм и Законэу «Репатриантхэм яхьылIагъ» зыфиIоу а илъэс дэдэм аштагъэм ежьхэм къафэгъэзэгъэ Iофыгъохэм язэшIохынкIэ шъолъырхэм федеративнэ къэралыгъом нахьыбэу фитыныгъэ щыряIэн зэрэфаер итхагъ. Адыгеим ипарламентариехэм законэу «Адыгэ Респуб­ликэм щыпсэунхэу къэкIожьырэ тилъэпкъэгъухэм IэпыIэгъу ягъэ­гъотыгъэнымкIэ къэралыгъо по­литикэу зэрахьащтым ехьы­лIагъ» зыфиIорэр 2004-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 1-м аштагъ.

Республикэм ихэбзэ Iэшъхьэтетхэм репатриантхэр щыIэкIа­кIэм зызэрэрагъэкIущт амалхэр къызэрэхахыгъэр хэгъэунэфыкIыгъэн фае. ГущыIэм пае, Адыгэ Республикэм лъэпкъ IофхэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм зэпхыныгъэ адыряIэнымкIэ, къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ и Комитет, ащ къыфэIорышIэрэ къэралыгъо учреждениеу «Репатриантхэр щыIэныгъэм хэгъэ­гъозэгъэнхэмкIэ Гупчэр», общественнэ организациеу «Репатриантхэр щыIэныгъэм хэгъэ­гъозэгъэнхэмкIэ Унэр», IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIыжьы­гъэхэм IэпыIэгъу зэраратырэ общественнэ фондыр зэхащагъэх. IэкIыб хэгъэгухэм арыс тилъэпкъэгъухэм адытиIэ зэп­хыныгъэхэм зягъэушъомбгъу­гъэным тегъэпсыхьэгъэ програм­ми аштагъ. Ащ тетэу адыга­бзэр зэрэзэрагъашIэрэ тхылъхэр къыдагъэкIыгъэх, бзэхэр зэрэзэрагъашIэрэ дунэе интернет­-проектэу «Book 2-м» адыга­бзэри хагъэхьагъ.

Автоном краеу Косовэ ис адыгэхэр 1998 — 1999-рэ илъэс­хэм тиреспубликэ къызэращэжьыгъэхэр Адыгейми Урысыеми ятарихъ хъугъэ-шIэгъэшхоу хэхьагъ. Заор зыщыкIощтыгъэ хэгъэгум къыращыжьхи джащыгъум Адыгеим нэбгыри 174-рэ (унэгъо 38-рэ) къащэжьыгъагъ. Мы Iофтхьабзэм политикэ мэхьанэу иIэр нахь къыIэтыгъ Урысые Федерацием и Правительствэ 1998-рэ илъэсым бэдзэогъум и 3-м ышIыгъэ уна­шъоу № 690-р зытетэу «Автоном краеу Косовэ (Союзнэ Республикэу Югославием) ис адыгэхэр Адыгэ Республикэм къэщэжьыгъэнхэмкIэ къэра­лыгъо IэпыIэгъоу аратыщтым ехьы­лIагъ» зыфиIорэм. Адыгеим ипащэхэр кIэщакIо зэрэфэхъугъэхэм, Къэбэртэе-Бэлъкъарымрэ Къэрэщэе-Щэрджэсымрэ япрезидентхэм къызэрэдыра­гъэштагъэм тетэу мы документыр аштагъ.

[caption id="attachment_117080" align="aligncenter" width="800"] Зихэку къэзыгъэзэжьыгъэхэм ялIыкIохэу Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу М.Къ. КъумпIылым дэжь щызэIукIагъэхэм яшIэжь сурэт.[/caption]

Адыгэ Республикэм и Президентэу Джарымэ Аслъан мы хъугъэ-шIагъэм тарихъ мэхьанэшхо зэриIэр къыдилъытэзэ, Указэу «Репатриантым и Мафэ ехьылIагъ» зыфиIорэм кIэтхагъ. ШышъхьэIум и 1-р — тилъэпкъэгъухэр Мыекъуапэ къызыкIо­жьыгъэхэ мафэр мэфэкI ма­фэу зэрэщытыщтыр ащ щыгъэнэ­фагъ. Законэу «МэфэкI, шIэжь ма­фэхэм яхьылIагъ» зыфиIорэм ар хагъэхьагъэу илъэс къэс хагъэунэфыкIы. Дунэе Адыгэ Хасэм игъэцэкIэкIо комитет иунашъокIэ адыгэхэр зыщыпсэу­рэ тыдэрэ хэгъэгуи мы мафэр джы щагъэмэфэкI хъугъэ.

Республикэм къэкощыжьы­гъэхэм яшIоигъоныгъэ къыдалъы­тэзэ, Адыгеим иIэшъхьэтетхэм Мыекъуапэ километри 4-кIэ пэIудзыгъэу псэупIэрэ фермер хъызмэтшIапIэхэмрэ зыщагъэ­псынхэ алъэкIыщт чIыгу гектари 150-рэ къыхагъэкIыгъ. Къо­джа­кIэм цIэу ыхьыщтымкIэ зэ­нэкъокъоу щыIагъэм щатекIуа­гъэр репатриантэу, журналистэу Цэй Искандер. Ащ къыхихыгъэ цIэр — Мэфэхьаблэр ары къо­джакIэм ыхьырэр.

Адыгеим щыпсэурэ цIыфхэр заом къыхэкIыжьыгъэ тилъэпкъэгъухэм агу зэIухыгъэу, дахэу зэрапэгъокIыгъэхэм къыгъэлъэ­гъуагъэр республикэми, гъу­нэгъу шъолъырхэми арыс цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэр зэрэ­зэрэ­лъытэхэрэр, IэпыIэгъу зэрэ­зэ­фэ­хъужьхэрэр ары. Косовэ къи­кIыжьыгъэхэм ащыщхэм Мыекъуапэ къызыкIожьыгъэхэр илъэс зыщыхъурэм ехъулIэу Урысыем ипаспортхэр къа­ратыгъэх. Зыщыпсэущтхэ унэ репатриантхэм афэшIыгъэным тегъэпсыхьагъэу федеральнэ гупчэм сомэ миллиони 9,6-рэ Урысыем ибюджет къыхигъэ­кIыгъ.

ЧIыдагъэ къычIэзыщырэ компаниешхоу «Лукойлым» ипрезидентэу В. Ю. Аликперовым репатриантхэм ишIогъэшхо ари­гъэкIыгъ. Ащ къыхигъэкIыгъэ ахъщэмкIэ Мэфэхьаблэрэ гъу­нэгъу къутырхэмрэ газрыкIуапIэхэр аращэлIагъэх.

Краснодар краим игубернаторэу Н. И. Кондратенкэм —тиреспубликэ щыпсэурэ къэзэкъхэми адыгэхэми лъытэныгъэшхо зыфашIырэм — мы Iофым иIахьышIу хишIыхьагъ. Репатриантхэм унэ къазэрафащэфыщт ахъщэр къэзытIупщыгъэ губернаторым Косовэ къикIы­жьыгъэхэм шIуфэс арихи, мырэущтэу ариIуагъ: «ШъуукIы­тэнэу, шъущынэнэу щытэп, шъуитарихъ чIыгужъ шъо къыздэжъугъэзэжьыгъэр, Пшызэ шъолъыр исхэр IэпыIэгъу къызэрэшъуфэхъущтхэм сыдигъуи шъуицыхьэ тежъугъэлъ».

Зэренэгуягъэхэу чIыпIэ предпринимательхэмрэ производствэхэр зиIэхэмрэ ары тилъэпкъэгъухэм ящыIэкIэ-псэукIэ изэ­тегъэпсыхьанкIэ апэу зишIуа­гъэ къэзыгъэкIуагъэхэр. Ахэр унэе предприятиеу «Мамы­рыкъу» зыфиIорэм ипащэу Р. Ма­мырыкъор, Iахьзэхэлъ обществэу «Лукойл-Адыгеянефтепродукт» зыфиIорэм игенеральнэ пащэу М. Дэхъужьыр ары. Ре­патриантхэм яспонсор шъхьа­Iэу щытыгъэх Мыекъопэ IэшI­у-IушIушI фабрикэм игенеральнэ пащэу Цэй Аслъан, Мыекъопэ пивэшI заводым ипащэу Цэй Руслъан, Iахьзэхэлъ обществэу «Санэм» игенеральнэ директорэу М. Бибэр, Тэхъутэмы­къое районымкIэ Iахьзэхэлъ обществэ зэфэшIыгъэу «Псэолъапхъэхэр къыдэзыгъэкIырэ комбинатым» игенеральнэ пащэу Р. Цунды­шкыр, Тэхъутэмыкъое районымкIэ пшъэдэкIыжьэу ыхьырэмкIэ гъунэпкъэ гъэнэфагъэ зиIэ об­ществэу АТП-м ипащэу Р. Ап­сэлямэр. Къэбэртэе-Бэлъкъарым щыщ меценатэу М. Ирыгум имылъку унаекIэ Мэфэхьаблэ мэщыт дашIыхьагъ.

Косовэ щыпсэущтыгъэ адыгэ­хэм ятарихъ чIыгужъ къызэрагъэзэжьыгъэр IэкIыб къэралыгъохэм арыс тилъэпкъэгъухэм ягуапэ хъугъэ. Германием илIы­кIо купэу Дунэе Адыгэ Хасэм ия IV-рэ зэфэсэу Краснодар щыкIуагъэм хэлэжьагъэм Урысые Федерацием и Правительствэ Косовэ щыпсэурэ адыгэхэр Адыгэ Республикэм къызэращэжьхэрэм ехьылIэгъэ унашъор зештэ нэуж репатриантхэм IэпыIэгъу зэрафэхъущтхэ Фондым рагъэхьанэу ахъщэшхо къыгъэнагъ. МылъкукIэ репатриантхэм адеIагъэхэм зэу ащыщ врачэу СтIашъу Ихьсани.

Унэ лъапсэхэр загъэчъыгъэм илъэси темышIэу 2000-рэ илъэ­сым мэлылъфэгъум и 7-м апэрэ унагъохэр унакIэхэм ачIэхьажьыгъэх, апэрэ купым хэтхэу Мые­къуапэ къэкIожьыгъэхэм а илъэс дэдэм унэчIэхьажьхэр яIагъэх.

Косовэ къикIыжьыгъэ тилъэп­къэгъухэм Урысыем илъ щыIа­кIэм зырагъэкIугъ, нэмыкI лъэпкъ­хэм къахэкIыгъэхэу зыдэ­псэухэрэм агурэIох. Хъулъфыгъабэмэ Адыгеим къыщыхъугъэ пшъашъэхэм унагъо адашIагъ. ГущыIэм пае, Цэй Ибрахьимэрэ Айетэрэ акъуи 5-ми Адыгеим щыщ адыгэ пшъашъэхэр къащагъэх. Урыс, ермэл пшъашъэхэр шъхьэгъусэ зыфэхъугъэхэри репатриантхэм ахэтых. Косовэ къикIыжьыгъэ тилъэпкъэгъухэм шъон пытэ зыIуагъафэрэп, шъхьэ­гъусэм икъыхэхынкIэ хэплъыхьэх, зэшъхьэгъусэхэр зэрэзэхэкIыжьхэрэр яджагъу. Унэгъо кIоцIми, ежьхэр зэдэгущыIэхэ зыхъукIи адыгабзэр ары агъэфедэрэр. Ахэм ислъам диныр дахэу алэжьы, ислъам ди­нымрэ адыгэ хабзэмрэ зэрэзэпагъэуцурэр мытэрэзэу алъы­тэ. Яныдэлъфыбзэ, яхабзэхэр чIамынэнхэмкIэ, адыгэ лъэпкъхэм къызэрахэкIыгъэхэр ащымыгъупшэнымкIэ ахэм IэкIыб къэралыгъом яшIуагъэ къыщякIыгъэу тилъэпкъэгъухэм къаIо.

Урысхэмрэ ермэлхэмрэ зыдэс къутырхэр зыпэблагъэу Мыекъопэ районым адыгэ къо­джэ закъоу итыр Мэфэхьабл ары. Тигуапэу къэтэIо лъэпкъ зэфэшъхьафхэм къахэкIыгъэхэр, дин зэфэмыдэхэр зылэжьхэрэр илъэс 20-м ехъугъэу зэгурыIохэу зэрэзэдэпсэухэрэр, щыIэныгъэм щызэутэлIэрэ Iофыгъохэм язэшIохынкIэ IэпыIэгъу зэрэзэфэ­хъужьхэрэр.

Джыдэдэм Мэфэхьаблэ репатриант унэгъо 63-рэ щэпсэу, унэ 61-рэ ашIыгъах, унэ 33-мэ ягъэпсын ыкIэм фэкIо. ГазрыкIуапIи псырыкIуапIи къуаджэм щагъэпсыгъэх, электролиниехэр рэкIох, фельдшер-мамыку IэзапIэ дэт, футбол ешIапIи, кIэлэцIыкIу джэгупIи яI. ЯкIэлэцIыкIухэр къалэу Мыекъуапэ игурыт еджапIэхэм автобускIэ ащэх.

Джащ фэдэу Тэхъутэмыкъое районым хэхьэрэ къуаджэу Пэнэхэси зэхэугъоягъэу репат­риантхэр дэсых. 2012-рэ илъэсыр ары ахэр Афыпсыпэ къоджэ псэупIэм зыдэтIысхьагъэхэр. Сирием щыкIорэ заом ашъхьэ къыхахыжьи, тарихъ чIыгужъым ахэр къекIужьыгъэх. Пэнэхэс дэсхэм адыгэ хабзэм тетэу Сирием къикIыжьыгъэ унэ­гъуипшI заулэмэ якъуаджэ шъхьэегъэзыпIэ щарагъэгъо­тыгъ. Ахэм щыIэныгъэм чIыпIэ къин ригъэуцогъэ ялъэпкъэгъу­хэм аIэ афащэигъ. Тэхъутэмыкъое шы-спорт комплексэу «Щагъдыим» ипащэу ХыдзэлI Адам ятэ ищагу дишIыхьэгъэ унакIэм чIэмыхьажьэу Сирием къикIыжьыгъэ унэгъуитIу чIи­гъэтIысхьагъ. Илъэси 10-м къы­кIоцI унэгъуи 6-мэ ар къа­шъхьэпагъ, джыдэдэми унэгъуи 2 ащ чIэс. ЦIыфыгъэшхорэ гукIэгъурэ зыхэлъ Хъурмэ (Мам­хыгъ) Санети Батэ (ШъхьакIумыдэ) Зари яунэхэм чIыпIэ къин ифэгъэ тилъэпкъэгъухэр ащэ­псэух. Джащ фэдэ щысэу бэ къэпхьын плъэкIыщтыр. Хэти зэрэфэлъэкIэу зышъхьэ къезы­хьыжьэжьыгъэхэм адеIагъ. Си­рием къикIыжьыгъэ адыгэхэм тхьамыкIагъоу къяхъулIагъэм икъэбар зызэхахым, Пэнэхэс дэсхэм цIыфыгъэшхоу, гукIэ­гъоу къахэфагъэр Адыгеим итарихъ зэрэхэхьащтым щэч хэлъэп.

Къэралыгъо, политикэ Iофы­шIэшхоу, шIушIэным къыфэхъугъэу, щыIэныгъэм чIыпIэ къин ригъэуцохэрэм ренэу IэпыIэгъу афэхъурэ Шъэумэн Хьазрэт Сирием къикIыжьыгъэ адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIэ изэтегъэпсы­хьан иIахьышхо хишIыхьагъ. Зао зыщыкIорэ Сирием щыщ адыгэ­хэм Тыркуем е Европэм замыгъазэу, ятэжъ пIашъэхэм ячIыгужъ къызэрагъэзэжьыгъэм икъэбар зызэхехым, ахэм псын­кIэу заIуигъэкIагъ. Яхэкужъ къызэрэкIожьыгъэхэр зэригуапэр, репатриант пэпчъ сомэ мини 100 зырыз, пстэумкIи сомэ миллион 12 къызэрафыхигъэкIырэр къыIуагъ. ЗэIукIэм къекIолIагъэхэр зэкIэ гупыкIы­шхо зиIэ Шъэумэн Хьазрэт бэрэ Iэгу фытеуагъэх, ипсэпэшIагъэ Тхьэм фигъэбэгъонэу, псауныгъэ пытэ иIэнэу фэлъэIуагъэх.

Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, меценатым имылъку унаекIэ Мэфэхьаблэ дэт мэщытым гъэ­цэкIэжьын IофшIэнхэр рашIылIэгъагъэх, бэмышIэу ащ кIэлэцIыкIухэр джыри ыгъэгушIуагъэх — кIэлэцIыкIу джэгупIэрэ футбол ешIапIэрэ афигъэпсыгъэх.

Тилъэпкъэгъухэр Сирием къызикIыжьыгъэхэм ыуж илъэси 10 тешIагъ. А уахътэм къыкIоцI ахэр щыIэкIакIэм есагъэх, зызэтырагъэпсыхьагъ, Урысыем игражданствэ яIэ хъугъэ, унагъо ашIи сабыйхэр къапыфагъэх.

Адыгеим къэзыгъэзэжьыгъабэмэ ясэнэхьат диштэу яIофшIэн лъагъэкIотагъ. Ворэкъо Сама­рэрэ Къэбэртэе Хибэрэ кIэлэцIыкIухэм инджылызыбзэр ара­гъашIэ. Къэбэртэе Ибрахьимэ Пшызэ къэралыгъо технологическэ университетым ихимическэ лабораторие испециалист IэпэIасэхэм зэу ащыщ. Чэтэо Мэджыдэ стоматологическэ поликлиникэу Краснодар къыщы­зэIуихыгъэм ишъхьэгъусэ игъу­сэу щэлажьэ.

Зихэкужъ къэзыгъэзэжьы­гъэхэм сабый сэнаущэу, IофшIэным зыIэ екIоу къахэкIыгъэр бэ. ГущыIэм пае, Пэнэхэс дэт гурыт еджапIэмрэ Къэрэщэе­-Щэрджэс къэралыгъо универ­ситетым дизайнымкIэ ифакультетрэ къэзыухыгъэ Мэхъош Iушъабэ зэхигъэуцогъэ фильмэу «КъыткIэныгъэм икъутаф» зыфиIорэм пае адыгэ кинор шIу зылъэгъухэрэм ядунэе фестиваль-зэнэкъокъу иапэрэ шIу­хьафтын къыфагъэшъошагъ. Пэнэхэс гурыт еджапIэм чIэсэу НэмытIэкъо Разэ шахматымкIэ щэгъогогъу Адыгеим ичемпион хъугъэ. Дэгъоу гурыт еджапIэм зэрэщеджагъэм фэшI гъэрекIо медаль къызыфагъэшъошэгъэ ХъутIыжъ (Мустафа) Iисраа Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым имединститут чIэхьагъ.

2021-рэ илъэсым ыкIэхэм яхъулIэу репатрианти 150-рэ Афыпсыпэ къоджэ псэупIэм дэсыгъ. Унэе унэ зыщагъэпсын алъэкIыщт чIыгу Iахь 41-рэ ахэм Пэнэхэс къащыфыхагъэкIыгъ. Унэ 22-р агъэпсыгъах, цIыфхэри ахэм ачIэхьажьыгъэх, адрэ унэхэм яшIын ыуж итых. Унэгъуи 4-мэ унэ къащэфыгъ. Псэй­тыку дэс Уджыхъухэр зэ­хахьэхи, ялъэкъоцIэгъу Тимур иунагъоу сабыибэ зэрысым унэ къыфащэфыгъ. Сирием къикIы­жьыгъэхэм якIэлэцIыкIу 30-р гурыт еджапIэхэм, сабыи 7-р кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм макIох. Лэжьэн зылъэкIырэ репатриант пстэуми Iоф ашIэ, нахьыбэрэмкIэ ахэр псэолъэшIыпIэхэм, са­тыушIыпIэхэм ащэлажьэх, фэIо-фэшIэ зэфэшъхьафхэм ягъэцэкIэнрэ унэе IэпыIэгъу хъызмэтым изехьанрэ афэгъэзагъэх.

Репатриантхэр щыIэкIакIэм зэресэхэрэр, щыIэныгъэм зыкъызэрэщагъотырэр бэкIэ зэ­лъытыгъэр ежьхэм ячаныгъэрэ ятэжъ пIашъэхэм ячIыгужъ алъа­псэ икIэрыкIэу щадзыжьыным зэрегугъухэрэмрэ ары.

Репатриантыбэмэ чIыпIэ гъэ­нэфагъэ бизнесым щаубыты, Адыгеим исоциальнэ-экономикэ хэхъоныгъэ яIахьышIу хашIыхьэ ашIоигъу. ГущыIэм пае, 1992-рэ илъэсым Тыркуем къикIыжьи Чэтэо Инал Мыекъуапэ къызэкIожьым сатыум ылъэныкъо предринимательствэм зыщегъэу­шъомбгъугъэнымкIэ сатыушIыпIэхэр зэрэщымыIэхэм, бгъагъэ горэми чIэмытхэу цIыфхэм Iоф ашIэн фаеу зэрэхъурэм гу алъи­тагъ. Бэджэндэу чIыгу Iахь ащ Черемушкэм къащаIихи, тучан цIыкIу заулэ зыхэтыщт гале­реем ишIын фежьагъ. Иорданием щыщ илъэпкъэгъухэри, бизнесменэу Хъурмэ Хьасани ащ гъусэ къы­фэхъугъэх. Псэуалъэр ашIыфэ ахэм къиныбэ зэпачын фаеу хъугъэ. Ау предпринимательст­вэмкIэ опытышхо зэряIэм ишIуа­гъэкIэ псэолъэшIыныр ахэм аухыгъ, Мыекъуапэ дэс нэбгыри 150-мэ IофшIэн ащ щагъотыгъ, ахэм ащыщэу нэбгырэ 30-м ехъур репатриантых.

А илъэс дэдэхэм атефэу Инал ироманэу «Шыухэр» зыфиIорэр тыркубзэкIи адыгабзэкIи, ироманэу «Джем и Элен» зыфи­Iорэр тыркубзэкIи урысыбзэкIи къыдигъэкIыгъэх. Ышъхьэ IофкIи Iофыгъуабэ зэшIуихыгъ, ятэжъ пIашъэхэм ахьыщтыгъэ лъэ­къуа­цIэр — Чэтаор къыдихыжьыгъ, инджылызыбзэр языгъэхьырэ кIэлэегъэджэ ныбжьыкIэу Цэй Зарэ унагъо дишIи сабыиплI зэдапIугъ.

Чэтэо Ибрахьимэ иунагъо, Цэй зэшхэу Имеррэ Махьиррэ, Дугъ зэшъхьэгъусэхэу Мирачрэ Эрсинрэ, нэмыкIхэми ясатыу дэгъоу макIо.

Косовэ къыщыхъугъэ Цэй Раджеп лIыгъэшхо къызэрэхэфагъэм игугъу къэсшIы сшIоигъуагъ. Илъэс 14 ыныбжьэу ар ятэ елъэIугъ Мыекъуапэ кIонэу фит ышIынэу. Я 8-рэ классыр къызеухым хьисапыр нахь куоу зыщарагъашIэрэ еджапIэу кIэлэцIыкIу сэнаущхэм атегъэпсы­хьагъэм Раджеп аштагъэу уры­сыбзэри адыгабзэри дэгъоу щызэригъашIэщтыгъэх. Иеджэн зэрэзэпыфэщтым, нымрэ нэнэ­жъымрэ аIощтым тыр зэригъэгумэкIырэр икIалэ зыфыхегъэ­псым, урысыбзэр зызэригъа­шIэрэр илъэсиплI зэрэхъугъэр, классым къыдис нэбгырабэмэ анахьи ар нахь дэгъоу зэришIэ­рэр, нымрэ ныжъымрэ якъытегъэнэнкIэ IэпыIэгъу къыфэхъу­нэу зэрэщыгугъырэр къыриIо­жьыгъ. Тымрэ къомрэ зэкъуа­хьэхи, нымрэ ныжъымрэ къытырагъэнагъэх Раджеп Адыгеим атIупщынэу.

1994-рэ илъэсым Цэй Мосэ икIалэ Мыекъуапэ къыщагъ. Республикэ еджэпIэ-интернатым ия 9-рэ класс ар аштагъ. Шэн пытэ зиIэгъэ кIалэр ишъыпкъэу еджэу фежьагъ. ЕджэпIэ-интернатым чIэсыфэ предмет зэфэшъхьафхэмкIэ, адыгабзэри ахэм зэрахэтэу, республикэ олимпиадэхэм мызэу, мытIоу апшъэрэ чIыпIэхэр къащихьыгъэх. Рес­публикэ еджэпIэ-интернатыр дышъэ медалькIэ, Адыгэ къэралыгъо университетым ифизи­ческэ факультет дэгъу дэдэу, ас­пи­рантурэр къыухыгъэх, газ къычIэщыпIэхэр зэраушэтыхэ­рэм ехьылIэгъэ научнэ IофшIэгъэ заули ытхыгъ. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым иотдел ипащэу щытзэ, 2009 — 2014-рэ илъэс­хэм адыгабзэмкIэ программэ зэхэгъэуцогъэным ыкIи бзэхэр зэрэзэрагъашIэрэ дунэе интернет-проектэу «Book 2-м» ар хэгъэхьэгъэным иIахьышхо ахи­шIыхьагъ. ЕтIанэ СПАО-у «Ингосстрах» зыфиIорэм ишъолъыр къутамэ Iоф щишIэзэ, лъэны­къоу «СПАО-у «Ингосстрахым» чIэнагъэу ышIыгъэхэр игъэкъужьыгъэнхэмкIэ илъэсым иIофышIэ анахь дэгъу» зыфиIорэм 2019-рэ илъэсым щатекIуагъ. 2022-рэ илъэсым ищылэ мазэ Раджеп страховой компанием и Адыгэ шъолъыр къутамэ ипащэу агъэ­нэфагъ. Унэ къыщэфыгъ, унагъо ышIагъ, ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ къоу зэдагъотыгъэр зэдапIу. Илъэс 42-рэ зыныбжь репатриан­тым, Урысыем игражданин хъугъэм, ны-тыри, Iахьылхэри, ныбджэгъухэри зэрыгушхорэм щыIакIэу, гъэхъагъэу иIэхэр джащ фэд.

Репатриантхэм врач IэпэIэсабэ къахэкIыгъ. Илъэсыбэ хъугъэу тарихъ чIыгужъым щэ­лажьэх ортопед-травматолог цIэрыIохэу Кушъу (Маканай) Юсыф Яхьярэ Цэй Ирхьанрэ, хирургэу, стоматологэу Цэй Бинас. Опытышхо зиIэ врач-­инфекционистэу, Косовэ къи­кIы­жьыгъэ Тыгъужъ (Чэркэзи) Тэ­рэка коронавирусым зыкъызиштэгъэ апэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу «шъолъыр плъы­жьым» Iоф щишIагъ. Лэжьэныр езыгъэжьэгъэкIэ врачхэу Цыбэ (Гюмюш) Джэйхуни, Чэмышъо Гупси, Хъунэго Тайи инфекцион­нэ госпитальхэм Iоф аща­шIагъ. Репатриантхэм яуна­гъо­хэм къарыхъухьэгъэ нэмыкI адыгэ пшъашъэхэми врач сэнэхьатыр аIэ къарагъэхьагъ. ГущыIэм пае, Мамсэр Алейнэ Мыекъопэ къэ­лэ сымэджэщым инейрохирургическэ отделение, Чэтэо Нэфынэ Мыекъопэ къэлэ сымэджэщым хирургиемкIэ иотделение щэлажьэх. Къудай Баринэ участковэ терапевт, «шъолъыр плъыжьым» Iоф щишIагъ, Цэй Суандэ неонатологэу Iоф ышIэу ригъэжьагъ.

Хэкурыс адыгэхэмрэ хэхэс тилъэпкъэгъухэмрэ язэпхыныгъэхэм зягъэушъомбгъугъэнымкIэ культурэ Iофтхьабзэу зэрахьэхэрэм мэхьанэшхо зэряIэр къэIогъэн фае. Адыгеим литературэмкIэ, культурэмкIэ ыкIи искусствэмкIэ иIофышIэхэм мыщкIэ чаныгъэ къызыхагъафэ. ГущыIэм пае, Адыгеим лъэпкъ къашъомкIэ и Къэралыгъо академическэ ансамблэу «Налмэсыр», Адыгеим лъэпкъ орэ­дым­рэ къашъомрэкIэ и Къэралыгъо ансамблэу «Ислъамыер», И. Цэим ыцIэ зыхьырэ Лъэпкъ театрэр адыгэхэр зыщыпсэурэ IэкIыб хэгъэгухэм мэкIо зэпытых. Хабзэ зэрэхъугъэу, илъэси­тIум зэ адыгэ культурэм и Дунэе фестиваль Мыекъуапэ щызэхащэ. IэкIыб хэгъэгухэм арыс адыгэхэм къахэкIыгъэ артистишъэ пчъагъэ ахэм ахэлэжьагъ.

[caption id="attachment_117082" align="aligncenter" width="800"] Апэу хэкужъым къэзыгъэзэжьыгъэхэм ащыщэу, бзэхэр зыщызэрагъашIэрэ Гупчэу «Активым» изэхэщакIоу ыкIи итхьаматэу Едыдж Мэмэт 2021-рэ илъэсым еджапIэр къэзыухыгъэхэм ахэс.[/caption]

Мы аужырэ илъэсипшIым Тыркуемрэ Иорданиемрэ арыс адыгэхэм якультурнэ щыIэныгъэкIэ хъугъэ-шIэгъэшхоу щытыгъ Адыгеим инароднэ тхакIоу, СССР-мрэ РСФСР-мрэ я Къэралыгъо шIухьафтынхэр къы­зыфагъэшъошагъэу, Урысыем Iоф­шIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу МэщбэшIэ Исхьакъ ядэжь къызэрэкIуагъэр, зэрэзэIукIагъэхэр. ИлъэсипшIым къыкIоцI тхэкIо цIэрыIор щэгъогогъу Тыркуем, Иорданиемрэ Израильрэ зырызэ ащыIагъ. Адыгэхэр зэхэу­гъоягъэу зыщыпсэухэрэ Тыр­куем ар зэкIом зэIукIэгъу заулэмэ ахэлэжьагъ, гъэзет цIэрыIохэм якорреспондентхэм зэдэгущы­Iэгъу адыриIагъ. МэщбэшIэ Ис­хьакъ зыхэлэ­жьэгъэ зэIукIэ­гъухэм нэрылъэгъу къашIыгъ IэкIыб къэралы­гъохэм арыс тилъэпкъэгъухэм адыгэ литературэр дэгъоу зэрашIэрэр. Ны­дэлъфыбзэр аIэпымызыным, лъэпкъ шIэжьыр къэухъумэгъэным пае Iофыгъоу къэуцухэрэр зэшIохыгъэнхэ зэрэфаери ахэм къащылъэ­гъуагъ.

МэщбэшIэ Исхьакъ IэкIыб къэралыгъохэм ащыIэнымкIэ зишIуагъэ къекIыгъэр адыгэхэр зыщыпсэурэ хэгъэгухэм ащызэхащэрэ культурэ Iофтхьэбзабэмэ яспонсорэу Нэгъой Яшар ары. ШIушIэгъабэ ащ иI, ахэм ащыщ адыгэ лъэпкъхэр зэрыс IэкIыб хэгъэгухэм материалхэр къащызыугъойхэрэ научнэ экспедициехэм иахъщэ зэрафитIупщыгъэр, тхылъхэр къызэрэдигъэкIыгъэхэр, мэщытхэм ягъэ­псынрэ ягъэцэкIэжьынрэ зэра­хэлэжьагъэр, адыгэхэм якультурэ кIэн икъэухъумэнкIэ Iэпы­Iэгъу зэраригъэгъотыгъэр. Тыр­куем иавиалиниехэм Iоф ащызышIэгъэ Нэгъой Яшар авиа­компаниеу «Нарт-Тур» зы­фиIоу я 90-рэ илъэсхэм зэ­хищэгъагъэм а лъэхъанымкIэ мэхьанэшхо зиIэгъэ бизнес цIыкIум Кавказым зыщегъэу­шъомбгъугъэнымкIэ ишIогъэшхо къыгъэкIогъагъ.

Тыркуем къикIыжьыгъэ Чэтэо Ибрахьимэ адыгэ культурэр зэрэдунаеу щызэлъягъэшIэгъэнымкIэ Iофышхо зэшIуехы. Мы аужырэ илъэсхэм Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым ясурэтышIхэм якъэгъэлъэгъони 5 Тыркуем зэрэщызэхащагъэр ары зи­шIушIагъэр. Адыгэ лъэпкъхэм къахэкIыгъэ сурэтышIхэу Тыркуем щыпсэухэрэми яIэшIагъэ­хэм нэIуасэ зафашIынэу Мые­къуапэ дэсхэм амал яIагъ. Ибрахьимэ джащ фэдэ къэгъэлъэгъони 3 тикъалэ щызэхи­щагъ. Ащ IэкIыб къэралхэм арыс тилъэпкъэгъухэм тарихъ чIыгужъым икультурнэ щыIэныгъэ фэгъэхьыгъэ къэбарыкIэхэр икъоу аIэкIегъахьэ.

Адыгеим илитераторхэмрэ иартистхэмрэ зыхэлэжьэгъэхэ Iофтхьабзэу адыгэ усэкIо цIэ­рыIоу Къуекъо Налбый итворчествэ фэгъэхьыгъэри гъэшIэгъонэу Тыркуем щыкIуагъ. Ар зэхэзыщагъэхэр Чэтэо Иб­ра­хьимэрэ Едыдж Мэмэтрэ.

Едыдж Мэмэт 1992-рэ илъэсым Адыгеим къызэкощыжьым бзэхэм язэгъэшIэнкIэ Гупчэу «Актив» зыфиIорэр Мыекъуапэ къыщызэIуихыгъ. МыщкIэ къыз­фэбгъэфедэн плъэкIыщт опыт республикэм зэримыIагъэм емылъытыгъэу Мэмэт егъэджэн Iофыр лъэгэпIэшхом нэсэу зэхищэн ылъэкIыгъ. Илъэс 30-м къыкIоцI нэбгырэ мини 10 фэдиз Гупчэм щеджагъ. Ахэм ащыщэу нэбгырэ мини 2-мэ «Активым» исертификатхэр, нэбгырэ 260-мэ Кембриджскэ университетым идунэе сертификатхэр аратыгъэх.

Едыдж Мэмэт республикэм иныбжьыкIэ сэнаущхэм Iэпы­Iэгъу зэрафэхъухэрэ Фондэу «Гуфэс» зыфиIорэри зэхищагъ. Журналистикэм, литературэм, культурэм, спортым гъэхъэгъэшхохэр ащызышIын зылъэкIыщт ныбжьыкIэхэм якъыхэгъэщын ащкIэ иIахьышхо хишIыхьагъ.

Гъэхъагъэу иIэхэм афэшI Едыдж Мэмэт щытхъуцIэу ­«Адыгэ Республикэм народнэ гъэсэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъ. «Активыр» къэзыухыгъэхэр къызэрэфэразэхэм ащ игуетыныгъэ зыкъырегъэIэты.

Бэрзэдж Убых (Нихьад) просветительскэ IофшIэным чанэу пылъхэм ащыщ. Адыгэ лъэпкъ движением ишъыпкъэу зэрэхэлажьэрэм пае Тыркуем ыуж щафы зэхъум, Иорданием зигъэзэн фаеу ащ хъугъагъэ. Те­дзэпIэ-полиграфическэ участкэ ащ къыщызэIуихи, Кавказым итарихърэ икультурэрэ афэгъэ­хьыгъэ тхылъхэм язэдзэкIынрэ якъыдэгъэкIынрэ зэпигъэфагъ, итхылъэу «Изгнание черкесов» («Адыгэхэр зэрэрафыгъэхэр») зыфиIорэр къыдигъэкIыгъ, урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэу ар тIогъогогъо Мыекъуапэ къыщыхау­тыгъ. Кавказым итарихъ фэгъэ­хьыгъэ тхылъхэм яколлекцие хьалэмэт Убых ыугъоигъ: дуна­им щагъэфедэрэ бзэ 13-кIэ тхыгъэ том 7000-м ехъу, тхылъ гъотыгъое дэдэ 300-м ехъу ащ хэлъ. Убых 1992-рэ илъэсым ятэжъ пIашъэхэм ячIыгужъ къы­гъэзэжьыгъэу Iофэу зыпылъыгъэр лъегъэкIуатэ, цIыфхэм яшIэныгъэ зыкъегъэIэтыгъэным ишъыпкъэу дэлажьэ.

ТхакIоу, зэдзэкIакIоу Хъуажъ Фахьри, усакIоу, Урысыем итха­кIохэм я Союз хэтэу, адыгэ литературэм ипроизведениехэр тыркубзэм езыгъэкIурэ Енэ­мыкъо (Аталай) Мэулыд, общественнэ IофышIэу, репатриантхэм IэпыIэгъу зэрафэхъухэрэ Фондым итхьамэтэгъоу, дунэе адыгэ движением зиIахьышIу хэ­зышIыхьэрэ МэщфэшIу (Хьатам) Нэдждэт, а Фондым итхьаматэу, репатриантхэр щыIэныгъэм хэ­гъэгъозэгъэнхэмкIэ Унэм илъэ­сыбэрэ ипэщэгъэ СтIашъу (Ан­дар) Яхья, этнологиемкIэ докторэу Енэмыкъо (Озбек) Ба­тырай ыкIи нэмыкIхэм тарихъ чIыгужъым ис адыгэхэмрэ хэ­хэс тилъэпкъэгъухэмрэ зэдыряIэ зэпхыныгъэхэм лъэхъаныкIэм зягъэушъомбгъугъэнымкIэ, лъэп­къым икультурэ кIэн Адыгеим къэщэжьыгъэнымкIэ бэ ашIа­гъэр. Репатриант нахьыжъхэу ятэжъ пIашъэхэм акIугъэгъэ гъогууанэр къызэпызычыжьыгъэхэр лъэпкъыр зыгъэгумэкIырэ Iофыгъохэм язэшIохын непэ яшъыпкъэу дэлажьэх.

Мыекъуапэ игурыт еджапIэу № 19-мрэ Адыгэ къэралыгъо университетым ифилологическэ факультетрэ къэзыухыгъэ Чэтэо (Хьатам) Гунай (Чэтэо Ибрахьи­мэ ыпхъу) урыс литературэр икIас. ЗэдзэкIын Iофыр ащ къы­дэхъу. Урыс литературэм ипроизведениехэу дунэе классикэм хэхьагъэхэр ащ тыркубзэм релъхьэх. 2010-рэ илъэсым А. Платоновым ироманэу «Чевенгур» зыфиIорэр тыркубзэкIэ зэрэзэридзэкIыгъэм пае Тыркуем итедзапIэу «Dunyakitap» зыфиIорэм Чэтэо Гунай илъэсым изэдзэкIэкIо анахь дэгъоу ыгъэнэфэгъагъ.

Репатриантхэми, ахэм къатекIыжьыгъэхэми культурэмрэ искусствэмрэ алъэныкъокIэ гъэхъэгъэ шIукIаехэр ашIыгъэх. Щагужь (Езбей) Батурай ыцIэ зэхэзымыхыгъэ Адыгеим исэпщтын. Адыгеим лъэпкъ къа­шъомкIэ и Къэралыгъо академическэ ансамблэу «Налмэсыр» 1991-рэ илъэсым Тыркуем зэ­кIом, ащ иконцерт еплъынэу кIалэр хъугъагъэ. Адыгэ къашъо­хэр зыгу хэпкIэгъэ Батурай Мыекъуапэ къакIуи, ансамблэм истудие къэшъо зэфэшъхьафхэр къышIхэу зыщигъэсагъ. 1996-рэ илъэсым ар «Налмэсым» хэ­хьагъ, къэшъокIо пэрытхэм ащыщ хъугъэ. 2007-рэ илъэсым щытхъуцIэу «Адыгеим изаслуженнэ артист», 2013-рэ илъэсым — «Адыгеим инароднэ артист», 2021-рэ илъэсым — «Урысые Федерацием изаслуженнэ артист» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх. Адыгеим лъэпкъ къашъомкIэ и Къэралыгъо ака­де­мическэ ансамблэу «Налмэсым» балетмейстерэу ар джыдэдэм щэлажьэ.

Едыдж Гушъауи мы ансамблэ цIэрыIом хэт. Едыдж Мэмэтрэ Севильрэ акъо адыгэ къашъохэр зэрикIасэр, пщынэм къызэрео­рэр ягопагъэми, ахэр Iофэу зыпылъыр ащ лъигъэкIуатэ ашIоигъуагъ. Гушъао нымрэ тым­рэ зэрэфаехэм тетэу ­Адыгэ къэралыгъо университетым иэкономическэ факультет къыу­хыгъ. Дипломыр нымрэ тымрэ арити, якIэсэ ансамблэу «Налмэсым» къызэрэщышъорэр ари­­Iуагъ, зыхэлэжьэрэ концертым еплъынхэу къыригъэблэ­гъа­гъэх. ЯкIалэ сэнэхьатэу къыхихыгъэм нымрэ тымрэ къеуцолIагъэх. АхэмкIэ, чIыгужъым къэзыгъэзэжьыгъэхэмкIэ, ана­хьэу мэхьанэ зиIагъэр якIалэ псауныгъэ пытэ иIэныр, и Хэгъэгу хьалэлэу фэлэжьэныр ары. Гушъао щытхъуцIэу ­«Адыгэ Рес­публикэм изаслуженнэ артист» зыфиIорэр къыфагъэшъо­шагъ, Урысыеми IэкIыб къэралыгъохэми ащызэлъашIэрэ ансамблэ цIэрыIом икъэшъокIо пэрытхэм ащыщ хъугъэ. Охътэ лые къызыфыдафэкIэ ятэ Iэпы­Iэгъу фэхъу, Iофхэм язэхэщэнкIэ тым къулайныгъэу IэкIэлъхэм яшъэфхэр къом къыфэзэIуехы.

Гушъао янэу Севиль исэнэ­хьаткIэ модельер, культурнэ, просветительскэ IофшIэнымкIэ ишъхьэгъусэрэ ыкъорэ ауж зыкъыримыгъэнэным пылъ. Лъэпкъ Iэпэщысэхэм яшIын ар фэзыгъэсагъэр янэжъ ары. Лъэпкъ IэшIагъэхэм Адыгеим зыкъыщягъэIэтыжьыгъэным охъ­тэ лыеу къыфыдафэрэр ащ пэIуегъахьэ. Севильрэ репатрианткэу Биданэкъо Мелэчхъанрэ яшIуагъэкIэ лъэпкъ IэшIагъэхэр зэрашIыщт шIыкIэр тарихъ чIыгужъым исхэм аIэ къырагъэ­хьажьы. ГущыIэм пае, ахэм цым упкIэ, шыкIэм дышъэпс егъэ­шъогъэ Iуданэр хашIыкIы, ­адыгэ тхыпхъэ зэфэшъхьафхэр хадыкIых, нэмыкI лъэпкъ Iэпэщысэхэу Адыгеим щаIэкIэзыжьыгъэ­хэр зыпкъ рагъэуцожьых.

Сирием къикIыжьыгъэ Дер Абир Адыгэ Республикэм орэдымрэ къашъомрэкIэ и Къэралыгъо ансамблэу «Ислъамыер» къэзыгъэшъуашIохэрэм зэу ащыщ. IэкIыб къэралхэм ащызэхихыгъэ лъэпкъ орэдхэр ащ дахэу къеIох. Дугъ (Догбай) Айтек янэрэ ятэрэ акIыгъоу я 90-рэ илъэсхэм яублэгъу Тыркуем къикIыжьыгъ, сэнэхьат гъэ­сэныгъэ Мыекъуапэ щызэригъэгъотыгъ, Адыгеим исурэтышIхэм я Союз бэмышIэу аштагъ. График ныбжьыкIэм иIэшIагъэхэр 2019-рэ илъэсым ыкIэхэм — 2020-рэ илъэсым иублэгъу дэжь КъокIыпIэм щы­псэурэ лъэпкъхэм искусствэ­хэмкIэ ямузей и Темыр-Кавказ къутамэ къызыщагъэлъагъом цIыфхэм агу рихьыгъэх.

Адыгэ орэдхэр къэзыIорэ муниципальнэ ныбжьыкIэ ансамблэу «Ащэмэзымрэ» (художественнэ пащэр Адыгеим культурэмкIэ изаслуженнэ Iофы­шIэу Бастэ Асыет), кIэлэцIыкIу купэу «Щыгъыжъыемрэ» (художественнэ пащэр Адыгеим ина­роднэ артисткэу, Урысыем изаслуженнэ артисткэу Уджыхъу Мариет) тиреспублики, нэмыкI гъунэгъу шъолъырхэми дэгъоу зэращашIэхэрэр, нахьыбэрэмкIэ ахэм ахэтхэр репатриантхэм зэрякIэлэцIыкIухэр хэзгъэунэфыкIы сшIоигъуагъ. А купхэм ахахьэхэрэм ныдэлъфыбзэр псынкIэу аIулъ мэхъу, лъэпкъ хабзэхэм хэшIыкIэу афыряIэм зыкъеIэты.

Репатриантхэм якIэлэцIыкIу­хэм ащыщэу СтIашъу Мамыр кушъхьэфэчъэ спортымкIэ гъэ­хъагъэхэр ышIыгъэх. Сирием къикIыжьыгъэ СтIашъу Басамрэ Адыгеим къыщыхъугъэ Айтэчыкъо Жаннэрэ якIалэ кушъхьэ­фэчъэ спортымкIэ Олимпиа­дэхэм ахэлэжьэщтхэр зыщагъэ­хьазырырэ республикэ спорт еджапIэр къыухыгъ. Зыгъасэрэр Урысые Федерациемрэ Адыгэ Республикэмрэ язаслуженнэ тренерэу А. В. Лелюк. Адыгэ кIалэр спортымкIэ дунэе класс зиIэ мастер хъугъэ, Европэмрэ дунаимрэ ячемпионатхэм пчъа­гъэрэ апшъэрэ чIыпIэхэр къащыдихыгъ, 2012-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Урысыем ихэшыпыкIыгъэ командэ хэт.

Репатриацием къыхеубытэ тилъэпкъэгъухэм ямызакъоу, тарихъ-культурэ кIэнми Хэку­жъым къегъэгъэзэжьыгъэныр. Мы лъэныкъомкIэ республикэм бэ щызэшIуахыгъэр. ГущыIэм пае, Адыгэ Республикэм ипащэ­хэр яIэпыIэгъоу тхэкIо цIэрыIоу КIубэ Щэбан итворческэ кIэн Адыгеим къащэжьыгъ, США-м щыпсэурэ, адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ Уджыхъу Изадин адыгэхэм афэгъэхьыгъэ тхылъ гъотыгъуаехэу IэкIыб къэралыгъохэм арысхэм атхыгъэхэм ябиблиотекэ псау гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым къыритыжьыгъ. Адыгэхэм агъэфедэщтыгъэ пкъы­гъо мин фэдизэу я XIX-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ Кавказ заом илъэхъани, ащ ыужкIи IэкIыб къэралыгъохэм ащэгъагъэхэр республикэм и Лъэпкъ музей къыратыжьыгъэх. Адыгэ диаспорэм исекторэу музеим къыщызэIуахыгъэр зыпылъыр адыгэ­хэм якультурэ кIэн къэухъумэгъэныр, IэкIыб къэралыгъохэм ащыIэр республикэм къэщэжьыгъэныр ары. Адыгэ диаспорэм ифольклор — орэдхэм, къа­шъохэм, пшысэхэм, нарт эпосым, тхыдэжъхэм, таурыхъхэм яугъоин­кIэ Iофышхо зэшIуахы.

Адыгеим лъэпкъ къашъомкIэ и Къэралыгъо академическэ ансамблэу «Налмэсым» ирепертуар я 90-рэ илъэсхэм къа­щегъэжьагъэу IэкIыб къэралыгъохэм арыс тилъэпкъэгъухэм къашIырэ къэшъуищ хагъэхьагъ. «Лъэпэрышъори», «Анатолием ис адыгэхэм якъашъуи», «IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэурэ адыгэ­хэм якъашъохэри» цIыфхэм лъэшэу агу рехьых. Ансамблэу «Ислъамыеми», самодеятельнэ орэдыIо коллективхэми IэкIыб къэралыгъохэм къарахыжьыгъэ орэдхэр бэрэ къаIо.

Мы аужырэ илъэсипшIым IэкIыб къэралыгъохэм арыс адыгэхэм яфольклор иугъои­жьынкIэ ыкIи икъыдэгъэкIынкIэ Iофышхо ашIагъ. Ащ фэдэ научнэ IофшIэным фэгъэзагъэхэр Адыгэ къэралыгъо университетым адыговедениемкIэ и Гуп­чэрэ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтымрэ яшIэныгъэлэжьхэр ары. ГущыIэм пае, АКъУ-м адыговедениемкIэ и Гупчэ ихъарзынэщ фольк­лор-этнографическэ экспедиции 5-мэ къаугъоигъэ материалхэр (аудиокассетипшI, видеокассетипшI пчъагъэ, CD-дискхэр, сурэт мин пчъагъэ) чIэлъых. Къаугъоигъэ материалхэр къыз­фагъэфедэхэзэ, 2004-рэ илъэсым тхылъэу «Адыги в Турции: фольклор» зыфиIорэр къыда­гъэкIыгъ, экспедициехэм ахэлэ­жьагъэхэм янаучнэ статьяхэр журналхэу «Псалъэмрэ» «Вестник АГУ» зыфиIорэмрэ къадагъэхьагъэх. АРИГИ-м ихъарзы­нэщ чIэлъ материалхэм ащыщ­хэр сборникхэм къадэхьагъэх. Ау ахэм джыри адэлэжьэгъэн фае.

Хэгъэгу зэфэшъхьафхэм арыс адыгэ лъэпкъхэр нахь зэпэ­благъэ шIыгъэнхэмкIэ къэбар жъугъэм иамалхэм мэхьанэшхо яI. Сыдигъуи фэмыдэу непэ ахэм тилъэпкъэгъухэр зыщы­псэурэ хэгъэгухэм къащыхъухэ­рэм яхьылIэгъэ къэбархэр нахь игъэкIотыгъэу къыхауты.

Къэбар жъугъэм иофициальнэ амалхэми, нэмыкI къэбар­лъыгъэIэс амалхэми дунаим къыщыхъухэрэр шъхьэихыгъэу, игъэкIотыгъэу къагъэлъэгъон алъэкIы. Дунаим щитэкъухьагъэ хъугъэ адыгэхэм Интернетым ишIуагъэкIэ псынкIэу зэлъыIэсынхэ, зэдэгущыIэнхэ алъэкIы.

Тыжь Илкай ихьакIэщ 2018-рэ илъэсым ичъэпыогъу Мыекъуапэ къызэрэщызэIуахыгъэр хъугъэ-шIэгъэшхоу щытыгъ. Тарихъ чIыгужъым зыпсэ хэтIэгъэгъэ, ащ къыгъэзэжьыным дэгуIэщтыгъэ Илкай 2013-рэ илъэсым игъонэмыс хъугъэ. Ащ иныбджэгъухэм, хэхэс тилъэпкъэгъухэм, хэкурыс адыгэхэм къызэдыхахыгъэ проектым тетэу унэр агъэ­псыгъ. ЗичIыгужъ къэзыгъэзэ­жьырэ адыгэхэр уахътэ горэкIэ а хьакIэщым щыпсэунхэ алъэ­кIыщт.

Урысые Федерацием ишъо­лъырхэу IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэр Урысые Федерацием къэщэ­жьыгъэнхэм фытегъэпсыхьэгъэ къэ­ралыгъо программэм хэлажьэхэрэм 2019-рэ илъэсым Адыгэ Республикэри ахэхьагъ. А къэралыгъо программэм хэлэжьэрэ унэгъо 30-мэ, ахэм яунагъохэм арыс нэбгырэ 90-мэ илъэси 3-м къыкIоцI Адыгеим къагъэзэжьыгъ. Урысые Федерацием и Правительствэ иунашъокIэ Адыгэ Республикэм ипрограммэу 2026-рэ илъэсым нэс телъытагъэм ипроект къыдырагъэштагъ.

Iофхэр джыдэдэм дэгъоу зэрэзэпыфэхэрэм зырагъэгупсэфылIэ хъущтэп, пшъэдэкIыжьэу ахьырэм нахь къызэрэхахъорэр къагурыIон, IэкIыб къэралыгъо­хэм арысхэм джырэ Урысыем изытетрэ ащ социальнэ-экономикэ, культурнэ, лъэпкъ политикэу зэрихьэрэмрэ афэгъэ­хьыгъэ къэбар тэрэзхэр икъоу аIэкIэхьанхэ фае.

Урысыем IэкIыб къэралыгъо­хэм арыс адыгэхэм, анахьэу тарихъ чIыгужъым къэзыгъэзэ­жьы зышIоигъо ныбжьыкIэхэм, IэпыIэгъу зэраритырэм мэхьа­нэшхо непэкIэ иI. IэкIыб къэралыгъохэм арыс адыгэхэу зитарихъ нахь куоу зэзыгъашIэ, лъэпкъ культурэр зыгъэбай зы­шIоигъохэм Урысыем нахь зыкъырагъэзылIэ.

Чэмышъо Гъазый. Фондэу «КIэным» игъэцэ­кIэкIо пащ.