КIэлэегъаджэм исэнэхьаткIэ шэпхъакIэхэм Iоныгъом и 1-м къыщегъэ­жьагъэу кIуачIэ яIэ хъун фае. Ахэм гъэсэныгъэмкIэ Урысые акаде­мием щатегущыIагъэх, джы экспертхэр ахэплъэщтых. Агъэпсыщт= до­ку­ментым къыгъэнэфэн фае кIэлэегъэджэ сэнэхьатым имэхьанэ, ащ хэхьэрэ пшъэрылъхэр зыфэдэхэр. Мы шапхъэхэр 2013-рэ илъэ­сым аштэгъагъэх, ау джы нэс еджапIэхэм анэсыгъэхэп. Джы Iоф дашIэжьыгъэу, нахь зэхэфыгъэу документыр агъэ­псы­жьыгъ. ГущыIэм пае, сэнэхьатэу «Педагогым» еджапIэм икIэлэегъаджэхэм кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм икIэлэпIухэри ары къикIыщтыгъэр. Джы ахэр сэнэхьат зэфэшъхьафхэу тхыгъэх. Гъэсэныгъэм ылъэныкъокIэ сэнэхьатхэм язэхэфын фэгъэзэгъэ Советым итхьаматэу Лю­бовь Духанинам къызэри­IорэмкIэ, мыр базовэ документэу щыт. Ащ итхагъ мафэ къэс специалистым ышIэн фаер. Ау мы шапхъэхэр кIэлэегъа­джэхэр арых зыфэгъэхьыгъэхэр. Апшъэрэ еджапIэм ия 3-рэ курс къэзыухыгъэ студентым непэ кIэлэегъаджэу Iоф ышIэн ылъэкIыщт. Ау ащ ежь ипредмет фэшъхьафэу нэмыкI шIэны­гъэ­хэри IэкIэлъынхэ фае. ГущыIэм пае, апшъэрэ гъэсэныгъэ зиIэ кIэлэегъаджэм зишIэ шIэгъошIухэу сэнаущыгъэ зыхэлъхэм, чIыпIэ къин ифэгъэ сабыйхэм Iоф адишIэн ылъэкIын фае. ЕтIанэ кIэлэцIыкIум ипIункIэ унагъом IэпыIэгъу фэхъун ылъэ­кIынэу щыт. Апшъэрэ катего- рие зиIэ кIэлэегъаджэм ежь иеу егъэджэкIэ амалхэр къыхихын фае. Урысыем щызэлъашIэрэ кIэлэегъаджэу Евгений Ямбург къызэриIорэмкIэ, непэ кIэлэ­егъаджэм кIэлэцIыкIу зэфэ­шъхьафхэм Iоф адишIэн фае. Аужым зишIэ шIэгъошIоу, дэ­гъоу еджэрэми ыгу къэпIэтыным, уфэсакъыным мэхьанэшхо иI. — Уз имыIэу, сабый псаоу хэгъэгум исыр процент 12,5-рэ ныIэп. Ау ащ къикIырэп адрэхэм зэкIэми уяIэзэн фаеу, сыма­джэхэу. Ахэм япсауныгъэ изытет шапхъэмрэ уз гъэнэфа­гъэм­рэ азыфагу ит, — еIо Ямбург. — Ау Урысыер пштэмэ, апшъэ­рэ еджэпIи 2 ныIэп предметэу дефектологиер зыщызэрагъа­шIэрэр. Ахэр Москва дэтых. Ау кIэлэегъаджэхэм а предметыр акIун фае. Зэрэ Урысыеу еджэпIитIу нэмыIэмэ итыр сыдигъо кадрэхэр хьазыр хъущтха? Непэ еджэным темыгъэ­псыхьэгъэ кIэлэцIыкIухэри еджа­пIэм къэкIох. Ахэр сабый псынкIэхэу, гъэдэIогъуаехэр арых. Ренэу ахэм къачъыхьэ, мэкуох, зыми едэIухэрэп, пIорэр зэхахырэп. Ахэм джы диагноз гъэнэфагъи яI. КIэлэегъаджэр ащ фэдэ сабыим дэгущыIэ, къогъуми къуегъэуцо. Ау ар классым чIэбгъэкIын уфитэп. Коридорым зыгорэ къызыще­хъулIэкIэ, кIэлэегъаджэр агъэ­пщы­нэщт, иIофшIэни чIинэщт. Ау ащ фэдэ кIэлэцIыкIум Iоф дишIэнэу ар зыми фигъэсагъэп. Мы чIыпIэм къыщысIомэ сшIоигъу зыхэсхэм акIэмыхьэрэ кIэлэеджакIохэр сыдигъуи зэрэщыIагъэхэр. Джа кIэлэегъэджэ дэдэхэм зыгорэхэр къаугупшысыхэзэ Iоф адашIэщтыгъ, дефектологиемкIэ рамыгъэджа­гъэхэми, педагогикэр, психологиер, логикэр акIугъ, зэрафэлъэ­кIэу сабыйхэр рагъэджагъэх. Джы кIэлэегъаджэхэр зыщимыкъухэрэм, Iоф зышIэхэрэм «шъуишIэныгъэхэр икъухэрэпышъ, системэр нэмыкIэу дгъэ­псыщт» пIоу уфежьэмэ, зэрэ­хъу­щтыр зыми ышIэрэп. Джыдэдэм мы шапхъэхэм атегущыIэхэрэр гупчэм щыIэ экспертхэр арых. Ахэм гъэсэныгъэмкIэ Урысые академием епхыгъэ еджэпIэ зэтегъэпсы­хьагъэхэм, унэе еджапIэхэу мылъку зиIэ ны-тыхэм якIалэхэр зыщеджэхэрэ лицейхэм, гимназиехэм Iоф ащашIэ. Сэ сишIошI зыми шIомыгъэшIэгъонынкIи хъун, ау шапхъэхэм адэлажьэ­хэрэм Москва е Питер яеджэпIэ хэхыгъэхэр IэубытыпIэ ашIы­кIэ икъущтэп, Урысыем икъо­гъупэ цIыкIухэми яIоф изы­тет дэгъу дэдэу ашIэн фае. Шапхъэхэр 2013-рэ илъэсыр ары заштэгъагъэхэр, ау джы нэс ахэр щылъыгъэх. Урысыем гъэсэныгъэмкIэ и Закон зэраштэгъэ шIыкIэми мы чIыпIэм игугъу къыщымышIын плъэкIырэп. Ащ гъэсэныгъэр фэIо-фэшIэ гъэнэфагъэу, пIуныгъэ Iофыр ны-тыхэм, унагъом афэгъэза­гъэу ары зэрэщыхъугъэр. А лъэхъаныр ары патриотическэ пIуныгъэр IэкIыб зыщашIыгъэр. Ащ ЕГЭ-ри къыхэхъожьыгъ, жъалымыгъэр пропагандэ зы­шIырэ кино ыкIи телекъэтынхэр жъугъэ хъугъэ. А лъэхъаныр ары хэгъэгур шIу плъэгъуным, ащ урыгушхоным иIоф зыщызэщыкъуагъэр. Ары джы дгъэтэрэзыжьынэу тызыпылъыр. Гъэсэныгъэ-пIуныгъэр анахь узыфэсакъын фэе лъэныкъу. Ар IэкIыб къэралхэм къарыкIырэ грантхэр къэзыхьы зышIоигъо цIыфхэм афэбгъазэ хъущтэп. Ау ащ тетэу илъэс пчъагъэ кIуагъэ… Джы «Урысыер чIыпIэ къин зыщифагъэм элитэр екIыжьы» тэIо. Адэ, мыскъарэ пшIырэ хэгъэгоу, шIу умылъэгъурэм сыд пае уисыщт, нахь къэралыгъо щынэгъончъэу, мылъкушхо зыщыряIэм кIожьыгъэх. Сыдэу щытми, шэпхъакIэхэу Iоф зыдашIэхэрэр псынкIэу аштэнхэ фаеу алъытагъ. Ау ахэр гъэцэкIагъэхэ хъуным пае ­илъэсхэр тешIэщтых. ЕтIанэ ащ итхагъэп непэ Iоф зышIэрэ кIэ­лэегъаджэм психологиемкIэ, дефектологиемкIэ яшIэныгъэхэм ахагъэхъощта, хьаумэ апшъэ­рэ еджапIэм чIэсхэр нэмыкIэу рагъэджэщтха? Джыри гъэнэфагъэу ашIэрэп. Адэ сыдэущтэу шэпхъакIэхэм Iоф арашIэщта? КIэлэегъаджэр IофшIапIэм аштэ зыхъукIэ лэ­жьапкIэр ыкIи нэмыкI Iахь те­дзэхэр агъэнафэхэ хъумэ, ыпэ­кIэ зэралъытэщтыгъэм тетыщта, хьаумэ кIэлэегъэджэ сэнэхьатымкIэ шэпхъакIэхэр IэубытыпIэ ашIыщтха? Ащи джэуап гъэнэфагъэ иIэгоп. Ау мы IофымкIэ Урысыем ичIыпIэ зырызхэм егъэжьапIэ горэхэр яIэх. Ащ фэдэу, Вологодскэ хэкур пилотнэ чIыпIэ хъугъэ шэпхъакIэхэм атетэу кIэлэегъа­джэхэм ягъэхьазырынкIэ. Ар проектэу «КъэкIощтым икIэлэ­егъадж» зыфиIорэм хэтэу гъэ­псыгъэ ыкIи гу­рыт еджапIэр, колледжыр ыкIи апшъэрэ еджапIэр къызэ­лъеубытых. Проектыр 2026-рэ илъэсым нэс те­лъы­тагъ. Вологодскэ хэкум ипа­щэхэм зэра­лъытэрэмкIэ, ащ тетэу гъэсэныгъэм иIоф зэхэщагъэ хъумэ, психолого-кIэлэ­егъэджэ классхэр нахьыбэ хъу­щтых, гъэсэныгъэ тедзэ къэ­зытырэ учреждениехэм социальнэ-гуманитар купхэр яIэхэ хъущт. КIэлэеджакIохэм Iоф адашIэмэ, къагурыIощт кIэлэ­егъэджэ сэнэхьатымкIэ анахь шъхьаIэр. Ащ фэдэу мы хэкум непэ психолого-педагогическэ класс 19 ыкIи гъэсэныгъэ тедзэ къэзытырэ группи 6-рэ къы­щызэ­Iуахыгъэх. Ахэм аще­джэ­хэрэм япроцент 70-м кIэлэ­егъэджэ сэнэхьатыр къыхахынэу хэкум ипащэхэр мэгугъэх. Непэ мы шъолъырым кIэлэегъэджэ 400 ищыкIагъ. Непэрэ мафэм диштэрэ кIэлэегъаджэхэр еджапIэхэм ящыкIагъэх. Ахэм япредмет дэгъоу зэрашIэрэм нэмыкIэу кIэлэпIунхэ, вожатэнхэ, ишIэныгъэкIэ зилэгъухэм акIэмыхьэрэ сабыйхэм Iоф адашIэн алъэкIын, цифрэ технологиехэр аIэ къырагъэхьанхэ фае. Шъыпкъэр пIощтмэ, ахэм ­зэ­кIэм непэ кIэлэегъаджэм ­хэ­шIыкI афыриI. Адэ сыда шэпхъа­кIэхэм джыри къыдалъы­тэрэр? Урысыем щызэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу, психологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Александр Огневым къызэритхырэмкIэ, непэ кIэлэегъаджэхэр апэ кIэлэпIоу ебгъэджэнхэ фае. — 2012-рэ илъэсым аштэгъэ хэбзэгъэуцугъэу гъэсэныгъэм фэгъэхьыгъэм пIуныгъэм мэхьанэ ритырэп, шIэныгъэ ягъэгъотыгъэныр ары кIэлэегъа­джэми, еджапIэми япшъэры­лъыр. Джы шапхъэхэм кIэлэ­егъаджэм иIофшIэн нэмыкIэу къагъэнафэ. ЗыцIэ къетIогъэ психологым зэрилъытэрэмкIэ, летчикым фэд кIэлэегъаджэр, ащ фэдэуи эксперт комиссиери ыкIун, тестхэми апхырыкIын фае. Шапхъэхэм сакъытегущыIэным ыпэкIэ еджапIэхэм япэщэ зырызхэм, кIэлэегъэджэ зау­лэмэ гущыIэгъу сафэхъугъ. Ау зэкIэми къаIуагъэр джыри шапхъэхэр зэрамылъэгъугъэхэр, етIанэ кIэлэегъаджэу зисэнэхьат шIу зылъэгъоу IофшIэкIэ тэрэз зыIэкIэлъыр психологэу ыкIи кIэлэпIоу зэрэщытыр ары. Арэу щытми, шэпхъакIэхэр аштэхэмэ, ари еджапIэхэмкIэ зы ушэтыпIэ хъущтых.

Сихъу Гощнагъу.